همچنین این مسئله طولانی‌تر شدن دوران تحصیل دانشجویان دکتری داخل کشور را به همراه دارد. نتیجه این بی‌توجهی، تحمیل بار مالی بیشتر بر آموزش عالی است.
در دوره‌های دکتری تخصصی به جای تاکید بر گرایشی کردن دوره‌ها، توجه به زمینه تخصصی دانشجو مهم است؛ هر دانشجو باید حق داشته باشد در زمینه خاصی، واحدهای آموزشی خود را انتخاب کند و متناسب با آنها به‌دنبال انتخاب استاد راهنما باشد.یکی از دلایل مهم موفقیت دانشجویان دوره‌های دکتری تخصصی در دانشگاه‌های خارج از کشور، نداشتن دغدغه‌های مالی است.
متأسفانه در ایران اغلب دانشجویان دوره دکتری تخصصی با سیلی صورتشان را سرخ نگه می‌دارند و مسئولان ذی‌ربط نیز با افتخار می‌گویند این عده از دانشجویان از رفاه نسبی برخوردارند.
متأسفانه مشکلات مالی دانشجویان، یکی از دلایلی است که باعث کاهش کارایی و درگیر شدن دانشجویان در فعالیت‌های غیر‌علمی آنها برای تامین هزینه‌های زندگی شده و آنها را از فعالیت در اولویت اصلی این دوره یعنی خود تحصیل باز می‌دارد.
دکتری تخصصی، مقطع آینده‌ساز محسوب می‌شود. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، سرمایه‌گذاری برای ارتقای سطح کیفی تحصیل دانشجویان دوره‌های دکتری تخصصی، سرمایه‌گذاری برای توسعه کشور محسوب می‌شود.
با توجه به جمعیت دانشجویان دوره‌های دکتری تخصصی، نیاز به اعتبار چندانی برای حمایت از آنان نیست، بلکه مهم درک این موضوع و پرداختن به آن است. با تامین حداقل حقوق و شرایط برای دانشجویان مقطع دکتری تخصصی، باید شرایطی ایجاد شود که این دانشجویان دغدغه امرار معاش نداشته‌باشند.
شرایط می‌بایست طوری مهیا شود تا دانشجویان دکتری تخصصی در دوران تحصیل خود از سر ناچاری مجبور به کار کردن نشوند.
کوچ به آن سوی آب
دانشجویان دوره‌های دکتری تخصصی اغلب در سنینی هستند که زندگی مشترک را آغاز کرده‌اند. در مورد آقایان، وضعیت کمی فرق می‌کند و آنها سر‌پرستی یک خانواده را بر عهده دارند.
متأسفانه اختصاص کمک هزینه‌های تحصیلی ناچیز برای دانشجویانی که موظف به کار تحقیقی تمام وقت در مراکز آموزشی و پژوهشی هستند، باعث کاهش کارایی آنان می‌شود. این کاهش کارایی عمدتاً به‌علت اشتغال این افراد برای تامین هزینه‌های زندگی و تحصیل است.
مواردی از اقدام به کوچ برای گذراندن دوره دکتری تخصصی در کشورهای توسعه یافته از طرف دانشجویان نخبه ایرانی به‌علت تامین نشدن هزینه‌های زندگی در ایران و در آن‌سو تامین حداقل نیازها برای دانشجویان برجسته از قبیل مسکن و هزینه زندگی دیده می‌شود.
بدیهی‌است که مهم‌ترین وظیفه هر دانشجوی دکتری تخصصی، تلاش برای کسب دانش و تمرکز بر موضوع مشخصی از مشکلات ملی به‌منظور حل آن یا ارائه راه‌حلی مناسب برای رفع مشکلات است. پس از طی شدن این دوران وضعیت و شرایط دانشجو تفاوت می‌کند و شاید دیگر شرایط موجود در این دوره برای فراگیری دانش تکرار نشود.
با توجه به این دیدگاه است که برخی از منتقدان وضعیت فعلی در ایران، دانشگاه‌های معتبر خارجی را برای ادامه تحصیل ترجیح می‌دهند. آنان بر این عقیده‌اند که به جای درگیری در چند جا برای کسب حداقل هزینه‌های زندگی در داخل کشور و در اولویت چندم قرار گرفتن تحصیل، فقط و فقط باید تحصیل کنند.
تبعیض در پرداخت کمک هزینه تحصیلی
سیاست نادرست وزارت علوم در تخصیص کمک هزینه تحصیلی و تبعیض بین دانشجویان عامل مهم دیگری در نا‌کارایی بودجه تسهیلات دانشجویی است. در مواردی که دانشجویان بورسیه مراکز آموزشی و پژوهشی شهرهای بزرگ به‌خصوص تهران هستند میزان کمک هزینه تحصیلی بسیار پایین است. به‌نحوی که دانشجوی دوره دکتری تخصصی قادر به تامین حداقل هزینه زندگی و حتی پرداخت اجاره بهای مسکن نیست، چه رسد به خرید کتاب و سایر ملزومات تحصیلی مانند شرکت در همایش‌های علمی.
به‌طور مثال کمک هزینه تحصیلی برای یک دانشجوی بورسیه مراکز تحقیقاتی در تهران که محل تحصیل وی نیز تهران بوده‌است، قبل از سال84 کمی بیشتر از 150هزار تومان بوده و اکنون کمتر از 400هزار تومان است.
اغلب دانشجویان دوره‌های دکتری تخصصی این کمک هزینه را بسیار ناچیز و حتی شرم‌‌آور می‌دانند. در مقابل دانشجویان بورسیه در شهرستان‌ها که به‌مراتب هزینه‌های پایین‌تری دارند، کمک هزینه‌ای بیش از دانشجویان تهرانی دریافت می‌کنند.
البته هدف از بیان این موضوع آن نیست که کمک‌هزینه تحصیلی دانشجویان بورسیه شهرستانی برای تامین عدالت کم شود! ولی لزوم بازنگری در قوانین برای عدالت در تامین هزینه‌های زندگی دانشجویان بورسیه براساس محل تحصیل و هزینه‌های آن محل، مانند آنچه در دوره‌های دکتری اعزام به خارج جاری است، حس می‌شود.
مورد دیگر در تبعیض بین دانشجویان دوره دکتری در دریافت کمک هزینه‌های تحصیلی، تفاوت بین دانشجویان بورسیه و مامورین به تحصیل است. برای مثال 3دانشجو در یک کلاس می‌نشینند، یکی حقوق هیئت علمی می‌گیرد (مامور به تحصیل)، دیگری کمک هزینه متعادلی دارد (دانشجوی بورسیه شهرستان) و نفر آخر که دانشجوی بورسیه تهران است در حداقل شرایط مالی زندگی می‌کند. همه این دانشجویان کار مشترکی انجام می‌دهند و در یک مرکز آموزشی و در یک رشته تحصیل می‌کنند.
داستان تکراری کمبود بودجه
طرح حمایت مالی از دانشجویان دوره دکتری که اخیرا روی آن مانور زیادی داده‌شد به بهانه تکراری تامین نشدن بودجه مورد نیاز تاکنون اجرا نشده‌است.
وزیر علوم در حاشیه نشست هیئت امنای دانشگاه فارابی در این باره گفت: طرح حمایت از دانشجویان دکتری به‌صورت شفاهی مورد توافق وزارت علوم و معاونت علمی ریاست‌جمهوری قرار گرفت که به‌دلیل مکتوب نشدن توافق، بودجه مورد نیاز برای اجرای آن تاکنون تامین نشده و آیین نامه مربوطه به مرحله اجرا در نیامده‌است!.
محمد‌مهدی زاهدی معتقد است اجرای آیین نامه حمایت مالی از دانشجویان دوره‌های دکتری از خواسته‌های وزارت علوم است و اجرای این آیین‌نامه برای کشور ضروری است.
نکته جالب توجه اینکه وزارت علوم هنوز در حمایت از دانشجویان دوره دکتری اظهار عجز و ناتوانی می‌کند چه رسد به دانشجویان دوره‌های دکتری تخصصی که نیازمند توجه بیشتر است.
بیمه دانشجویان دوره دکتری
بیمه دانشجویان دوره دکتری مورد دیگری است که وزارت علوم، از آن غافل مانده است و این بیمه را در همان هزینه ناچیز ارائه شده به دانشجویان در نظر گرفته است.
اغلب دانشجویان دوره دکتری از لحاظ شرایط زندگی در وضعیت مناسبی نیستند. شاید بتوان آنها را در زمره محروم‌ترین طبقات اجتماعی در نظر گرفت؛ البته به‌هیچ وجه هدف تحقیر آنان نیست.
در این حال چگونه می‌توان از آنها انتظار داشت که گره‌ای از مشکلات این مملکت بگشایند. در موارد مشابه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در سال84 علاوه بر ارائه کمک هزینه تحصیلی بیش از 2 برابر وزارت علوم، به بیمه تـأمین اجتماعی دانشجویان بورسیه خود نیز اقدام کرد.
پیشنهاد
به‌نظر می‌رسد وزارت علوم و اداره بورس با توجه به موارد زیر می‌توانند باعث افزایش کارایی دانشجویان در تحصیل و رعایت عدالت در ارائه کمک هزینه‌های تحصیلی شوند:
1- بازنگری در نحوه ارائه کمک هزینه تحصیلی؛ زیرا باید براساس هزینه‌های واقعی زندگی در شهرهای مختلف، خصوصاً کلانشهرهایی مانند تهران که هزینه‌های به‌مراتب بالاتری دارند تعیین و پرداخت شود.
2- بیمه تأمین اجتماعی دانشجویان دوره دکتری تخصصی.
3- امکان پرداخت کمک هزینه بیشتر برای درگیر نشدن دانشجویان بورسیه در تأمین هزینه‌های زندگی و کم کردن این پرداخت‌ها از حقوق، چند سال پس از اشتغال و عضویت آنها در هیئت علمی.
4- افزایش دوره پرداخت کمک هزینه به دانشجویان رشته‌هایی که کار آزمایشگاهی طولانی مدت در مقایسه با سایر رشته‌ها دارند.
آنچه مسلم است اینکه دولت با تأمین کمک هزینه‌های منطقی و براساس نیازهای واقعی چه به‌صورت بلا‌عوض یا کسر از حقوق در آینده به انتخاب دانشجو، می‌تواند به این دانشجویان کمک کند تا دوباره به تحصیل به‌عنوان اولویت اصلی نگاه کنند. این موضوع باعث می‌شود تا دانشجویان اشتغال پاره وقت در دوره دکتری را فقط به‌عنوان راهی برای کسب تجربه برای سال‌های آینده شغلی خود ببینند.
اکنون متأسفانه به‌دلیل مشکلات مالی، برخی دانشجویان در مهم‌ترین مرحله تحصیلات خود که بخش پایانی طرح آنهاست، مجبور به سرعت عمل در اتمام و ارائه پایان‌نامه خود می‌شوند. به همین دلیل در مواردی مشاهده شده که نتایج مورد انتظار از یک طرح که میلیون‌ها تومان برای آن هزینه شده‌است، فقط به‌علت فشار مالی و روحی پایان دوره دکتری، به دست نمی‌آید.
