حتما در اطراف خود برنامه‌ریزی برای جلوگیری از اتفاقات ناخوشایند را دیده‌اید. یکی از این دست برنامه‌ها، جمع‌آوری آبهای سطحی سرگردان در شهر است که با هدف جلوگیری از وقوع سیل و آسیب دیدن شهر اتفاق می‌افتد. گزارش این شماره به فلسفه تمام اقداماتی که در این زمینه انجام شده است، اختصاص دارد.
شهر تنها یک محیط برای عمران و آبادانی نیست. برای شهروندانش هم همیشه بهترین و امن‌ترین محیط برای زندگی تلقی نمی‌شود. محدوده‌ای که از نگاه جامعه، شهر خطاب می‌شود، دارای تحولات، شرایط، امکانات و البته دغدغه‌هایی است.
اگر شهر را در مقام تمثیل، یک موجود فرض کنیم، دغدغه‌های این موجود و بیماری‌های احتمالی که با آن روبه‌رو می‌شود باید به طور مداوم مورد بررسی قرار بگیرد و برای نرسیدن به مرحله درمان، انواع پیشگیری‌ها درباره‌اش اجرا شود.
براساس نظر کارشناسان، یکی از مهم‌ترین نیاز‌های پایتخت توجه اساسی و پیگیری موجدانه به مباحث زیست‌محیطی است.
موضوعات زیست‌محیطی همانند همان دغدغه‌ها و بیماری‌های احتمالی است که باید برای روبه‌رو نشدن با آن، تلاش کنیم. یعنی شهر روزی به عنوان موجود، بیمار معرفی می‌شود که مسایل زیست‌محیطی‌اش رعایت نشده باشد.
از این لحاظ توجه فرآیندی، منسجم و یکپارچه به محیط‌زیست نه تنها امری مطلوب است، بلکه در معنایی وسیع، یک الزام و ضرورت به حساب می‌آید. از انواع این مشکلات شاید باید به اتفاق طبیعی که در بین مردم به بلا معروف است، اشاره کنیم. اتفاقی به نام سیل و احتمال وقوع آن در شهر اگر مورد بررسی دقیق قرار بگیرد، راه‌ها مقابله با مشکلات پیش روی ما خواهد بود. بلایی طبیعی که در صورت پیشگیری نکردن از وقوع آن به بیماری مرگباری برای شهر بدل می‌شود.
به همین لحاظ ایجاد و توسعه روزافزون سامانه جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی تهران به‌عنوان یکی از ارکان اصلی، جزو لاینفک و در توسعه اثربخش شهری و از شاخص‌های مهم است.
وضعیت کمی‌سامانه جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی تهران
کلان‌شهر تهران و مناطق 22گانه آن به منظور انطباق با کف استانداردهای مربوط به جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی(استاندارد متوسط جهانی) مطابق با آخرین مطالعات و پیش‌بینی‌های صورت گرفته در طرح جامع جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی شهر تهران نیاز به احداث 700کیلومتر شبکه اصلی دارد(مشتمل بر 200کیلومتر تونل در اقطار مختلف،
380کیلومتر کانال در ابعاد مختلف و 120کیلومتر لوله‌گذاری در اقطار مختلف) و این در حالی است که آخرین وضعیت سامانه مذکور از بدو شروع عملیات آن تاکنون به شرح زیر است؛
در سال88 علاوه بر پروژه‌های عادی در حال احداث اقدامات نرم‌افزاری لازم(تا مرحله تنفیذ قرارداد) برای اجرای 4پروژه به روش‌های استفاده از متدولوژی پیش‌ساختگی به طول 600متر و به قطر 1800میلی‌متر، حفاری به روش روتاری پیش‌رو و نصب لاینینگ به شیوه پایپجکینگ به طول 700متر و به قطر 1400 میلی‌متر،
واریز واداری و تغذیه آبخوان‌ها مرتبط با منابع ذخیره(با استفاده از تکنولوژی شرکت آتلانتیس استرالیا) به طول 450متر و بازنگری تیپ‌های اجرایی و استانداردسازی آن‌ها به‌صورت ویژه و در قالب پروژه‌های تحقیقاتی از نوع بنیادی–کاربردی در دست احداث و اقدام است.
با توجه به موارد پیش گفته آخرین وضعیت کمی‌و کیفی پروژه‌های جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی حاشیه بزرگراه آایت‌ا... صدر، تونل فرمانیه، زهکش تونل رسالت(1)(2) به شرح زیر اعلام می‌شود:
پروژه جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی حاشیه بزرگراه آیت ا... صدر
امروزه جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی شهرهای بزرگ و مدیریت و کنترل آن‌ها افزون بر جنبه‌های تخصصی و رویکرد‌های اجتماعی، معیار قضاوت و نمادی از عملکرد سازما‌ن‌های مرتبط و متولی است چرا که آب و مدیریت آن همواره با حساسیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی و بهداشتی مواجه بوده و تغییر در فرصت‌ها، تهدیدها، قوت‌ها، انتظارها و موقعیت‌ها، ادامه بقا، رشد و توسعه سامانه جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی شهرهای بزرگ و مدیریت و کنترل آن را نیازمند تحول می‌سازد.
این تغییر‌ها در ارکان، نگرش‌ها و انتظارها از جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی شهر تهران به حدی فاحش است که از یک سو تعریف هویت نوین برای متولی آن و لحاظ الزام‌های ویژه برای فرآیند عملیات با به‌کارگیری رویکردها، ایده‌ها، شاخص‌های جدید درخصوص کاربری آبهای سطحی اجتناب‌ناپذیر است و از سوی دیگر لزوم برخورد تخصصی و سختگیرانه با مدیریت آن را بیش از پیش نمایان ساخته است،
چراکه صرف‌نظر از اهمیت سیاسی، امنیتی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی آن، محوریت آب در توسعه پایدار شهرها، نقش‌های مهم دیگری هم برای آن تحمیل می‌کند. چرا که طبق گزارش سازمان ملل متحد 90 درصد افرادی که در خلال سال‌های1991 تا 2000 در دنیا بر اثر سوانح طبیعی جان سپرده‌اند، علت فوت‌شان سوانح آب بوده است.
جهت غلبه بر مسایل ویژه و چالش‌های بخش آب سطحی در کلان‌شهر تهران نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مرتبط(خصوصا سامانه جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی) و ارتقای مدیریت و منابع آب موجود هستیم.
متناسب با حساسیت‌های موجود در زمینه مدیریت آب، رویکرد دولت‌ها درخصوص مدیریت یکپارچه آب و کنترل سامانه‌های مرتبط و تلاش‌های بین‌المللی در مورد مدیریت منابع آب در اوایل دهه1970 میلادی با مطرح شدن و پیدایش عبارت توسعه پایدار در ادبیات توسعه جهانی وارد مرحله جدیدی شده و پیچیدگی ابعاد و چالش‌های مختلف آن با توجه به حجم ثابت آب از یک‌سو و کاهش سریع سرانه از سوی دیگر افزایش یافته است.
از این‌رو توجه گسترده و فراگیر به این ماده حیاتی و بی‌بدیل بیش از پیش جلب شده و برنامه‌ریزی گسترده‌ای برای توسعه و بهره‌برداری همه‌جانبه از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی صورت گرفته و متعاقب آن فعالیت‌های دامنه‌داری به اجرا درآمده و یا در حال اجراست که کشور ما و به تبع آن پروژه موردنظر این گزارش نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیست.
از مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته در این زمینه می‌توان به تدوین راهبردها، قوانین و استانداردهای مرتبط، توجه به ارزش اقتصادی، امنیتی، سیاسی و زیست‌شناختی آب در تخصیص، استحصال، عرضه، نگهداری، مصرف و هم‌چنین افزایش بهره‌وری در فرآیند مطالعات، طراحی و اجرای سامانه‌های مرتبط اشاره کرد.
حال از آن‌جایی‌که در سالیان گذشته از یک‌سو تمامی فعالیت‌های صورت‌گرفته و سرمایه‌گذاری‌های عظیم انجام شده در بخش‌های مختلف مدیریت آب کشور و هم‌چنین بنیان‌های فکری و فرهنگی مرتبط با این امر متکی بر نگرش توسعه سازه‌ای بوده و از سوی دیگر ضعف یا نبود آیین‌نامه‌های اجرایی برای عملیاتی کردن قوانین مصوب و پایین بودن بهره‌وری آب کشور ازجمله مهم‌ترین چالش‌های بخش آب کشور بوده است، لذا تلاش برای بیشینه کردن ارزش حاصل از صرف منابع(افزایش شاخص ارزش طرح) در طرح حاضر با تبدیل منابع به منافع و فرصت‌ها به ظرفیت با رویکرد مدیریت، مهندسی دوباره، روش‌شناسی ارزش با استفاده از فرآیند جمع‌آوری مجدد اطلاعات، تحلیل کارکرد، خلاقیت، بررسی و قضاوت، توسعه پیشنهادات و ارایه گزینه‌های بهینه اجرا و ممیزی براساس خردجمعی، هم‌افزایی حاصل از همفکری و کار گروهی، ایجاد ارتباط و درک متقابل بین عوامل موثر و ذی‌نفع، انباشت و تحصیل انبوهی از تجربیات، ترویج کار گروهی، قبول روش تحلیل براساس معیار‌های استاندارد و... محسوس بوده است،
بنابراین جهت رفع خلاء‌های موجود در زمینه مطالعه و احداث سامانه‌های جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی تهران سعی شده در پروژه مذکور از آخرین تکنولوژی‌های سازگار با محیط‌زیست در فرآیند، طراحی و اجرای پروژه استفاده شود و در این راستا متدولوژی واریز واداری(تغذیه مصنوعی) همراه با سایر جنبه‌های مرتبط که توسط شرکت آتلانتیس استرالیا در کشور‌های مختلف تست شده و نتایج مهمی به دنبال داشته مورد توجه قرار گرفته و فرآیند‌های عملیاتی آن به روش یاد شده پیگیری می‌شود(رویکرد شرکت در انتخاب روش همراستا با اهداف توسعه پایدار، آمایش سرزمین و جنبه‌های زیست‌محیطی بوده و اصلی‌ترین هدف اهتمام به توسعه غیر‌سازه‌ای است) .
پروژه‌های جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی ، زهکشی تونل رسالت(1)و(2)
هر طرح مجموعه‌ای از چندین مولفه است که هر کدام از آن‌ها اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد(نکات ریز اما بنیادین) و مجموعه مولفه‌های یاد شده باید در کنار هم و با مطالعات کافی هدف طرح را نشانه گیرند، از این‌رو باید به تک‌تک مولفه‌ها برای رسیدن به هدف اهمیت و وزن داده شود و در این راستا یکی از مهم‌ترین مولفه‌ها توجه به الزامات طراحی و خواسته‌های کلان بهره‌برداران و ذی‌نفعان طرح‌هاست.
حال از آن‌جایی‌که در اثر احداث عرضی تونل رسالت که برای رفع معضلات ترافیکی و اجتماعی ساخت آن اجتناب‌ناپذیر بوده، تغییرات در موازنه هیدرولیکی حوزه آبریز آن ایجاد شده و عملاً تحت‌اثر ساخت تونل سطح ایستایی آب در آبخوان آن بالا رفته و اثرات آن به‌صورت زهاب نمود پیدا کرده است،
لذا به منظور رفع اثرات آن باید در تراز پایین‌تر از پاشنه‌های تونل نسبت به احداث زهکش اقدام می‌شد، بنابراین در این زمینه مطالعات لازم صورت گرفت و متعاقب اخذ نتایج لازم عملیات اجرایی پروژه در محل ساختگاه و در عمق متوسط 30متر از سطح زمین مطابق با اطلاعات کمی منعکس شده در جدول در دستور کار شرکت خاکریز آب قرار گرفته و بخش اول آن به اتمام رسیده و بخش دوم نیز در مرحله شروع عملیات اجرایی است .
پروژه‌های جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی تونل فرمانیه
ساختگاه پروژه حاضر خاص بوده و به صورت ذاتی به دلیل بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی و هم‌چنین اثرات استفاده از چاه‌های جاذب فاضلاب منطقه با زهاب مواجه بوده و اقدامات جسته و گریخته صورت گرفته در گذشته نیز به دلایل مختلف ازجمله عدم توجه به عملکرد مطلوب سامانه، پایایی سازه‌ای، ایمنی و عدم انطباق با طرح جامع جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی جوابگوی نیاز حال و افق طرح نبوده و اهتمام به اقدام اساسی متناسب با نیازمندی‌های حال و آینده و همراستا با سند چشم‌انداز شهرداری تهران اجتناب‌ناپذیر بوده است،
بنابراین پروژه مذکور متناسب با شرایط کمی درج شده در جدول در محل ساختگاه به مورد اجرا درآمده و به‌زودی وارد مدار بهره‌برداری خواهد شد و با قرار گرفتن آن در مدار بهره‌برداری بسیاری از معضلات مرتبط با جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی منطقه حل خواهد شد.
افزایش معابر شهری
طرح‌های جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی شهر تهران فواید و آثار متعددی دارد که از آن جمله می‌توان به کنترل سیلاب‌ها و مدیریت بهینه منابع آب پایتخت اشاره کرد. ضمن این‌که با اجرای این طرح‌ها معابر شهری سامان‌دهی شده و متعاقب برچیده شدن جوی‌های سرباز کاربری غیرمتعارف جوی‌ها به عنوان مسیر انتقال‌دهنده زباله حذف می‌شود.
از طرفی معابر شهری افزایش‌یافته و این مساله به بهبود شرایط ترافیکی کمک می‌کند. مساله بعد ممانعت از نفوذ و گسترش رطوبت به درون سازه‌ها و ساختمان‌ها و پیشگیری از آسیب به پی آن‌هاست. این امر نهایتا از زوال زودهنگام سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در بخش ساختمان‌های مسکونی، تجاری و خدماتی جلوگیری کرده و طول عمر آن‌ها را افزایش می‌دهد.
حفاظت از تاسیسات زیرزمینی
باید به این نکته توجه داشت که افزایش معابر زیرزمینی ازجمله تونل‌ها و خطوط مترو در عین حال که یک مزیت برای کلان‌شهر تهران محسوب می‌شود، اما در صورت عدم کنترل آبهای سطحی ناشی از نزولات آسمانی می‌تواند مشکلاتی را برای شهروندان به‌وجود آورد. جلوگیری از ورود روان‌آب‌های سطحی و به تبع آن رسوبات آبرفتی به تاسیسات زیرزمینی از ایجاد اختلال در ارایه خدمات عمومی به شهروندان پیشگیری کرده و رفاه حال آنان را در پی خواهد داشت.
ارتقای امنیت عمومی مردم شهر تهران با سامان‌دهی حالات ناپایدار و تبدیل آن به شرایط کنترل‌شده و قابل مهار میسر می‌شود. باید به این نکته هم توجه داشت که از ویژگی‌های ذاتی نزولات آسمانی، قطعی نبودن پیش‌بینی بودن میزان بارش در زمان و مکان خاص است که همین امر مهار سیلاب‌های شهری را سخت‌تر می‌سازد.
جلوگیری از گسترش بیماری
یکی از تبعات ناخوشایند آبگرفتگی‌ها در معابر اصلی و فرعی و جاری شدن آب در سطح شهر گسترش بیماری‌های مشترک بین انسان و دام است که توسعه این شرایط استانداردهای زندگی شهری را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. درواقع آبگرفتگی‌ها تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم در زندگی شهرنشینان داشته و غیر از مخاطرات روانی، بهداشت اجتماعی را نیز به خطر می‌اندازد.
با احداث سیستم‌های جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی(لوله‌گذاری، تونل‌سازی و حفر کانال) چرخه‌های مرتبط با بیماری‌های مشترک انسان و دام قطع شده و شاخص‌های بهداشت عمومی جامعه ارتقا می‌یابد. این امر به نوعی مانع از ورود صدمه‌های سنگین جانی و مالی به شهروندان می‌شود و امکان انتشار و انتقال بیماری‌ها را به حداقل می‌رساند.
مدیریت بهینه منابع آب شهری
هدایت روان‌آب‌های سطحی به مخازن ذخیره آب نه تنها مهار انرژی سیلاب را در پی دارد بلکه شرایط پالایش آلاینده‌های مهم و مرتبط با آب و فاضلاب را مهیا می‌کند. درواقع با تقویت و توانمندسازی عناصر سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به بهبود مستمر محیط‌زیست کمک شایان توجهی می‌شود.
تبدیل شهر تهران به محیطی امن برای زندگی و فعالیت شهری و خدماتی در سایه توجه به این امور زیربنایی میسر می‌شود. ارتقای شاخص‌های شهرنشینی با بهبود منظر شهری و کاهش اثرات روانی ناشی از پخش، انتشار و انتقال سیلاب‌ها و آلاینده‌ها از طریق سامانه جمع‌آوری و هدایت آبهای سطحی صورت می‌پذیرد. ضمن این‌که مدیریت بهینه منابع آب شهر تهران و برچیده شدن شرایط رشد و تکثیر باکتری‌ها نیز در همین راستا مدنظر قرار می‌گیرد.
همشهری مسافر
