در این گزارش آمده است :کارشناسان و بازرسان سازمان بازرسی کل کشور هشدار می‌دهند آلودگی هوا به‌عنوان یک 'معضل ملی' و تهدیدی جدی علیه سلامت انسان‌ها و محیط زیست، تحت تأثیر عواملی همچون: آلایندگی بیش از حد مجاز مراکز صنعتی و میلیون‌ها دستگاه خودرو ، عدم جدیت دستگاههای ذیربط در اجرای وظایف‌محوله، پراکندگی مدیریت شهری و معضل ترافیک،فقدان ساختار اجرایی مناسب جهت نظارت وکنترل بر روند رو به تزاید این پدیده مخاطره آمیز، موجب شده تا شهر تهران در ردیف یکی از آلودهترین شهرهای دنیا قرار گیرد.
جایگاه وسائط نقلیه و مراکز صنعتی در ایجاد انواع آلاینده‌ها
براساس بررسی‌های انجام شده، تردد میلیون‌ها دستگاه وسائط نقلیه در تهران، افزوده شدن سالانه بیش از 500 هزار دستگاه وسائط نقلیه(اتومبیل ، موتورسیکلت و ...) در سالهای اخیر و افزایش 100 درصدی تعداد خودروها در تهران طی سال های 1383- 1379 و مصرف روزانه میلیون‌ها لیتر انواع سوخت ، سالانه 3/2 میلیون تن انواع آلاینده را وارد هوای تهران می‌نماید، به نحوی‌که قریب 80% آلودگی هوای تهران مربوط به وسائط نقلیه می‌باشد.
از سوی دیگر استقرار 35 درصد واحدهای صنعتی ، تولیدی و خدماتی کشور در تهران و حومه آن که بالغ بر540 هزار واحد می‌باشد، شهر تهران را تبدیل به یکی از آلودهترین شهرهای دنیا نموده است. به نحوی‌که از هفت ماه سال 1384 ، 51 روز آن ناسالم بوده است.
متأسفانه این وضعیت نگران‌کننده مختص به تهران نبوده و براساس شاخص‌های پایداری ، محیط زیست ایران دربین 146 کشور جهان در ردیف 132 قراردارد و میزان این آلاینده‌ها 2/8 برابر استاندارد جهانی می‌باشد.
نقش مؤثر گسترش ناوگان عمومی در مقابله با آلودگی هوا
بررسی‌های کارشناسان سازمان بازرسی‌کل‌کشور حاکی‌است علیرغم اینکه سرانه آلودگی 'اتوبوس' با 'سواری' تقریباً یکسان می‌باشد، ولی مشکلات موجود در ساماندهی و بهبود وضعیت ترافیک و ناکارآمدی حمل و نقل عمومی(از جمله : ناکافی و فرسوده بودن ناوگان حمل و نقل عمومی ، نهادینه نشدن فرهنگ استفاده از وسیله نقلیه عمومی، افزایش آلودگی به‌علت گازسوز نبودن کلیه اتوبوسهای شرکت واحدو سایر وسائط نقلیه عمومی)، مانعی برای بهبود حمل و نقل شهری و کاهش آلودگی هوا محسوب می‌گردد.
آلایندگی‌های موتورسیکلت
یررسی‌ها نشان می‌دهدگرچه میزان آلایندگی موتور سیکلت به مراتب بیش از اتومبیل می‌باشد (میزان منواکسید کربن تولیدی موتورسیکلت تقریباً 12 برابر اتومبیل می‌باشد.) ،با این وجود تولید(مونتاژ) انواع موتور سیکلت با استفاده از قطعات ارزان قیمت ، بیکیفیت و فاقد استاندارد چینی که از آلایندگی بالایی هم برخوردار می‌باشند ، در سالهای اخیر شتاب فزاینده‌ای داشته ، به نحوی که در سال 1384 بطور متوسط روزانه 22600 دستگاه موتورسیکلت در کشور تولید شده است.
آلایندگی خودروهای فرسوده
به جهت آنکه مصرف سوخت خودروهای فرسوده سه برابر خودروهای جدید و میزان آلایندگی آن‌ها چندین برابر می‌باشد، لذا سهم خودروهای فرسوده در آلودگی هوای تهران نیز قابل‌تأمل می‌باشد.
آمار نشان می‌دهد در کل کشور، 2/5 میلیون خودرو فرسوده بالای 10 سال و 6/1 میلیون خودرو بالای 20 سال سن تردد دارند.
اقدامات انجام شده در جمع آوری خودروهای فرسوده و چالش‌های پیش روی آن
بر اساس مصوبه 2/5/1384 هیأت وزیران ، می‌بایستی 200 هزار دستگاه خودرو فرسوده در سال 1384 از رده خارج می‌شد و تا سال 88 هر سال 100 هزار خودرو نسبت به سال گذشته به این میزان اضافه گردد که بدین ترتیب طی سنوات 88-84 ، دو میلیون خودروی فرسوده باید از رده خارج شود. لیکن به‌دلیل وجود اشکالاتی از جمله 'عدم تعیین دستگاهی به عنوان متولی این امر مهم' و انجام این اقدام توسط یک کمیته که به دلیل ناهماهنگی‌ها کارآیی لازم را نداشته و در نهایت با تحقق 20 درصد از این برنامه در سال 1384، کمتر از 40 هزار دستگاه خودرو فرسوده از رده خارج شده است.
با توجه به مشکلاتی که در خصوص' تأمین منابع مالی کافی ، ساختار اجرایی اقدام فوق، فضای مناسب ، تجهیزات اسقاط و نیروی کار مورد نیاز' وجود دارد ، امکان تحقق کامل این مصوبه ناممکن به نظر میرسد.
البته تا زمانی که نگهداری خودروهای فرسوده به دلایلی همچون ارزان بودن سوخت و عدم تعیین عوارض بالا دارای توجیه اقتصادی باشد،نمی توان به موفقیت این طرح امیدوار بود.
طرح انتقال صنایع آلوده کننده محیط زیست به خارج از شهر تهران
علیرغم مصوبه مورخ 9/4/69 هیأت وزیران مبنی بر انتقال صنایع آلوده کننده و مزاحم محیط زیست شهر تهران به خارج از شهر، باگذشت قریب 16 سال، تنها 30 درصد از این طرح اجرا گردیده است و متاسفانه بسیاری از کارگاه‌ها کماکان در این محدوده فعالیت دارند که البته با تخصیص حدود 7200 هکتار جهت طراحی و ساخت 17 شهرک صنعتی در اطراف تهران این روند تا حدی رو به بهبود است.
مصرف بی رویه بنزین
افزایش روز افزون تولید انواع خودرو در کشور و ارزان بودن قیمت بنزین نسبت به سایر کشورها، نه‌تنها زمینه ساز مصرف بی‌رویه آن و ایجاد آلودگی رو به تزاید شده، بلکه انگیزه بهبود کیفیت سوخت خودروها که هزینه قابل‌توجهی برای تولیدکنندگان خودرو دارد را پایین آورده است.
عدم توجه جدی به جایگزینی 'سوخت گاز' در خودروها و مراکز صنعتی
از آنجاکه ایران دارای دومین ذخائر گاز طبیعی جهان بوده و دارای شبکه گسترده خطوط توزیع گاز است، لذا جایگزینی سوخت گاز با سوختهایی مانند بنزین و گازوئیل در کاهش مصرف سوخت خودرو و مراکز صنعتی در کاهش آلودگی هوا نقش بسزایی دارد.
از سوی دیگر علیرغم تأکید بر خرید خودروهای گاز سوز توسط دستگاههای اجرایی ، بعضاً دستگاههای دولتی به این امر توجه نداشته بطوریکه حتی سازمان حفاظت محیط زیست در سنوات 1384 و 1385 اقدام به خرید خودروهایی نموده که هیچکدام دوگانه‌سوز نبوده است.
البته اقدامات محدودی از جمله گازسوز نمودن 1500 دستگاه تاکسی ، تولید کارخانهای خودروهای سواری دوگانه‌سوز ،گازسوز نمودن روزانه 500 دستگاه خودرو ، احداث جایگاه‌های سوخت‌رسانی جهت جایگزینی گاز به جای بنزین صورت گرفته که تناسبی با میزان کاهش آلودگی هوا ندارد.
کارشناسان سازمان بازرسی‌کل‌کشور نقش برخی دستگاه‌ها در مبارزه با آلودگی‌هوا را اینگونه شرح می‌دهند:
الف ـ سازمان حفاظت از محیط زیست: یکی ازمهمترین وظایف قانونی سازمان حفاظت محیط زیست اندازه‌گیری مستمر آلایندههای هوا می‌باشد.لیکن به‌دلیل عملکرد ضعیف آن سازمان طی سالهای متمادی و عدم وجود ضمانت اجرایی لازم تصمیمات متخذه ، کنترل جدی توسط آن سازمان بر احداث صنایع بزرگ و نیز ارزیابی اثرات زیست محیطی این صنایع به نحو مناسب صورت نگرفته است.
بررسی‌ها حاکی است علیرغم اختصاص 4 میلیون دلار اعتبار ارزی جهت نظارت بر رعایت استانداردهای وسائط نقلیه ازطریق 'اندازه‌گیری آلایندههای خروجی آن‌ها' ، سازمان مذکور درحال حاضر فاقد مرکزی مستقل جهت این امر مهم است و مراکز موجود زیرنظر وزارت صنایع ومعادن فعالیت می‌نمایند . درحقیقت وظیفه اجرا و نظارت به یک دستگاه محول شده است.
از سوی دیگر باوجود تخصیص 140 میلیارد ریال جهت اجرای 'طرح ایجاد مرکز تحقیقات و کنترل گازهای خروجی وسائط نقلیه' سازمان حفاظت محیط زیست طی سنوات 83-69 این بودجه را صرف ایجاد فضای اداری برای استقرار واحدهای اداری آن سازمان نموده ، به نحوی‌که کوچکترین نشانهای از ایجاد مرکز یادشده مشاهده نمیگردد.
ب ـ مؤسسه استاندارد: این مؤسسه که وظیفه تعیین استانداردهای محصولات را عهده دار است ، ولی آزمایشگاه‌های آن مؤسسه فاقد تجهیزات لازم برای انجام کلیه آزمون‌های لازم می‌باشند. به نحوی‌که از 24 استاندارد مربوط به موتورسیکلت، تنها امکان آزمون 10 مورد را دارا می‌باشد.
ج ـ راهنمائی و رانندگی: یکی از راهکارهای مناسب درخصوص کنترل آلایندههای خروجی خودروها معاینه فنی آن‌ها است . در این جهت شهرداری تهران طی سالهای اخیر اقدام به راه‌اندازی شش مرکز معاینه فنی نمود، ولی به‌دلیل عدم جدیت در برخورد با خودروهای فاقد معاینه فنی توسط راهنمائی و رانندگی ، 75 درصد خودروها بدون برچسب معاینه فنی در سطح شهر تردد می‌کنند و مراکز معاینه فنی ایجادشده با یک چهارم ظرفیت خود فعالیت می‌نمایند.
لزوم توجه به آلودگی هوا به عنوان یک معضل ملی
کارشناسان سازمان بازرسی معتقدند آلودگی هوا به عنوان یک تهدید جدی ، مستمر و فراگیر علیه سلامت مردم و محیط زیست و همچنین دارای تبعات سوء اقتصادی و اجتماعی می‌باشد. لذا لازم است با این موضوع که مبتلا به سایر شهرهای بزرگ هم می‌باشد و آثار سوء آن در سلامت مردم و تخریب محیط زیست به صورت آرام و تدریجی و بعضاً غیرقابل جبران نمایان می‌گردد، به‌عنوان یک معضل ملی توجه شود.
عدم جدیت دستگاه‌ها' و 'فقدان ساختار مناسب' دو عامل مهم در پیشگیری و مقابله با آلودگی هوا
بررسی‌های سازمان بازرسی نشان می‌دهد عدم جدیت دستگاههای ذیربط و عملکرد ضعیف آنان در انجام وظایف قانونی در خصوص پیشگیری و مقابله با عوامل آلایندگی هوا ، روند رو به تزاید این پدیده مخاطره‌آمیز را تشدید نموده است.
از سوی دیگر فقدان متولی مشخص در امر مدیریت و کنترل آلودگی هوا و انجام این مهم توسط کمیته‌ای با ده عضو تحت عنوان 'کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوا' و همچنین بررسی مصوبات این کمیته نشان می‌دهد به علت نا کارآمدی، نبود ضمانت اجرایی لازم و تعلل برخی دستگاه‌ها ، مصوبات کمیته مزبور در برخی موارد اصولاً به اجرا در نیامده و یا صرفاً بخشی از آن عملی گردیده که مجموعه شرایط فوق منجر به تشدید وضعیت نگران‌کننده کنونی شده است.
کارشناسان و بازرسان سازمان بازرسی‌کل‌کشور راهکارهای پیشگیری از گسترش آلودگی هوا را اینگونه بیان می‌کنند:
1- بالا بردن سطح آگاهی‌های عمومی پیرامون مسائل زیست محیطی و آلودگی هوا ، به نحوی‌که این مسائل از دغدغه‌های آنان گردد.
2- رویکرد به استاندارد سازی نسبت به واردات و تولید انواع خودروو قطعات مرتبط با احتراق، جلوگیری از تردد وسایل نقلیه موتوری دودزا و فاقد برچسب معاینه فنی و ممنوعیت تولید و ورود مینی‌بوس و اتوبوس دیزلی فاقد استاندارد و حذف تدریجی اتوبوس و مینی‌بوس دیزلی در تهران و دیگر شهرهای بزرگ.
3- ضمن تمرکز در مدیریت شهری و بالاخص مدیریت ترافیک در کلان شهر تهران و بسیاری از شهرهای بزرگ ، افزایش ناوگان درون شهری وگرایش به گسترش و احداث مترو و منوریل و نهادینه نمودن فرهنگ استفاده از ناوگان عمومی می‌توان در جهت کاهش آلودگی گام برداشت.
4- ایجاد انگیزه اقتصادی جهت تعویض خودروهای فرسوده و همچنین غیرقابل صرفه نمودن نگهداری این خودروها با افزایش عوارض قابل توجه و واقعی‌تر نمودن قیمت سوخت بنزین.(با رعایت حقوق مالکین این خودروها که معمولاً از اقشار آسیب پذیر می‌باشند. )
5- جایگزینی سوخت 'گاز' به جای سایر سوخت‌ها در خودروها و مراکز صنعتی.
