هیأتهای مذهبی از دیرباز به عنوان نهادهایی تأثیرگذار در جامعه اسلامی ایران، نقشهای متعددی در زمینههای اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی ایفا کردهاند. این نهادها بهویژه در دوران تاریخی مهمی همچون انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس، نقشی برجسته در شکلدهی به روحیه و هویت جمعی جامعه ایرانی داشتهاند. اهمیت این تشکلها تنها به دوران خاصی محدود نمیشود و در طول تاریخ، همواره به عنوان محفلی برای ترویج معارف دینی، احیای سنتهای مذهبی و ایجاد پیوندهای اجتماعی میان مردم نقشآفرینی کردهاند. با وجود تغییرات اجتماعی و فرهنگی گسترده در دورههای مختلف، هیأتهای مذهبی همچنان توانستهاند جایگاه و نفوذ خود را در جامعه حفظ کنند؛ اما چه عواملی باعث شده که این هیأتها در تمامی دورهها نقشی مؤثر و پایدار ایفا کنند؟ چگونه میتوانیم تاثیر آنها را در تحولات معاصر جامعه ارزیابی کنیم؟
حجت الاسلام سید محمد صادقی آرمان، کارشناس مذهبی و مدیر فرهنگی با تجربیات برجسته، در عرصههای مختلف مدیریتی و فرهنگی در تحلیل عوامل مؤثر بر ادامه نقشآفرینی هیأتهای مذهبی در جامعه، به نکات مهمی اشاره میکند. ایشان پیشتر به عنوان مدیرکل تبلیغات و ارتباطات اسلامی، مدیرکل روابط عمومی و امور بینالملل، و طراح طرح تحول آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) فعالیت کرده و در مسئولیتهایی چون رئیس کارگروه محتوایی و فرهنگی شورای هماهنگی دهه کرامت کشور و مشاور معاون تهذیب مرکز مدیریت حوزههای علمیه کشور نیز نقشآفرینی داشتهاند.
حجت الاسلام صادقی آرمان نویسنده و مؤلف ۲۷ جلد کتاب در زمینههای مدیریتی و فرهنگی، تهیهکننده و کارگردان فیلم و مستند، و مدرس دورههای مدیریت راهبردی و سواد رسانهای است.
هیأتهای مذهبی؛ بالنده در تاریخ
حجت الاسلام سید محمد صادقی آرمان معتقد است که ریشه و اساس هیأتها نه در فعالیتهای روزمره یا تلاشهای فردی کنشگران، بلکه در اصل و جوهره این نهادها نهفته است. به گفته او، مبنای شکلگیری هیأتهای مذهبی در روایات اسلامی بهوضوح آمده است؛ جایی که اهل بیت علیهمالسلام بر اهمیت گردهمایی مؤمنان و گفتوگو درباره معارف دینی و احیای امر اهل بیت تأکید میکنند. بر اساس این دیدگاه، هیأتهای مذهبی بر محور امام علیهالسلام، دین و معارف الهی بنا شدهاند و همین محوریت باعث شده تا این نهادها در طول زمان تأثیرگذاری خود را حفظ کنند.
یکی از نکات کلیدی که حجت الاسلام صادقی آرمان به آن اشاره میکند، فطری بودن این علاقه به نیکیها، اولیاء و دین است؛ علاقهای که بهطور طبیعی در وجود بشر قرار دارد و سبب میشود که هیأتهای مذهبی در هر دورهای جایگاه خود را حفظ کرده و همچنان مؤثر باشند.
او همچنین به این نکته اشاره میکند که این جلسات مذهبی از دوران معصومین علیهمالسلام وجود داشتهاند و حتی پیش از انقلاب اسلامی نیز با اشکال مختلفی برگزار میشدهاند. بنابراین، استمرار نقشآفرینی هیأتهای مذهبی در هر دورهای، از دیرباز تا دوران معاصر، ریشه در همین علاقه فطری و محوریت احیای امر امام دارد. این ویژگیها، جاذبه و تأثیرگذاری بینظیر این تشکلها را توضیح میدهد.
نقش حیاتی هیأتهای مذهبی در پیروزی انقلاب اسلامی
حجت الاسلام صادقی آرمان در ادامه به چگونگی ارزیابی تأثیرگذاری هیأتهای مذهبی در دوران معاصر و بهویژه در ایران اسلامی پرداخت. او تأکید کرد که این تأثیرگذاری منحصر به ایران نیست و هر جامعهای که چنین تشکیلاتی داشته باشد، میتواند از نتایج آن بهرهمند شود. او گفت: نمونههایی از این تأثیرگذاری را در برخی از کشورها میشناسیم که این تشکیلات توانستهاند قدرتهای نرم ایجاد کنند. این قدرت نرم، ابزاری است که به کمک آن میتوان به بسیاری از مشکلات سیاسی، اجتماعی، دینی و فرهنگی غلبه نمود و پیشرفت حاصل کرد.»
او با اشاره به نقش ویژه هیأتهای مذهبی در ایران اسلامی افزود: «در ایران اسلامی، به دلیل گرایش عمیق تاریخی به مذهب شیعه و سنتهای شیعی، این نوع تشکیلات توانسته است تأثیرات بسیار عمیقتری داشته باشد. این تأثیر نه تنها در داخل کشور محسوس است، بلکه حتی توانسته است به دیگر کشورها نیز صادر شود. هیأتهای مذهبی ایران موفق شدهاند این اثرات را به بلاد دیگر نیز نشر دهند، بهطوری که آنها نیز این قوت و قدرت را بشناسند و از آن برای حل مشکلات خود بهرهبرداری کنند.»
حجت الاسلام صادقی آرمان به نقش هیأتهای مذهبی در دوران انقلاب اسلامی اشاره کرد و تأثیر عمیق آنها را در شکلگیری و تقویت نهضت امام خمینی (رحمت الله علیه) برجسته کرد. او گفت: «تأثیر هیأتهای مذهبی در دوران انقلاب اسلامی کاملاً مشهود است. همچنان هیأتهایی را داریم که قدمت زیادی دارند و نقش مؤثری در آغاز و شکلگیری نهضت امام خمینی ایفا کردهاند. این موارد در تاریخ معاصر ما و بهویژه در تاریخ شفاهی به خوبی ثبت شده است.»
این کارشناس مذهبی ادامه داد: «در اوایل انقلاب، بسیاری از این هیأتها با الهام از فرمایشات امام خمینی حرکت خود را آغاز کردند. در آن زمان، گاهی هیأتها به صورت مخفیانه اعلام میشدند؛ مثلاً باخبر میشدند که جلسه روضه فردا در فلان ساعت و در منزل حاجی فلانی برقرار است. این جلسات نه تنها به عنوان محل برگزاری مراسم عزاداری برای اهل بیت (ع)، بلکه بهعنوان بستری برای تبیین ظلم و ستمهای حاکمان زمان نیز عمل میکردند.»
حجت الاسلام صادقی آرمان افزود: «در این جلسات، سخنرانان و اعضای هیأت، وقایع تاریخی مربوط به قیام سیدالشهدا (ع) را مطرح میکردند و سپس آنها را با شرایط روز جامعه تطبیق میدادند؛ برای مثال، ظلم شاه را با ظلمهای یزید مقایسه میکردند و این تطابق به آنها کمک میکرد تا ظلم و جنایتهای رژیم پهلوی را بهتر درک کنند و مقابله با آن را تقویت کنند. این جلسات نقش کلیدی در تقویت قیام مردم و شکلدهی به انقلاب اسلامی داشت و در نهایت منجر به پیروزی این حرکت بزرگ شد.»
نگاه سنتی به هیئتها کافی نیست
حجت الاسلام صادقی آرمان در پاسخ به این پرسش که آیا هیأتهای مذهبی توانستهاند بهطور مؤثر به نیازهای نسلهای مختلف در عصر حاضر پاسخ دهند، تصریح کرد که این نهادها هنوز نتوانستهاند بهطور کامل این نیازها را پوشش دهند. او گفت:«به نظر بنده، هیأتهای مذهبی نتوانستهاند بهطور کامل پاسخگوی نیازهای نسلهای مختلف باشند. این مسئله نیاز به تغییرات و تحولات اساسی دارد. اولین و مهمترین نکته، تغییر در نگاه به هیأت است. همانطور که در برخی از موارد، تغییرات مثبتی را مشاهده میکنیم و برخی هیأتهای پیشرو در این زمینه فعالاند، لازم است این نگاه بهطور گسترده تغییر کند.»
این کارشناس مذهبی توضیح داد: «نگاه به هیأت نباید صرفاً به عنوان مکانی برای برگزاری مناسک مذهبی محدود شود. دیگر نمیتوان انتظار داشت که هیأتها فقط محلی برای برگزاری مراسم سنتی مثل قرائت قرآن، سخنرانی، روضهخوانی و سینهزنی باشند و پس از آن، افراد به خانههایشان بازگردند. هیأتها باید فراتر از این کارکردهای سنتی حرکت کنند، زیرا نیازهای مردم و انتظارات نسلهای جدید از این نهادها تغییر کرده است.»
حجت الاسلام صادقی آرمان همچنین بر نقش مسئولین کشور در این تغییر تأکید کرد و افزود: «تغییر نگاه به هیأتها نهتنها در سطح عمومی جامعه، بلکه در بین مسئولین کلان کشور نیز باید صورت بگیرد. مسئولین باید هیأت را بهعنوان یک نهاد اجتماعی مؤثر ببینند؛ نهادی که در طول تاریخ نقش تأثیرگذاری داشته و امروز هم میتواند این نقش را ادامه دهد، مشروط بر اینکه حمایت و توجه لازم از سوی آنها صورت بگیرد. تمامی مسئولین اجرایی کشور، قوای مختلف و نهادهای حکومتی باید تسهیلگریهای لازم را برای فعالیت هیأتها فراهم کنند و به آنها بهعنوان یکی از ارکان مهم حکمرانی نگاه ویژهای داشته باشند.»
او ادامه داد: «هیأتها به دلیل ریشه و اصالت خود و جمعی که آنها را اداره میکنند، معمولاً از انحرافات بزرگ مصون میمانند. آنها همیشه تلاش کردهاند خود را روزآمد کنند و نیازهای روز جامعه را بشناسند. علاوه بر این، بزرگان، علما و فقهای دینی همواره به این نهادها به عنوان بخشی از دستگاه دین نگاه کرده و مراقبتهای لازم را از آنها انجام دادهاند. بنابراین، اگر نگاه مسئولین کشور به هیأتها تغییر کند و حمایتهای لازم را بهدرستی انجام دهند، این نهادها میتوانند بهطور مؤثرتر به نیازهای نسلهای مختلف پاسخ دهند و نقش خود را در جامعه امروز ارتقا بخشند.»
ضرورت تغییر نگاه و آموزش تخصصی برای کنشگران هیأتهای مذهبی
حجتالاسلام سید محمد صادقی آرمان در ادامه به موضوع ضرورت تغییر نگاه در میان کنشگران هیأتهای مذهبی پرداخت و بر اهمیت این تحول تأکید کرد. او گفت:«دومین تغییر نگاه اساسی که باید صورت بگیرد، در خود کنشگران هیأتهای مذهبی است؛ از جمله مسئول هیأت، سخنران، مداح، گردانندگان فضای ظاهری هیأت، و تمامی عوامل فعال در این عرصه. افرادی مانند آشپز، دکوراتور، تنظیمکننده صوت، نورپرداز و حتی کسانی که مکان برگزاری جلسات را آماده میکنند، همگی بخشی از این سیستم هستند و این تغییر نگاه باید در آنها نیز شکل بگیرد.»
او افزود: «این افراد باید متوجه شوند که هیأت صرفاً محلی برای برگزاری مناسک نیست. آنها با فعالیتهای خود فرهنگ دینی را ادامه میدهند و آن را از نسلهای پیشین تحویل گرفته و به آیندگان منتقل میکنند. این کار بسیار ظریف و پیچیده است و نیازمند دقت فراوان است. متأسفانه، گاهی برخی از این کنشگران به دلیل کمبود علم و آگاهی کافی، به شکلی سطحی با این موضوع برخورد میکنند و این امر میتواند به جریان هیأت و نهاد آن آسیب وارد کند.»
حجت الاسلام صادقی آرمان بر نیاز به آموزشهای تخصصی در این زمینه تأکید کرد و ادامه داد: ما نیازمند دورههای تخصصی و آموزشی برای این کنشگران هستیم. سؤال اینجاست که چرا دانشگاهی با موضوعات مرتبط با هیأتهای مذهبی نداریم؟ چرا رشتههای علمی و تحصیلی در این زمینه تدوین نشده است؟ آیا این موضوعات کمتر از برخی رشتههای علمی و جامعهشناسی که در دانشگاهها تدریس میشود، اهمیت دارند؟ بسیاری از رشتههای درسی مرتبط با علوم انسانی و موضوعات جامعهشناسی، به مسائل کماهمیتتری پرداختهاند، در حالی که مقوله هیأت میتواند اثبات کند که از بسیاری از نهادهای رسمی و سازمانهای دولتی، کارکرد بیشتری داشته و دارد.»
او اضافه کرد: «بنابراین، کنشگران هیأتهای مذهبی باید نگاه خود را تقویت کنند و درک کنند که هیأت یک نهاد اجتماعی است. این نهاد باید توانایی برطرف کردن نیازمندیهای مخاطبانش را داشته باشد. تنها با تغییر نگاه و بهروزرسانی دانش و آگاهی کنشگران میتوانیم این نهاد را به بهترین نحو ممکن تقویت و احیا کنیم.»
هیأتها؛ نیازمند تغییر نگاه مردم
حجتالاسلام صادقی آرمان در بخش دیگری از سخنان خود به ضرورت تغییر نگاه مردم نسبت به هیأتهای مذهبی پرداخت و تأکید کرد که این تغییر نگرش میتواند به تقویت جایگاه هیأتها در جامعه منجر شود. او بیان کرد: «ممکن است بگوییم که وقتی هیأت در موضع درست خود قرار گرفت و به درستی کارکردهای خود را نشان داد، نگاه مردم نیز به تبع آن تغییر خواهد کرد، اما به هر حال، این تغییر نگاه باید در خود مردم هم اتفاق بیفتد.»
او افزود: «مردم باید درک کنند که هیأتهای مذهبی یکی از امنترین و مناسبترین مکانها برای رشد و تربیت خودشان و فرزندانشان، دختر و پسرشان است. این مکانها علاوه بر برگزاری مراسم مذهبی، میتوانند فضایی را فراهم کنند که از لحاظ تربیت، رفتارهای اجتماعی و سبک زندگی با ارزشهای اسلامی و انسانی همخوانی داشته باشد. هیأتها میتوانند نیازهای افراد را در مسیر درست زندگی تأمین کرده و آنها را به سوی مسیری مثبت و معنوی هدایت کنند.»
حجت الاسلام صادقی آرمان تأکید کرد که هیأتهای مذهبی باید در این زمینه بیشتر کار کنند تا این جایگاه برای مردم آشکارتر شود و در نتیجه، افراد بیشتری به ارزش این نهادها پی ببرند و از آنها بهعنوان یک نهاد اجتماعی تأثیرگذار بهرهمند شوند.
هیأتها باید با زمانه همسو شوند
حجت الاسلام صادقی آرمان در ادامه به اهمیت شناخت زمانه و مخاطب در فعالیتهای هیأتهای مذهبی پرداخت و تصریح کرد که این شناخت میتواند تأثیر عمیقی بر موفقیت و کارایی هیأتها داشته باشد. او در این خصوص بیان کرد: «یکی از نکات کلیدی در موفقیت هیأتهای مذهبی، توانایی آنها در شناخت زمانه و ضروریات آن است. به عبارتی، هیأتها باید بهعنوان فرزند زمان خود عمل کنند. اگر هیأتها نتوانند زمانه را درست بشناسند و به تغییرات آن پاسخ دهند، ممکن است به ضعیفترین شکل ممکن عمل کنند و در نتیجه، تأثیرگذاری آنها کاهش یابد. نهادها و مجموعههای جدیدی که به موازات هیأتها شکل گرفتهاند، در برخی موارد میتوانند فرهنگ را به سمت قهقرا ببرند، در حالی که هیأتها با شناخت دقیق زمانه میتوانند نقشی مؤثرتر ایفا کنند.»
این کارشناس مذهبی همچنین به اهمیت شناخت دقیق مخاطبها پرداخت و افزود: «شناخت دقیق مخاطبها نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است. هیأتها باید مخاطبان خود را بهطور جامع بشناسند. افرادی که به هیأتها مراجعه میکنند، نیازها و ویژگیهای متفاوتی دارند که بسته به جغرافیا، آداب و رسوم محلی، سن و سال، جنسیت، سطح فهم و درک، و وضعیت مالی و رفاه آنها تغییر میکند. به همین دلیل، نمیتوان یک نسخه واحد برای همه هیأتها پیچید. تا زمانی که هیأتها نتوانند نیازهای واقعی مخاطبان خود را بشناسند و به آنها پاسخ دهند، نمیتوانند بهطور مؤثر عمل کنند.»
توازن نوآوری و سنت در هیأتهای مذهبی
حجت الاسلام صادقی آرمان در پاسخ به این سؤال که آیا هیأتهای مذهبی باید به سمت تغییرات ساختاری و نوآوریهای جدید بروند یا بیشتر بر حفظ سنتها و روشهای گذشته تمرکز کنند، به توازن میان نوآوری و حفظ سنتها اشاره کرد و اظهار داشت:«به نظر من، هر نوآوری خوب نیست و هر پایبندی به سنتها نیز لزوماً درست نیست. در این میان، باید توازنی برقرار کرد. برخی از سنتها و آیینهای هیأتها دارای مبنای قوی و دلایل متقنی هستند که سالها تأثیرگذار بوده و باید حفظ شوند. این سنتها به مرور زمان به ما رسیدهاند و نقاط قوتی دارند که نمیتوان نادیده گرفت.»
او افزود: «با این حال، برخی از سنتها ممکن است با پیشرفت علم، تکنولوژی و بمباران اطلاعاتی امروز، دیگر جوابگوی نیازهای مخاطبان نباشند. این موارد نیاز به بازنگری و روزآمد کردن دارند تا بهطور مؤثر با نیازهای جدید جامعه و مخاطب امروز هماهنگ شوند. تغییرات و نوآوریها باید بهگونهای صورت گیرد که سنتهای حسنه حفظ شده و در عین حال نیازهای روز مخاطبان نیز تأمین شود.»
حجت الاسلام صادقی آرمان به تغییرات در نیازها و انتظارات مخاطبان اشاره کرد و گفت: «نیازهای مخاطبان امروز بهطور قابل توجهی نسبت به ۱۵ یا ۲۰ سال پیش تغییر کرده است. قبلاً ممکن بود که تنها با قرائت چند آیه و روایت یا یک روضه، نیازهای مخاطب برآورده میشد، اما امروز مخاطب ما به اطلاعات و ارائه مطالب علمی و فرهنگی گستردهتری نیاز دارد. لذا مطالب و معارف دینی باید به زبان امروزی منتقل شود تا مورد پذیرش واقع گردد.»
او همچنین بر اهمیت پیشرو بودن هیأتها در مواجهه با مشکلات اجتماعی تأکید کرد و ادامه داد: «امروز هیأتها باید فراتر از برگزاری مراسمهای سنتی عمل کنند. انتظارات از هیأتها به ویژه در مواجهه با بحرانها مانند سیل، زلزله و حتی بحرانهای جهانی مانند کرونا، افزایش یافته است. هیأتها باید پیشگام و حلکننده مسائل باشند و با نوآوریهای لازم در روشهای اجرایی خود، به تغییرات نیازهای مخاطب پاسخ دهند.»
این کارشناس مذهبی خاطرنشان کرد: «در نتیجه، هیأتها باید با توجه به تغییرات و انتظارات مخاطبان و نیازهای روز، نوآوریهای لازم را در برنامههای خود پیاده کنند، اما در عین حال، به سنتهای کارآمد و مؤثر نیز پایبند بمانند.»
مهروارهها؛ تحولاتی که هیأتها را به سمت نوآوری میبرند
این کارشناس مذهبی بااشاره به تأثیر برنامههای فرهنگی جدید مانند مهروارهها بر هیئتهای مذهبی و نقش آنها در جامعه، تأکید کرد که این برنامهها تغییرات چشمگیری به همراه داشتهاند. او بیان کرد:«برنامههای فرهنگی جدید، به ویژه مهروارههایی مثل هوای نو، توانستهاند در تعامل هیئتهای مذهبی با جامعه و شکلگیری هویت اجتماعی تأثیرات مهمی بگذارند. این برنامهها به دلیل استفاده مؤثر از ظرفیتهای مختلف، به گفتمانسازی و انتقال مفاهیم فرهنگی کمک کردهاند و در این مسیر موفق عمل کردهاند.»
او افزود: «در مدت زمان کوتاهی که این برنامهها در حال اجرا هستند، نتایج مثبتی مشاهده شده است. هیأتها توانستهاند با بهرهگیری از الگوها و نمونههای موفق ارائه شده در این مهروارهها، به تغییر و بهبود کارکردهای خود بپردازند. این برنامهها همچنین به هیأتها یادآوری کردهاند که باید به جوانب مختلف توجه کنند، از جمله ساختار سازمانی، خوداتکایی مالی، و مسائل فرهنگی مرتبط با بانوان و کودکان.»
صادقی آرمان تأکید کرد که این نوع برنامهها به هیأتها کمک کردهاند تا با تغییرات نیازهای مخاطبان همگام شوند و نقش خود را بهروز و مؤثر نگه دارند.
جهاد تبیین، رسالت مهم هیأتها در عصر حاضر
حجتالاسلام صادقی آرمان در پایان به اهمیت وظیفهای که مقام معظم رهبری برای هیأتهای مذهبی تعیین کردهاند، پرداخت. او با تأکید بر مفهوم «جهاد تبیین» به عنوان یک مأموریت جدی و اساسی، بیان کرد:«یکی از مهمترین وظایفی که برای هیأتهای مذهبی مشخص شده، موضوع جهاد تبیین است. این مسأله بهویژه در شرایط کنونی، اهمیت بسیاری دارد و متأسفانه ما فعالین این عرصه بهطور کامل به آن نپرداختهایم و نتوانستهایم تمام توان خود را در این زمینه به کار بگیریم. اگر ما در حوزههای مختلف اجتماعی، سیاسی، امنیتی، معارفی، فرهنگی و تربیتی با مشکلاتی مواجه هستیم، یکی از دلایل اصلی این مشکلات، کمکاری در انجام وظیفه جهاد تبیین است.»
این کارشناس مذهبی افزود: «هیأتهای مذهبی با داشتن شبکهای گسترده و ظرفیت عظیمی که از آموزههای اهل بیت (ع) بهرهمند است، میتوانند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند. این شبکه که در سراسر کشور، حتی در دورافتادهترین نقاط، فعال است، باید بهطور جدی به رسالتهای خود در راستای جهاد تبیین بپردازد. اگر هیأتها نتوانند این مسئولیت را بهدرستی انجام دهند، احتمالاً هیچ نهاد دیگری قادر به تحقق این اهداف و روشنگری در مسائل مختلف نخواهد بود.»
حجت الاسلام صادقی آرمان تأکید کرد: «ما باید با توجه به نقش ویژهای که هیأتها در این حوزه دارند، بهطور جدی وارد عمل شویم و جهاد تبیین را در هیأتها بهطور کامل پیاده کنیم. این اقدام میتواند به احیای امر اهل بیت (ع) و نصرت دین کمک شایانی کند و کارکردهای اصلی که به عهده این نهاد قرار داده شده، به درستی انجام شود.»
نظر شما