حتی ماسک هم کارساز نیست

این در حالی است که آلودگی هوای تهران در روزهای پایانی هفته گذشته به اوج رسید و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در اطلاعیه‌ای به افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی، ریوی و آسم توصیه کرد از حضور و فعالیت در فضای باز به خصوص در نقاط آلوده شهری خودداری کنند و از خانواده‌ها نیز خواست از حضور اطفال، نوزادان و افراد سالمند در فضاهای باز شهری و نقاط آلوده جلوگیری کنند.

هنوز چند هفته بیشتر از گزارش سازمان جهانی بهداشت نگذشته است؛ گزارشی که در آن اعلام شده بود آلودگی هوا سالانه موجب مرگ 2میلیون تن در سراسر جهان می‌شود و شهرهای بزرگ و پرجمعیت در بسیاری از کشورهای جهان قربانیان رو به افزایش آلودگی هوا هستند.

بدیهی است که این آمار 2میلیون نفری، تنها شامل چند بیمار قلبی و تنفسی که در روزهای اوج آلودگی هوا پایشان به اورژانس می‌کشد نیست؛ چنان که سخنگوی سازمان بهداشت جهانی نیز هشدار داد که پیامدهای آلودگی هوا، افزایش بیماری‌های واگیردار، حملات قلبی، بیماری‌های تنفسی و انواع سرطان است.

هشدار برای همه

اگرچه در روزهایی که آلودگی هوا به وضعیت هشدار می‌رسد، توصیه کلی به همه مردم این است که از حضور در مناطق پرتردد مرکز شهر خودداری کنند(حداقل به خاطر آن‌که وسایل نقلیه‌شان به آلودگی بیشتر هوا کمک نکند) اما این هشدار برای افرادی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند، جدی‌تر است.

پزشکان توصیه می‌کنند مبتلایان به بیماری‌های تنفسی، برونشیت، آسم و سرگیجه‌های عصبی در روزهای اوج آلودگی بیشتر از همیشه مراقب باشند. استفاده از ماسک، ترددنکردن در محیط‌های شلوغ و بسته و آلوده هم از ساده‌ترین و مهمترین توصیه‌هایی است که به شهروندان می‌شود. اما آیا عمل به این توصیه‌ها کافی است؟

دکتر حمید سهراب‌پور- فوق‌تخصص بیماری‌های ریوی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی- درباره توصیه خارج‌نشدن از منزل می‌گوید: این کار مفید است اما تا حدودی بستگی به محل منزل فرد هم دارد. اگر منزل فردی در حواشی شهر است، مطمئنا عدم خروج از منزل به نفع اوست، چون هر چه به سمت مرکز شهر نزدیک‌تر شود معمولا آلودگی بیشتر می‌شود و اثرات مضر‌ آن هم بیشتر می‌شود.

مثلا در نقشه می‌بینیم یکی از آلوده‌ترین قسمت‌های تهران حوالی اقدسیه است. در این ‌صورت، تنها خارج‌نشدن از منزل کافی نیست و در منزل هم اقدامات خاصی را باید برای مقابله با آلودگی‌ هوا انجام داد.

دکتر سهراب‌پور ادامه می‌دهد: در حال حاضر وسایلی برای تصفیه ایجاد شده‌اند که خوشبختانه در مملکت ما هم فراهم هستند. این وسایل می‌توانند در منزل به‌راحتی استفاده ‌‌شوند و می‌توانند حجم قابل‌توجهی از هوا را تصفیه کنند و اگرچه در حجم وسیع نمی‌توانند چندان موثر باشند اما در منزل می‌توانند کمک‌کننده باشند و غلظت آلاینده‌ها را در اتاق یا محل کار کم ‌کنند. وقتی فیلتر این دستگاه‌ها را عوض می‌کنیم می‌بینیم که کاملا سیاه شده است و ذرات زیادی را از هوا جذب و حذف کرده است.

دکتر سهراب‌پور درباره ماسک‌هایی که هنگام آلودگی هوا استفاده می‌شوند، نظر دیگری دارد: من به استفاده از آنها هیچ اعتقادی ندارم. این ماسک‌ها کمک خاصی نمی‌کنند چرا که تنها می‌توانند جلوی ذرات بزرگ را بگیرند که این ذرات به طور معمول حتی اگر استنشاق شوند هم خودشان در بینی به دام می‌افتند و به ریه نمی‌رسند بنابراین چندان مشکل‌‌ساز نمی‌شوند.

اصل کار، آن ذرات ریز است که به ریه‌ها آسیب می‌رساند و این ماسک‌ها هم اصلا قدرت مقابله با‌ این ذرات را ندارد. در اصل اگر قرار است از ماسک استفاده شود باید از ماسک‌های خاصی استفاده شود که زغال‌های خاصی دارند و در کارخانه‌ها و مراکز صنعتی استفاده از آنها را دیده‌اید.

این ماسک‌ها گاهی اوقات مثل کلاه‌های موتورسواران هستند و تمام سر را می‌پوشانند و اجازه عبور هوا را فقط از یک منفذ کوچک که با فیلترهای مخصوص محافظت شده است، می‌دهند. با این حساب واقعا جلوی عبور هوای آلوده گرفته می‌شود. اما استفاده از این ماسک‌ها به طور معمول مقدور نیست.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ادامه می‌دهد: البته من در کشورهای خارجی مثل ژاپن دیدم که مثلا در فصل گرده‌افشانی گیاهان، بسیاری از مردم از این ماسک‌ها استفاده می‌کنند و چندان کار عجیبی هم نبود اما به طور معمول، استفاده از این ماسک‌های پیشرفته کار راحتی نیست.

این ماسک‌های معمولی هم که در داروخانه‌ها می‌فروشند، همان‌طور که گفتم، اثر خاصی ندارند. به نظر من اثرات روحی آنها بیشتر از اثرات واقعی آنهاست. به هر حال از اطراف این ماسک‌ها هوای زیادی به درون بینی وارد می‌‌شود و منطقا نباید اثر خاصی وجود داشته باشد.

عوارض بی‌شمار

احتمالا اگر از ما بپرسند عوارض آلودگی هوا کدام است، جز همان ‌چیزهایی که در اطلاعیه‌های وزارت بهداشت به آن اشاره می‌شود، به خاطر نمی‌آوریم اما دکتر مصطفی قانعی- متخصص داخلی و فوق‌تخصص ریه و رئیس مرکز تحقیقات آسیب‌های شیمیایی در بیمارستان بقیه‌ا... که سالها با موضوع تاثیر مواد شیمیایی بر سلامت بدن کار کرده- خطر آلاینده‌ها را چنان عمیق و پردامنه می‌داند که باید برای رفع آن، راه‌حل‌هایی با تاثیر فوری اندیشید.

دکتر قانعی می‌گوید: آنچه که در ظاهر دیده می‌شود و مردم با دیدن آن در هوا احساس نگرانی می‌کنند و می‌گویند هوای تهران آلوده است، در واقع ذرات معلق هستند که اندازه آنها به قدری بزرگ است که نمی‌تواند وارد ریه ما بشود. آنچه که خطرناک است و باید موجب نگرانی همه ما باشد، ذرات کوچک‌تر و گازها هستند که وارد ریه ما می‌شوند و روی سلامت ما تاثیر دارند. برخی از آنها نه رنگی دارد و نه بویی؛ مثل مونوکسیدکربن که بسیار خطرناک است. اما موادی که دیده می‌شوند بوی بدی دارند وآنچنان خطرناک نیستند.

دکتر قانعی درباره عوارض آلودگی هوا بر سلامت افراد می‌گوید: یک‌سری علائم ظاهری هست که هر کس می‌تواند ارتباط آن را با آلودگی هوا متوجه شود؛ مثل سوزش چشم یا سرفه یا احساس گرفتگی قفسه سینه که با ورود در محیط آلوده اتفاق می‌افتد. اینها علائمی است که در اثر آلودگی ایجاد می‌شود و نوعی مکانیسم دفاعی بدن در مقابل آلودگی محسوب می‌شود.

ما نه تنها قادر به کنترل این‌گونه علائم نیستیم بلکه از آنجا که آبریزش چشم یا سرفه تحریکی، باعث راندن مواد مضر از بدن می‌شود، پس مفید هم هستند. اما تمام اثرات منفی آلودگی به همین‌ها منحصر نمی‌شود. دامنه عوارض آلودگی هوا- چه در فرد و چه در کل جامعه- بسیار وسیع‌تر از اینهاست.

وی ادامه می‌دهد: متاسفانه در توضیح اثرات مخرب آلودگی، فقط به همین عوارض کوتاه‌مدت و بعضا زودگذر توجه می‌شود، در صورتی که برخی از این مواد مضر روی سیستم اعصاب مرکزی اثر می‌گذارند و آستانه تحمل فرد را پایین می‌آورند و به این ترتیب باعث می‌شوند به رفتارهای ناهنجاری دست بزند؛ مثلا پرخاشگری یا رانندگی خطرناک داشته باشد.

در نتیجه، آلودگی هوا منجر به بروز تصادفات هم می‌شود. این جنبه‌های آلودگی است که کمتر به آن توجه شده است. یا به عنوان مثال دانش‌آموزی که به‌ علت تاثیر آلودگی هوا، تمرکزش کم شده و دچار افت تحصیلی می‌شود. تبعات و هزینه‌های چنین عوارض و مشکلاتی را اصلا نمی‌توان محاسبه کرد. کاهش عملکرد، کاهش تمرکز، کاهش انگیزه فعالیت، همه و همه از عوارض بسیار جدی و عمیق آلودگی هوا هستند.

چه باید کرد؟

پزشکان می‌گویند به طور کلی اثر آلودگی ‌هوا روی وضعیت تنفس را می‌توان در دو گروه بررسی کرد؛ یکی افرادی که قبلا هیچ مشکل خاص و بیماری ویژه‌ای نداشته‌اند و دیگر افرادی که سابقه بیماری‌های قلبی و ریوی دارند.

بیمارانی که حساسیت یا بیماری قلبی و ریوی دارند، در این روزها دچار تشدید علائم می‌شوند که از این علائم می‌توان به سرفه و عطسه،‌ سوزش گلو و گرفتگی صدا اشاره کرد. احساس تنگی نفس هم ممکن است ایجاد شود و حتی ممکن است این علائم به قدری شدید باشند که باعث مراجعه فرد به پزشک شود.

در افرادی که دچار بیماری‌های قلبی هستند هم ممکن است درد قفسه سینه بیمار تشدید پیدا کند. در مجموع، بیماران نسبت به افراد سالم بیشتر در معرض خطرات آلودگی هوا هستند اما اگر آلودگی ادامه پیدا کند حتی در افراد سالم هم ممکن است که علامت‌هایی ایجاد شود.

دکتر سهراب‌پور در این باره توضیح می‌دهد: به نظر من، مردم دو دسته هستند؛ یک‌سری آنهایی که کار خاصی ندارند و امکان خروج آنها از شهر هست که به آنها اکیدا توصیه می‌کنم در شرایط افزایش آلودگی از شهر خارج شوند و حداقل برای چندوقتی به شهرهایی که آلودگی کمتری دارند بروند. افرادی هم که این امکان را ندارند باید حتی‌المقدور از مسافرت‌های داخل شهری غیرضروری خودداری کنند.