حیات در قطب گرمایی زمین

عوارض طبیعی کم‌مانند و بیوم‌های متنوع بیابان لوت که هرکدام لندفرم‌های خاصی در خود جای داده است، نظیر دشت‌های ریگی وسیع (هامادا)، ناحیه کلوت‌ها، پهناورترین توده‌های ماسه‌ای فلات ایران (ریگ یلان)، رود تبخیری چاله ملک‌محمد، تپه آتشفشانی گندم بریان، شبکه هیدرولوژیک چاله مرکزی و عوارض طبیعی بی‌مانندش، چاله‌های فروبسته نواحی مختلف، عرصه‌های سیلیسی و... موقعیت طبیعی گرانسنگی برای کشور به‌وجود آورده است تا از دیرباز نگاه جست‌وجوگر دانشمندان و جهانگردان را به‌خود جلب کند. اما چنانچه نگاهی گذرا به روند فعالیت‌های تحقیقاتی که تاکنون در لوت توسط محققان داخلی و خارجی انجام شده است، بیندازیم، متوجه می‌شویم که تلاش‌های مذکور، متناسب با وضعیت موجود طبیعی و شایستگی لوت در زیست‌کره نیست؛ از این رو، با بررسی سوابق مطالعاتی در لوت به این مهم پی می‌بریم که اکثر سفر محققان در جاده‌های بین واحه‌ای لوت و نواحی اجتماعی حواشی آن یا به‌وسیله گشت‌های هوایی بوده است. تنها فردی که موفق شده با کمک راهنمایی بومی از لوت مرکزی که در واقع تشکیلات اصلی لوت را در خود جای داده، بگذرد و خود را از ده‌سلم واقع در شمال‌شرق، در یک مسیر مستقیم، به نصرت‌آباد در شرق ریگ یلان برساند، آلفونس گابریل در سال1933 بوده است. از تنها برنامه تحقیقات علمی- عملی‌ای که در لوت طی طرح مشترک بررسی مناطق خشک با مسئولیت زنده‌یاد پروفسور احمد مستوفی و با همکاری مؤسسه جغرافیایی دانشگاه تهران و مرکز علمی دانشگاه سوربن فرانسه به‌سرپرستی تئودور مونو که در برخی از نقاط لوت زنگی احمد و حواشی بیابان لوت، به‌ویژه واحه‌های پیرامون آن انجام شد، بیش از 40سال می‌گذرد.

با مرور کوتاهی بر روند تحقیقات علمی در لوت متوجه می‌شویم که از طریق مراکز علمی مرتبط و مؤسسات تحقیقاتی وابسته به دولت، تاکنون درخصوص پژوهش‌های علمی، کار چندانی در آن محقق نشده است و همین خلأ موجب‌شده تا برخی از عدم‌آگاهی مردم درخصوص ویژگی‌های طبیعی لوت، بهره‌برداری کنند و تصاویری دور از واقعیت از لوت به‌دست بدهند.

از جمله مواردی که برخی از محققان خارج از وضعیت موجود لوت در سال‌های اخیر به آن پرداخته‌اند، موضوعات مربوط به منطقه گندم‌بریان است که به‌عنوان قطب گرمایی کره‌زمین و همچنین منطقه فاقد حیات معرفی شد. اما گروه‌هایی نیز با تکیه بر مبانی علمی، به باورهای مضاعفی رسیدند، به‌همین دلیل متخصصان کانون سبز فارس از سال1386 خورشیدی با تکیه بر اهداف مبتنی بر شناخت زیست‌بوم، طرح پژوهشی شناسایی بیابان لوت را اجرا و با تکیه بر تجارب ارزنده‌ای که در سال‌های قبل در راستای اجرای طرح پژوهش و شناسایی زاگرس مرکزی (رشته‌کوه دنا) و مناطق دیگر کشور به‌دست آمده بود، مطالعات محیطی بیابان لوت را سرلوحه فعالیت‌های خویش قرار دادند.

تحقیقات عملی کانون سبز فارس توأم با بررسی‌های علمی ابتدا در بیابان لوت شمالی آغاز شد و ضمن شناسایی پدیده‌های طبیعی آن سامان و تعیین کردن چهار راه دسترسی آسان به منطقه گندم‌بریان که در کانون توجه قرار گرفته بود، با شناسایی و نمونه‌برداری از چندین حشره ازجمله مانته‌دوآ و ثبت زیستگاه روباه شنی و موش دوپا در آن ناحیه و همچنین بررسی‌های علمی درخصوص قطب گرمایی زمین، در سال89 چکیده دستاوردها را از طریق جراید عمومی به‌نظر آحاد مردم رساند و با ارائه ادله علمی بیان کرد که با توجه به ارتفاع 483متری تپه آتشفشانی گندم بریان و وجود چرخه اکولوژی در آن منطقه، گندم‌بریان هیچ‌گاه قطب گرمایی زمین نبوده و همچنین چرخه اکولوژی و زندگی در آن منطقه همواره ساری و جاری بوده است.

نشانه‌های حیات در لوت

درخصوص زمان و مکان گرم‌ترین نقطه دنیا در بیابان لوت، تنها مرجع معتبر موجود، گزارش‌های علمی سازمان فضایی ناساست که به اعتبار آن به معرفی گرم‌ترین نقطه لوت مبادرت کردیم. از نظر ناسا گرم‌ترین نقاط کره‌زمین در بیابان لوت در برخی از سال‌ها (2004 تا 2009، منهای سال2007) حدود 75کیلومتری نصرت‌آباد در ریگ‌یلان بوده است که فاصله هوایی آن با گندم‌بریان حدود 200کیلومتر است. هر چند پس از اعلام این موضوع، برخی بر این نکته تأکید کردند که گرم‌ترین منطقه در لوت و همچنین سرزمین فاقد حیات، چاله مرکزی است اما تحقیقات محیطی کانون سبز فارس با انجام سفرهای پژوهشی مکرر به چاله مرکزی لوت از جناح‌های مختلف، تاکنون منجر به پیکرشناسی، زمین‌ریخت‌شناسی و همچنین شناسایی شبکه هیدرولوژیک و استعدادهای اکولوژی آن منطقه شده است. شناسایی چهار چشمه که ازجمله خروجی‌های حوضه آبخیز زهکش داخلی بیابان لوت است و همچنین رودخانه‌ای شش‌کیلومتری در آن حوضه و نمونه‌برداری 16گونه جانوری در آن منطقه، باز هم ثابت کرد که زندگی و حیات به‌طور منظم و در عین حال پیچیده در چاله مرکزی وجود دارد‌ و قطب‌ گرمایی زمین نیز بر اثر گزارش‌های سازمان ناسا، در ریگ یلان است که فاصله هوایی آن با چاله مرکزی حدود 160کیلومتر هوایی است.

تلاش‌های مستمر کانون سبز فارس در بیابان لوت با معرفی گونه‌های جانوری نظیر نوعی شیخک اندمیک آن سامان، به نام مانته‌دوآ در سال89 واکنش افرادی را برانگیخت که معتقد به عاری‌بودن بیابان لوت از حیات هستند. اما با تداوم تلاش‌های پژوهشی، موفق به شناسایی گونه‌های جانوری دیگر ی در اکوسیستم لوت شدیم و نگاه ژرف محققان گروه تا آنجا پیش رفت که حتی در آب‌های بسیار قلیایی کال‌شور هم موفق به شناسایی و نمونه‌برداری از سه‌حشره آبزی شدیم که در آب‌های کال‌شور به فعالیت و حیات خود ادامه می‌دادند.

ریگ‌یلان

منطقه ریگ‌یلان، گستره‌ای به مساحت حدود 10هزار مترمربع که پوشیده از توده‌های مرتفع ماسه‌بادی است را به ‌خود اختصاص داده و به‌دلیل همین ویژگی و دارا بودن بافت و ریخت یکسان و بی‌مانندش بهتر است که آن‌ را لوت شرقی بنامیم؛ یکی دیگر از مناطقی که بارها مورد کنکاش کانون سبز فارس قرار گرفته و خوشبختانه در آن ناحیه نیز این کانون با همکاری سایر فعالان لوت در شهرستان بیرجند، موفق به شناسایی رویشگاه اسکنبیل و جمع‌آوری گونه‌های جانوری شده است که ازجمله می‌توان به سوسک بسیار زیبایی به نام ارودینی(ERODINI) اشاره کرد. این جانور که زیستگاهش عرصه‌های بسیار گرم ماسه‌ای است، توسط بیولوژیست‌های مؤسسه گیاه‌پزشکی کشور، با همکاری سایر همتایان مجارستانی مورد مطالعه قرار گرفت و هم‌اکنون در حال ورود به فهرست جانوران جدید جهان است.

ارودینی جزو گروه Beetle یا سوسک‌هایی است که تحمل و قدرت انطباق بالایی با منطقه خشک‌وگرم دارند. بال و پوشش این سوسک به‌گونه‌ای است که کاملا بخش شکمی بدن را می‌پوشاند و با شکل گنبدی که دارد فاصله‌ای بین بخش پشتی شکم ایجاد می‌کند و فضایی خالی را به‌وجود می‌آورد که حالت عایق را ایجاد کرده و از حشره در مقابل از‌دست‌رفتن رطوبت بدن در مقابل شدت گرما محافظت می‌کند.

رتیل و چندین نوع عنکبوت اندمیک لوت که بعضا در دنیا کمیابند ازجمله گونه‌های پرارزش لوت هستند و تاکنون در حد پنج‌نوع نمونه‌برداری شده است. از طرف دیگر اندازه‌گیری و شناسایی بلندترین کلوت (مگایاردانگ) لوت و همچنین شناسایی و بررسی شبکه هیدرولوژیک رود تبخیری چاله ملک‌محمد و شورگز هامون، دشت سر لوت مرکزی و کوچه غربی آن (تنگ زبان مار) و بررسی و مطالعه جناح‌های مختلف ناحیه کلوت‌ها، ازجمله فعالیت‌های کانون سبز فارس است.

یکی از فعالیت‌های پراهمیت کانون سبز، اجرای طرح تحقیقاتی گشایش کریدور طولی ناحیه کلوت‌های غرب لوت در اوایل آذر‌ماه سال‌جاری است. این ناحیه که توسط مورخان و جغرافی‌دانان دوره اسلامی و تمامی محققان داخلی و خارجی، غیرقابل عبور اعلام شده بود، برای نخستین‌بار و با تحمل هزینه‌های گزاف و سختی‌های مضاعف، مورد عبور و مطالعات محیطی قرار گرفت. نتایج دستاوردهای آن برنامه و متد ورود به آن ناحیه که بسیار مفصل و حاوی اطلاعات ارزنده‌ای است درخور محدودیت فضایی این گزارش نیست و بازگو کردن آن به‌تنهایی گزارش دیگری را طلب می‌کند.خوشبختانه تمامی کسانی که وارد لوت شده‌اند فعالیت استعدادهای اکولوژی را مشاهده و تأیید کرده‌اند و چنانچه رویکرد موصوف در فرایند بررسی وضعیت موجود لوت و شناخت بهتر پدیده‌های طبیعی و همچنین مطالعه بیشتر قابلیت‌های طبیعی و اجتماعی حواشی لوت، بینجامد، انتظار می‌رود که بنیان‌های پژوهشی و مطالعات کاربردی در لوت فراهم شود. بدیهی است که در این صورت، جایگاه بهره‌برداری پایدار لوت با رونق و گسترش ژئوتوریسم نیز تقویت می‌شود و در این رهگذر امید می‌رود جامعه محلی لوت از ارتقای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی متناسبی برخوردار شوند و در سبد درآمدی‌شان، معیشت جدیدی با تکیه بر پتانسیل طبیعی لوت ایجاد شود تا تحت‌تأثیر آن آهنگ مهاجرت از سرزمین آبا ‌و ‌اجدادی‌شان رفته‌رفته به صفر برسد.نکته پایانی آنکه برخی از پدیده‌های طبیعی شاخص که رکورددار جهانی نیز هستند توسط این کانون در لوت شناسایی شده‌اند که در حال انجام اقدامات نهایی ثبت‌ملی قرار گرفته‌اند و تلاش شده است تا ثبت جهانی لوت و عضویت آن در شبکه ژئوپارک‌های جهانی نیز تحقق یابد تا از این رهگذر مدیریت حفاظت و پایش این اثر ارزشمند در بیوسفر عینیت یابد.