ایدز که تا سال ۱۹۸۱ میلادی در جهان شناخته نبود تا چند سال پس از این تاریخ یعنی تا سال ۱۳۶۶نیز «رسماً» در ایران وجود نداشت. پس از این تاریخ بود که شناسایی نخستین مبتلای به ایدز در ایران تأیید شد.
این بیماری تا مدت‌ها بیماری تجلی رفتار جنسی بی‌بند و بار به حساب می‌آمد. به همین دلیل یکی از نخستین اقداماتی که برای پیشگیری از ابتلای به ایدز انجام شد پخش بروشورهایی در فرودگاه و میان مسافران به کشورهای خارجی بود که در آن به‌ویژه نسبت به رعایت بهداشت در روابط جنسی هشدار داده می‌شد.
بنا بر آمار سازمان جهانی بهداشت ۸۰ درصد انتقال ویروس ایدز از راه آمیزش جنسی صورت گرفته و ۶۰ درصد از مبتلایان زنان هستند، در ایران مطابق آماری که وزارت بهداشت در تیرماه سال جاری منتشر کرده اعتیاد تزریقی با شیوع ٣/٨٦ درصد و تماس جنسی با ٩/٩ درصد از شایع‌ترین راه‌های آلودگی است و از ١3 هزار و 702 نفری که شناسایی شده‌اند زنان تنها ۵ درصد را شامل می‌شوند.
به تازگی آمار جدیدتری به وسیله عباس صداقت- رییس اداره کنترل ایدز مرکز مدیریت بیماری‌های وزارت بهداشت، منتشر شد. به گفته او: بر اساس آخرین آمار موجود تعداد افرادی که تا اول مهر ماه امسال در کشور به ویروس ایدز مبتلا شده و شناسایی شده‌اند 13 هزار و 702 نفر است که البته تخمین زده می‌شود که این تعداد بیشتر باشد.
از سال 66 تا اول مهر ماه امسال 13 هزار و 702 نفر فرد آلوده به ویروسHIV در کشور شناسایی شده است که از این تعداد 1709نفر تاکنون جان خود را از دست داده‌اند و 826 نفر وارد فاز بیماری شده‌اند، بقیه نیز در دوره کمون هستند و هنوز علایم بیماری در آنها ظهور نکرده است، اما ناقل بیماری ایدز هستند.
صداقت می‌گوید: 5/94 درصد بیماران شناسایی شده تاکنون مرد هستند و 5/5 درصد بقیه زن هستند، همچنین از کل مجموع بیماران مبتلا به ویروس ایدز شناسایی شده تاکنون 6/64 درصد از طریق اعتیاد تزریقی، 4/7 درصد از طریق رابطه جنسی و آمیزشی، 8/1 درصد خون و فرآورده‌های خونی آلوده، 5/0 درصد از طریقی جنینی و از مادر به کودک بوده است در 8/25 درصد این افراد نیز روش ابتلا نامشخص است و به درستی معلوم نیست روش آمیزشی عامل ابتلای آنها بوده است، یا اعتیاد ترزیقی زیرا هر دو رفتار پر خطر را داشته‌اند.
آماری که تاکنون اعلام شده نمی‌تواند آمار واقعی باشد. این نکته‌ای است که بسیاری از کارشناسان و حتی مسئولان به آن معترف‌اند.
چندی پیش محمد مهدی گویا، کارشناس مسائل ایدز گفته بود: «این آمار مربوط به زندان‌هاست و آمار واقعی باید چیزی بین سی تا چهل هزار نفر باشد.»
موسسه‌های تحقیقی معتبری از جمله مرکز تحقیقات دانشگاه هاروارد بر این نظرند که تعداد واقعی مبتلایان را باید ۱۰ برابر موارد شناخته شده حساب کرد که بر این اساس تعداد بیماران مبتلا به ویروس ایدز در ایران را باید بیش از صد هزار نفر دانست.
آغاز فاز دوم کنترل
در سال‌های اخیر در ایران فعالیت‌های بیشتری در ارتباط با ایدز و برای آگاه‌سازی و پیشگیری انجام شده است، این در حالیست که به گفته کامران باقری لنکرانی وزیر بهداشت، فاز دوم برنامه کنترل بیماری ایدز در ایران با محوریت کاهش آسیب معتادان و آموزش افرادی که در معرض رفتارهای پرخطر جنسی هستند امسال منظم‌تر و با گستردگی بیشتر نسبت به قبل اجرا می‌شود.
باقری لنکرانی، در این رابطه می‌گوید: اقدامات پیشگیرانه با آموزش عمومی در مورد روش‌های انتقال این بیماری و بالابردن سطح آگاهی مردم در چند سال اخیر موفقیت آمیز بوده است و شاهد مدعا این است که آمار ثبت موارد جدید بیماری ایدز در کشور در سال 84 نسبت به سال‌های قبل کاهش چشمگیر داشت!
فاز دوم برنامه کنترل بیماری ایدز در کشور در واقع توسعه همان برنامه‌های گذشته در کاهش آسیب معتادان و آموزش گروه‌های در معرض خطر و منظم‌تر کردن اجرای آنهاست.
این در شرایطی است که به‌رغم این اقدامات، آمار مبتلایان به ایدز در ایران افزایش یافته است.
دکتر حمیدرضا ستایش، مدیر برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز در ایران می‌گوید: اقدامات ایران از جمله قبول کردن این مسأله است که ایدز به عنوان یک معضل اجتماعی وجود دارد و باید به آن رسیدگی کرد از جمله در میان معتادان تزریقی و در زندان‌ها اقدامات بسیار مثبتی انجام شده.
دکتر ستایش می‌گوید: آمار غیررسمی چیزی حدود 60 تا 70 هزارنفر مبتلا به HIV را برآورد می‌کند که این تعداد با سرعت زیادی در حال افزایش است، زیرا دو سال پیش حدود 33 هزار نفر بود و جوانان بین 15 تا 24 سال گروهی هستند که بسیار در معرفی خطرند و بهترین سلاح مبارزه با این بیماری آموزش است.تخمین زده می‌شود حدود 40 میلیون نفر در سراسر جهان به ویروس HIV آلوده‌اند.
درباره ایران گفته می‌شود اپیدمی HIV به سرعت رو به افزایش است. تاکنون عامل عمده استفاده از مواد مخدر تزریقی بوده است. در ایران بین 40 هزار نفر تا 160 هزار نفر به HIV و ایدز مبتلا هستند. در همین حال بین 920 تا 2700 بیمار در سال گذشته جان خود را از دست داده‌اند.
گزارش سازمان بهداشت جهانی اشاره دارد از زمان آغاز اپیدمی HIV تا شهریور سال گذشته بیش از دوازده هزار نفر در برنامه‌هایی که در ایران برای مبارزه با HIV و ایدز و کنترل آن شروع شده است، ثبت‌نام کرده‌اند. از این تعداد بیشتر آنها به دلیل استفاده از مواد مخدر و بقیه به دلیل مناسبات جنسی، انتقال خون و یا از مادر به نوزاد، به ویروس یا بیماری ایدز مبتلا شده‌اند.
رشد خزنده طاعون قرن
اگرچه آمار رسمی تعداد مبتلایان بیش از ۱۳ هزار نفر است، اما فقدان یک برنامه جامع پیشگیرانه ملی، تغییر الگوی ابتلا از اعتیاد تزریقی به روابط ناایمن جنسی و نیز زمینه‌های اجتماعی- فرهنگی که این بیماری را یک ننگ و تابوی اجتماعی معرفی کند همگی دست به دست هم داده و موجبات رشد پنهان این بیماری را فراهم آورده است؛ به طوری که در جدیدترین اظهار نظر، معاون سلامت وزارت بهداشت اعلام کرده است هم اکنون ۴۰ هزار نفر از معتادان تزریقی کشور مبتلا به ویروس ایدز هستند و تا آخر سال آینده تعداد مبتلایان به ویروس ایدز به ۱۰۰ هزار نفر خواهد رسید.
موج اول بروز بیماری ایدز در ایران از سال 65 با مشاهده مواردی از ابتلا به این بیماری از طریق فرآورده‌های خونی آغاز شد و از دهه 70 به بعد وارد موج دوم این بیماری که انتقال ویروس این بیماری از طریق سرنگ‌های آلوده و مشترک و اعتیاد تزریقی بود شدیم، اما در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد رفته رفته خطر بروز موج سوم الگوی ابتلا به این بیماری به سمت آمیزشی و رابطه جنسی غیر ایمن در حال افزایش است.
صداقت، رئیس اداره ایدز وزارت بهداشت می‌گوید: با توجه به اینکه آمارهای موجود به صورت تجمعی است و نیز به علت اینکه بسیاری از مواردی که به تازگی شناسایی می‌شود ممکن است در سال‌های قبل مبتلا شده باشند نمی‌توان تحلیل دقیقی در مورد الگوی غالب این بیماری در کشور ارائه کرد، اما به نظر می‌رسد با توجه به جوان بودن جمعیت کشور ما خطر غالب شدن الگوی جنسی روز به روز در حال افزایش است و این خطر بزرگی است که باید در مقابل آن کاملاً هوشیار باشیم و با آموزش همگانی و به خصوص به نسل جوان از بروز فاجعه‌ای در آینده پیشگیری کنیم.
اکنون از طرفی شاهد انتقال این بیماری به همراه معتادان تزریقی و نزدیکان آنها و نیز رفتارهای پرخطر در بین نسل جوان هستیم و اولین آثار و علایم موج سوم این بیماری از طریق جنسی نمایان شده است. البته هنوز اعتیاد تزریقی مهمترین عامل انتقال این بیماری در کشور محسوب می‌شود.
براساس آخرین آمار موجود تا اول امسال 13 هزار و 702 فرد مبتلا به ویروس ایدز در کشور شناسایی شده که حدود 95 درصد آنان مرد هستند. 63 درصد آنها از طریق اعتیاد تزریقی و سرنگ مشترک آلوده شده‌اند و علت ابتلای 27 درصد آنان نامشخص است ضمن اینکه براساس آمار موجود 7/3 درصد مبتلایان از طریق ارتباط جنسی غیر ایمن به این بیماری مبتلا شده‌اند و اکثر زنانی که به بیماری ایدز مبتلا شده‌اند علاوه بر مصرف مواد مخدر رابطه جنسی غیرمتعارف داشته‌اند. ضمن اینکه حدود 50 درصد این زنان به مصرف مواد مخدر تزریقی معتاد بوده‌اند.
اختلاف آمار، چرا؟
صداقت، دلیل اختلاف آمارها را چنین می‌داند: علت اختلاف آمار ثبت شده بیماران ایدزی با آمار واقعی این بیماران در جامعه ترس از آبرو و نیز نداشتن اعتقاد به موثر بودن روش‌های درمانی موجود است که هر دو تصور غلط است.
زیرا اولا با استفاده از روش‌های درمانی و داروهای موجود فرد مبتلا به ایدز می‌تواند سال‌های طولانی زندگی عادی داشته باشد و از طرف دیگر خدمات درمانی به این بیماران کاملاً محرمانه و اطلاعات فقط بین بیمار و درمانگر می‌ماند.
نکته قابل توجهی که در مورد آمار مبتلایان به بیماری ایدز در کشور ما وجود دارد این است که در سال 83 حدود 3800 نفر بیمار مبتلا به ایدز در کشور ثبت شد ولی این آمار در سال 84 به 1500 مورد جدید کاهش یافته است.
به گفته او متاسفانه اطلاعات ما در مورد شیوع رفتارهای پرخطر جنسی بسیار اندک و پراکنده است به خصوص اینکه این نوع رفتارها به صورت پنهانی انجام می‌شود بنابراین لزوم شناسایی گروه زنان خیابانی بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود تا همان طور که در مورد معتادان با اجرای برنامه کاهش آسیب مانند دادن سرنگ و سرسوزن یکبار مصرف و کاندوم رایگان درصدد کنترل این پدیده برآمدیم در مورد این گروه از بیماران نیز روش‌های آموزشی و کاهش آسیب را اعمال کنیم.
اگر چه به نظر می‌رسد بالا رفتن سطح آگاهی مردم موجب کاهش ابتلا به ایدز در کشور شده است، اما چون در سال 83 برای اولین بار خدمات‌رسانی به بیماران ایدز بصورت رسمی انجام شد، بخش مهمی از آمار سال 83 مربوط به سال‌های قبل است که در این سال شناسایی شدند.
به طور کلی در زمان حاضر میزان شیوع بیماری ایدز در کشور ما 5/0 جمعیت کشور است بنابراین برای اجرای برنامه‌های آگاه‌کننده و هشدار دهنده و آموزش عمومی فرصت داریم و باید هر چه زودتر اطلاعات کامل و شفافی را در مورد خطر این بیماری در اختیار عموم مردم قرار دهیم.
کمتر از 10 درصد آگاهند
آنچه مسلم است، بیماری ایدز یک بیماری رفتاری است که آموزش و آگاه‌سازی مردم به طور قطع مهمترین اثر را در کنترل این بیماری دارد. این در حالی است که به گفته نماینده یونیسف در ایران، میزان اطلاعات جوانان ایرانی در مورد ایدز کمتر از 10 درصد است و این مسأله می‌تواند در آینده چالش بزرگی را برای آنان ایجاد کند.
کریستین سالازا در این باره می‌گوید: به رغم اینکه ایران برنامه بسیار قوی برای کنترل ایدز دارد و از نمونه‌های موفق در این زمینه در سطح منطقه به شمار می‌رود. اما شکاف اطلاعاتی که در مورد بیماری ایدز در کشور وجود دارد باید با حمایت دستگاه‌های مسئول و همراهی ارگان‌های بین‌المللی به خصوص برای گروه 14 سال به بالا پر شود.
بی‌تردید آموزش و اطلاع‌رسانی رکن مهمی در پیشگیری از این بیماری مهلک به شمار می‌رود. چرا که کشور ما در سال‌های آینده با موج دیگری از مبتلایان روبرو خواهد بود و آمار بالای مبتلایان از طریق اعتیاد تزریقی جای خود را به تماس جنسی می‌دهد که علت عمده آن جوانی جمعیت و افزایش گروه‌های پرخطر است به همین دلیل هم باید اطلاع‌رسانی از سنین پایین آغاز شود.
چندی پیش نیز، معاون تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش از تحت پوشش قرار دادن 90 درصد دانش آموزان 15 تا 18 ساله در خصوص آموزش پیشگیری از ایدز، آموزش فوق برنامه و مهارت‌های زندگی در دوره ابتدایی و راهنمایی، آموزش سلامت نوجوانی و پیشگیری از ایدز در مدارس شبانه روزی راهنمایی و متوسطه دخترانه کشور به نحوی که تحت آموزش فراگیر قرار گیرند خبر داده بود که البته این برنامه آموزشی بصورت پراکنده و در برخی مدارس تهران اجرا شد و همچنان بنا به دلایل متعددی این طرح به درستی اجرا نشده است.
دکتر مهدی چرخنده، عضو کارگروه ایدز مرکز بهداشت خراسان رضوی می‌گوید: قباحت طرح موارد آموزشی پیشگیری از بیماری ایدز درباره مسائل جنسی باید برداشته شود.
به تعبیر او، با توجه به تغییر الگوی ابتلا به ایدز از طریق جنسی، شیوه آموزش و اطلاع‌رسانی در بحث مسائل جنسی در کشورمان باید بازنگری و به طور شفاف بیان شود.
«هم‌اینک در بین کشورهای عضو سازمان بهداشت جهانی، فکر می کنم تنها کشوری هستیم که نمی‌توانیم مسائل آموزشی ایدز را به طور واضح و روشن بیان کنیم.»
انتقال ایدز از راه رفتار پر خطر جنسی در حال افزایش است و اگر امروز توجه جدی به‌این موضوع نداشته باشیم،فردا باید در پیشگاه تاریخ پاسخگو باشیم.
