اما میزان این ذرات اگر از حد معینی بیشتر شود به‌طوری‌که فواصل طبیعی تشخیص اشیاء در هوای روشن توسط چشم انسان کاهش یابد اصطلاحاً غبار شکل می‌گیرد.
غبار جزو پدیده‌های طبیعی در جو زمین بوده و در دیدبانی هواشناسی به تبعیت از طبقه‌بندی سازمان جهانی هواشناسی (WMO ) درخصوص پدیده‌های جوی چند کد به گزارش انواع غبار اختصاص یافته است و بسته به اینکه کاهش دید در امتداد افق باشد یا در امتداد عمودی و غبار با باد محلی شکل گیرد و یا از منطقه‌ای دورتر به آن ناحیه وارد شده باشد، کدهای متفاوتی در گزارش به آن اختصاص می‌یابد. طبیعی است که فراوانی غبار در نواحی خشک و بیابانی بیشتر از نواحی جنگلی و مرطوب و سرسبز است اما در نیمکره‌شمالی کمربند، بیشترین فراوانی غبار، ناحیه گسترده‌ای از شمال آفریقا تا خاورمیانه را در بر می‌گیرد.
بنابراین هموطنان ما در بیشتر نواحی ایران با پدیده غبار آشنا هستند؛ پس در بروز توفان‌های گردوخاک غرب و جنوب غرب کشور چه چیزی فراتر از آن امر طبیعی که در سطور فوق به آن اشاره شد وجود دارد که چنان سخت، عرصه را بر زندگی طبیعی مردم ساکن در این نواحی تنگ می‌کند؟
هوا ضروری‌ترین عامل حیات است. محدودیت در آب و غذا را می‌توان تا اندازه‌ای تحمل کرد اما محدودیت در هوا را نمی‌توان تحمل کرد. غبار وگردوخاک اگر از میزان معینی بیشتر شود در هوای مورد نیاز، محدودیت ایجاد می‌کند بنابراین باید فوراً برای آن چاره‌ای اندیشید. توفان‌های گردوخاک که در چند سال اخیر در غرب و جنوب غرب کشور اتفاق می‌افتند بیشتر، پدیده‌های جدیدی هستند که نباید آن را با بروز غبارهای سنتی موجود در منطقه اشتباه گرفت، این پدیده جدید به‌طور خلاصه حاصل تخریب زیست بوم بخش‌های وسیعی از کشور عراق است که امروز دود آن به چشم ما در غرب و جنوب غرب کشور می‌رود.
ابهام موجود در دیدگاه تصمیم‌سازان
حجم عظیم گردوخاک بر بستر جریانات جوی از یک ناحیه به ناحیه دیگر منتقل می‌شود، نقشه‌ها و محاسبات هواشناسی امروزه به دقت اعجاب آوری شناخت بهنگام شکل‌گیری این پدیده را از نظر زمانی و مکانی برای انسان فراهم آورده است.پس ابهام در کجاست؟ در گستره سرزمینی کشورهای واقع در غرب و جنوب غرب ما به‌ویژه عراق، اردن، عربستان و کویت کانون‌های متعددی برای ایجاد غبار از قدیم وجود داشته است که محل این کانون‌ها کم و بیش شناخته شده‌اند و گاهی دولت‌های این کشورها به اقداماتی موضعی جهت کاهش غبار اقدام کرده‌اند. مثلاً می‌توان به مالچ پاشی دولت کویت در اطراف فرودگاه‌های آن کشور اشاره کرد اما در مجموع غبار و گردوخاک پدیده آشنا و مأنوس این کشورها بوده و باید توجه کرد که بخش وسیعی از گستره جغرافیایی آنها خالی از سکنه هستند. اما چرا این کانون‌های ایجاد غبار در گذشته عرصه کشور ما را زیاد تحت‌تأثیر قرار نمی‌داد و در شرایط تأثیر هم مشکل حادی ایجاد نمی‌کرد؟
چه عامل جدیدی در منطقه اتفاق افتاده است که سبب ایجاد این بحران زیست‌محیطی برای ما شده است؟باید گفت که پاسخ به این سؤال اولویت‌بندی اقدامات عاجل را هم تعیین می‌کند. ابهام موجود در دیدگاه تصمیم‌سازان، تأکید بر کانون‌های سنتی ایجاد غبار است که واقعیت آن است که گرچه این کانون‌های سرزمینی هنوز هم فعال‌اند اما در درجه دوم اهمیت این موضوع قرار می‌گیرند، آنچه در درجه اول قرار دارد شناخت کانون یا کانون‌های بسیار فعال و فورانی توفان‌های گردوخاک جدیداند که عمدتاً در دو دهه اخیر و به‌ویژه در چند سال اخیر شکل گرفته‌اند.
مکان جغرافیایی کانون فورانی گردوغبار در عراق
ده‌ها کانون شناخته شده در عراق برای ایجاد غباروگرد‌وخاک موجود است که بسته به فصل یا شرایط آب‌و‌هوایی و سامانه‌های ناپایدار جوی فعال می‌شوند اما آن کانونی که گستره عظیمی از کشور ما را دربرمی‌گیرد حوضه خشک شده فرات در حد فاصل سوریه و عراق است که مساحت این حوضه ده‌ها هزار کیلومتر مربع است؛ منطقه‌ای است که در سال‌های خشکسالی بدون بارش و در سال‌های ترسالی بارش کمتر از 100 تا 150 میلیمتر در سال را دارد.
این گستره عظیم در گذشته به یمن وجود آب فرات و سرشاخه‌های آن، باتلاق‌ها و نیزارهای وسیعی بوده است که هزاران سال است تمدن بین‌النهرین ازسومر تا عراق کنونی بر بستر آن شکل گرفته است عواملی که به تخریب سریع این زیست بوم و خشک شدن آن انجامیده است عبارتند از: 1. خشکسالی ممتد و طولانی‌مدت خاورمیانه. 2. مهار آب فرات توسط سد‌های بزرگ‌ترکیه، سوریه و خود عراق. بنابراین به‌تدریج در دو دهه اخیر شرایط طبیعی ناحیه‌ای وسیع در حد فاصل سوریه و عراق در شمال غرب عراق تخریب شده است.
رسوبات عمدتاً رودخانه‌ای این ناحیه نرم و سبک بوده که طی هزاران سال نشست کرده است به‌طور مثال بقایای تمدن سومر را در عمق 30 تا 40 متری سواحل فرات جست‌وجو می‌کنند؛ یعنی تنها برای 5 هزار سال اخیر 30تا 40 متر رسوبات نرم در این ناحیه وجود دارد این رسوبات اقیانوسی از مواد سبک مناسب برای ایجاد غبارند که توسط تلاطم و توربولانس ناشی از هر ناپایداری جوی در روی عراق ایجاد شده و ستون‌هایی از گردوخاک به طول صدها کیلومتر و ارتفاع صدها متر شکل می‌گیرد که به روی تصاویر ماهواره‌ای کامل و واضح قابل تشخیص است و سر نوشت این حجم عظیم گردوخاک ایجاد شده در روی این ناحیه از عراق را باد تعیین می‌کند:
- اگر شدت باد از میزان معینی بیشتر باشد.(به‌صورت تجربی باد‌های بیش از 10 متر بر ثانیه) غبار در منطقه وسیعی پخش شده و معمولاً زمینه جو را در کل منطقه، غبارآلود می‌کند اما تأثیر حادی بر شرایط سطح زمین و تنفس مردم بر جای نمی‌گذارد.
- اگر سرعت باد نه زیاد و نه کم باشد ( به‌صورت تجربی بین 5تا 10 متر بر ثانیه ) الگوهای غبار کم و بیش به‌صورت اولیه خود به سمت کشور ما حرکت کرده و بسته به سمت باد بر یک یا چند استان از غرب و جنوب غرب کشور و عمدتاً استان‌های کرمانشاه، کردستان، ایلام و خوزستان نفوذ می‌کند.
نکته‌ای که مغفول مانده است بهای یکسان دادن به کانون‌های فعال ایجاد گردوخاک در عراق است. کانون شمال غرب عراق ده‌ها برابر سایر کانون‌ها ایجاد گردوخاک می‌کند و سایر کانون‌ها از نظر شدت و مدت و فراوانی فعالیت با این کانون قابل مقایسه نیستند. باید تمام تلاش بر بهای این کانون متمرکز شود در غیراین‌صورت هیچ نتیجه مؤثری عاید نمی‌شود.
چگونه می‌توان کانون فورانی گرد و غبار را مهار کرد؟
ده‌ها هزار کیلومتر مربع را نمی‌توان با مالچ پاشی و یا هر روش مصنوعی دیگر تثبیت کرد. توجه به جنگل‌کاری و کاشت درخت نیز در آن ناحیه گرمسیری ناشی از عدم‌شناخت موضوع است. راه حل، بازگشت فرات به شرایط طبیعی خود است. باید همگان را در منطقه متقاعد کرد که این به سود همه است؛ به سود کشورهای منطقه و تنها یک تعامل و تشریک مساعی بین‌المللی و همه جانبه از عهده حل این مشکل عظیم بر می‌آید.
بررسی توفان گرد وغبار
روزهای 13 و 14 و 15 تیر ماه سال 1388 را می‌توان به مثابه یک رکورد در بروز توفان گردوخاک در کشوردانست. سامانه ناپایدار جوی در روز جمعه 12تیرماه سبب شکل‌گیری صدها کیلومتر غبار غلیظ به ارتفاع صدها متر شده بود. این غبار به مرز استان‌های کردستان، کرمانشاه و ایلام رسید و دید افقی را در بسیاری از ایستگاه‌های هواشناسی به زیر صد متر کشاند. این توفان در روزهای بعد به بیشتر گستره جغرافیایی کشور اثر کرده و حتی تعطیلی تهران را هم در پی داشت.
توقف نسبی بروز این توفان‌ها در پاییز و زمستان، کم‌کم سبب فراموشی این نوع غبارها شد اما بروز مجدد و نسبتا شدید این غبارها در اسفند ماه باردیگر محافل مختلف را نسبت به این پدیده نگران کرده است. هر چند الگوهای فصلی انتشار این غبارها با هم متفاوت است اما الگوی 3 تا5 اسفند امسال نشان داد که شمال‌غربی عراق بر خلاف انتظار حتی در زمستان هم فعال شده که این زنگ خطری برای ادامه این پدیده در ماه‌های بعد است.
* کارشناس هواشناسی
