ساعتت را کوک کن!

وقتی ببینی که برنامه آن روزت فرق زیادی با برنامه روزهای دیگرت نداشته است تعجب خواهی کرد! در واقع تو به‌طورطبیعی وقتی خسته­ای می‌خوابی  و وقتی احساس گرسنگی داری غذا می‌خوری. درست است که ساعت را نمی­دانی اما ساعت بدنت که از کار نیفتاده است!

به الگوی روزانه بدن «چرخه شبانه‌روزی» گفته می­شود. اما آیا این چرخه همان عادت‌ها و رفتارهای تکرارشونده ماست که بر اساس زمان و مکان، گاه از روی اجبار و بعضی وقت­ها اختیاری تغییر می‌کند؟ می‌دانید که بدن ما به برنامه‌ای که هر روز انجام می­دهیم عادت می‌کند. مثلاً با آمدن فصل پاییز و رفتن به مدرسه، عادت دیر بلند شدن از خواب جایش را به سحرخیزی می­دهد. اما چرخه شبانه‌‌روزی چیزی بیشتر از عادت­های روزمره ما است. در بدن ما ساعت­های زیادی وجود دارد که برای 42 ساعت شبانه­روز برنامه­ریزی شده‌اند. در طول روز و شب ساعت‌های درونی بدن، کنترل تغییرهایی مثل تغییر دما و تغییر ماده شیمیایی بدن و میزان خستگی و گرسنگی و ... را به عهده دارد و براساس آنها تصمیم می­گیرد. جالب است بدانید که ساعت درونی هر فردی با دیگری متفاوت است. درست به همین علت است که یک نفر می­تواند تا دیر وقت بیدار بماند و کار کند، اما شخص دیگری زود خوابش ­می­برد. اما سؤالی که اینجا مطرح می­شود در مورد روش کار این ساعت است. مثلاً فکر کنید اگر برای مدتی بدون توجه به حرکت ماه و خورشید، شبانه­روز به جای 24 ساعت، 30 ساعت در نظر گرفته شود، چه تغییری در چرخه زمانی و فعالیت بدن خواهد افتاد؟ به نظر شما بدن ما انسان­ها تنها برای زندگی روی زمین که شبانه روز 24 ساعت است ساخته شده و یا می­توان با  حقه­هایی آن را فریب داد؟!

مدت­هاست که دانشمندان بر تأثیر تاریکی هوا و روشنایی روز روی ساعت درونی بدن کار می­کنند. این مسئله از آن جهت اهمیت دارد که می‌تواند نتیجه بر هم خوردن این چرخه را بررسی کند.

به طور مثال تجربه نشان داده که بیدار ماندن در شب روی تمرکز و انجام کارهای فکری تأثیر منفی دارد و یا افرادی که مجبور هستند شب­ها کار کنند بیشتر در معرض ابتلا به بیماری­های قلبی و دیابت و چاقی قرار دارند، که با بررسی نحوه عملکرد ساعت درونی بدن شاید بتوان راهی برای حل این مشکل پیدا کرد.

 برای این که متوجه بشویم ساعت درونی بدن چگونه کار می­کند بهترین روش این است که نظم آن را به هم بزنیم و ببینیم چه اتفاقی خواهد افتاد! در تحقیقی که به تازگی در دانشکده پزشکی «هاروارد» انجام شده است از 10 نفر خواسته شد تا به مدت 10 روز در اتاقی که نوری از بیرون نداشت بمانند و به این ترتیب چند روز را بدون این که بدانند ساعت چند است زندگی کنند. آنها مجبور بودند تنها در زمانی که به آنها اجازه داده می­شد بخوابند و از دستور غذایی ویژه­ای پیروی کنند. برنامه آنها طوری تنظیم شده بود که شبانه­روز برایشان به جای 24 ساعت، 28 ساعت در نظر گرفته شده بود و آنها هیچ وسیله ارتباطی با دنیای خارج نداشتند تا متوجه این موضوع شوند. یکی از نتیجه‌های جالب این آزمایش مربوط به هورمونی می‌شود به نام «لپتیم» که به مغر پیام سیری می‌فرستد. در واقع وقتی که غذا می‌خوریم، ترشح این ماده شروع می‌شود که با بالا رفتن میزان آن، مغز پیام سیری دریافت کند و عمل خوردن متوقف شود. آزمایش انجام شده نشان داد که این هورمون در افرادی که چرخه شبانه‌روزی‌شان مختل شده مانند همیشه ترشح نمی­شود.  یعنی میزان آن در افراد مورد آزمایش -که به اشتباه روزها می‌خوابیدند و شب­ها غذا می­خوردند- پایین آمد و باعث شد که آنها بعد از خوردن غذا احساس سیری نداشته باشند و در نتیجه باز هم غذا بخورند. دانستن این مسئله توانست به عنوان توجیهی برای علت چاق شدن افرادی که شب کار هستند مطرح شود.

همان­طور که گفته شد مغز ساعت‌های مختلفی دارد که اصلی­ترین آن به نور واکنش نشان می­دهد و زمان خستگی را اعلام می‌کند. کار این ساعت مثل کسی می­ماند که در مدرسه تعیین می کند چه ساعت زنگ تفریح است و چه ساعتی مدرسه تمام می‌شود و معلم‌ها و دانش‌آموزها باید برنامه‌هایشان را طبق آن تنظیم کنند. البته بعضی وقت­ها ساعت اصلی از کار می­افتد و نقش ساعت­های فرعی پر رنگ می­شود. در آزمایش دیگری که روی موش­ها صورت گرفته است، نقش ساعت درونی فرعی که به «ساعت غذا» معروف است مشخص شد. دانشمندان موشی را برای مدت طولانی غذا ندادند و زمانی که خواب بود در کنارش غذا گذاشتند. موش در همان زمان بیدار شد و غذا را دید. این مسئله باعث شد تا در شب­های بعدی در محدوده زمانی که شب گذشته غذا را دیده بود بیدار شود و منتظر غذا بماند. این مسئله نشان داد که ساعت های فرعی بدن بر خلاف ساعت اصلی می­توانند در شرایط مختلف واکنش های متفاوتی نشان بدهند و تاریکی و روشنایی اثری بر آنها ندارد. کشف این نکته امید محققان را افزایش داده است که بتوانند راه‌حلی برای مشکلات جسمی افرادی که شب کار هستند و یا مثل خلبان ها هنگام سفر اختلاف ساعت زیادی را تجربه می‌کنند، پیدا کنند.