اهمیت موضوع و شیوع این پدیده، پژوهشگران را بر آن داشته است که تحقیقات گسترده‌ای روی علل، آثار و پیامدهای... اضطراب داشته باشند.
یکی از محورهای کنگره امسال انجمن علمی روانپزشکان ایران موضوع اضطراب است. به همین مناسبت گفت و‌گویی با دکتر پرویز مظاهری روانپزشک و دبیر انجمن روانپزشکان ایران انجام داده‌ایم، که در ادامه از نظرتان می‌گذرد.
پیش از هر صحبتی بفرمایید، تعریف اضطراب چیست؟
اضطراب اختلالی، فراگیر، ناخوشایند و مبهم است. این احساس سبب می‌شود، فرد نسبت به آینده احساس خطر کند. در حقیقت در افراد این حس پدید میآید که نیرویی درونی و ناخودآگاه به آنان مدام هشدار می‌دهد و به دو صورت طبیعی و بیمارگونه وجود دارد.
در چنین حالتی، واکنش افراد چه بوده و چه نتایجی را به همراه دارد؟
- طبیعی است، فرد به اقداماتی دست می‌زند که بتواند، آن اضطراب را برطرف کند. اگر این اقدام «خودآگاه» باشد، فرد از مکانیزم‌های مقابله‌ای استفاده می‌کند و اگر «ناخودآگاه» باشد، فرد از «مکانیزم‌های دفاعی» کمک می‌گیرد.
دانش‌آموزی که موقع امتحان اضطراب دارد، از کدام مکانیزم معمولاً استفاده می‌کند؟
دانش‌آموزان وقتی می‌خواهند امتحان بدهند، دچار اضطراب می‌شوند، پس چون معمولاً در چنین مواقعی تلاش می‌کنند تا بیشتر درس بخوانند، از مکانیزم مقابله‌ای بهره میگیرند، چون این مکانیسم «خودآگاه» است. مثال دیگری می‌زنم. مسلمانان چون به روز قیامت اعتقاد دارند، همیشه در انجام رفتارهای بد دچار اضطراب می‌شوند. در حقیقت اضطراب روز معاد در مومنان واقعی همیشه وجود دارد. آنان برای رفع این اضطراب عبادت می‌کنند و از اعمال ناشایست پرهیز می‌نماید.
آیا مکانیزم‌های دفاعی هم جنبه خود آگاه دارند؟
خیر. مکانیزم‌های دفاعی مکانیزم‌هایی هستند که جنبه ناخودآگاه دارند. از شایعترین مکانیزم‌های ناخودآگاه «انکار» و دیگری «واپس‌زنی» است. برای مثال اگر یک اتفاق بدی برای فردی رخ دهد، مثلاً خانه‌اش دچار آتش‌سوزی شود یا مورد سرقت قرار گیرد، اولین واکنش وی انکار واقعیت است. او ابتدا می‌گوید، امکان ندارد، این اتفاق بد برای من رخ دهد.
به طور کلی، در موقع شنیدن اخبار ناخوشایند، ما ناخودآگاه آن را انکار می‌کنیم. این «نه»، باعث در امان و مصون ماندن از یک عارضه قبلی در انسان می‌شود. البته فرد پس از مدتی واقعیت را می‌پذیرد.
در مثال دیگر، انسان در برخورد با ناملایمات فراوان در زندگی از مکانیزم «واپس زنی» نیز بهره می‌گیرد.
برای نمونه، کارمندی که فکر می‌کند، رئیس‌اش به ناحق وی را مورد شماتت و یا توبیخ قرار داده است. هر چند می‌خواهد، از خود دفاع کند، اما به خاطر حفظ موقعیت شغلی خود چنین کاری را انجام نمی‌دهد.
یا فرزندی که می‌خواهد، در موقع عصبانیت پاسخی به والدینش دهد، به دلیل از دست دادن محبت آنان از این واکنش منصرف می‌شود. مکانیزم واپس زنی نیز سبب حفظ موقعیت فرد می‌شود، هر چند که این مسائل به «ناخودآگاه» وی منتقل می‌شود. یعنی هر چند این مسائل به طور موقتی فراموش می‌شود، ولی بعدها بنا به دلایل خاصی، فرد از این خاطرات خود استفاده می‌کند که این مطلب خود موضوع مستقلی بوده و از حوصله این گفت‌وگو خارج است.
چه عواملی در افراد سبب اضطراب می‌شود؟
اضطراب همانند سایر اختلالات روانپزشکی، علل زیستی، روانی و اجتماعی دارد. به عبارتی مسائل بیولوژیک، روانشناختی و محیط اطراف هر سه در ایجاد اضطراب دخیلند.
اضطراب از طریق ژن‌ها هم منتقل می‌شود و هم چنین افراد، رفتارهای اضطرابی را به طور اکتسابی می‌آموزند.
اضطراب چه علایمی با خود دارد؟
اضطراب جزو معدود اختلالاتی است که هم علایم جسمانی و هم علایم روانی دارد. جالب اینجاست که بیشتر افراد مضطرب به دلیل علایم جسمانی به متخصصان غیرروانپزشک مراجعه می‌کنند.
علایم جسمانی اضطراب متعدد است که شایعترین علایم آن، علایم قلبی - عروقی شامل تپش قلب و درد در ناحیه قفسه سینه است. دومین دسته از علایم مربوط به علایم تنفسی، شامل تنگی نفس و احساس کمبود هوا و فشار در قفسه سینه است. سومین گروه از اختلالات به صورت علایم گوارشی شامل مالش رفتن سر دل، اسهال و حالت تهوع ظهور می‌یابد.
دل‌درد کودکان پیش از رفتن به مدرسه معمولاً جنبه اضطرابی دارد. احساس تکرار ادرار در زمره چهارمین اختلالات جسمانی مربوط به دستگاه ادراری و کلیه است. بارزترین مثال آن نزدیک شدن به زنگ امتحان در مدارس است که معمولاً صف طولانی در کنار سرویس بهداشتی مدارس تشکیل می‌شود، علایم اسکلتی مانند گرفتگی عضلانی از دیگر علایم جسمی مربوط به اضطراب به شمار میآید.
سرخ شدن یا بی‌رنگ شدن چهره، اختلال در تمرکز، بی‌قراری فرد، احساس تیر کشیدن در ستون فقرات، متسع شدن مردمک‌های چشم، گرفتگی عضلانی، تاری دید و ... از دیگر تظاهرات جسمی اضطراب است.
شایعترین علایم روانی کدام است؟
- اختلال در تمرکز، شایعترین علایم روانی اضطراب است که اغلب مردم این مورد را با فراموشی اشتباه میگیرند. در چنین حالتی قدرت تمرکز فرد کاهش پیدا کرده، بی‌قراری، بی‌خوابی، افزایش آستانه تحریک‌پذیری از دیگر علایم شایع است.
بسیاری از افراد بزرگسال در موقع اضطراب عصبی می‌شوند، آیا اضطراب در کودکان نیز به شیوه بزرگسالان بروز می‌یابد.
معمولاً یکی از دلایل پرخاشگری کودکان اضطراب است. اما به طور کلی افراد مضطرب تحریک‌پذیر شده و با کوچک‌ترین فشار از خود واکنش نشان می‌دهند.
همانطوری که می‌دانیم، اضطراب شایعترین و پرهزینه‌ترین اختلال روانی به شمار می‌رود که در بسیاری از موارد سبب مرگ و میرهای ناشی از بیماری‌های قلبی - عروقی می‌شود، حال بفرمایید، فرآیند فیزیکی ایجاد اضطراب چگونه است؟
- اضطراب به دلیل تحریک سیستم عصبی «سمپاتیک» ایجاد می‌شود. این تحریک افزایش فشار و قند خون و افزایش ضربان قلب را به همراه دارد. دو سیستم عصبی «سمپاتیک» و «پاراسمپاتیک»به دلیل آن که برنامه‌های بدن را تنظیم می‌کنند، نقش مهمی در موقع اضطراب دارند.
البته نقش سیستم عصبی سمپاتیک مهمتر است. اضطراب در تشدید و تسریع بیماری‌های قلبی - عروقی نیز نقش مهمی دارد. چون اضطراب با تحریک سیستم سمپاتیک سبب گرفتگی عروق کرونر - عروق تغذیه کننده قلب - و موجب مرگ ناگهانی بر اثر ایست قلبی می‌شود.
انواع اختلالات اضطرابی کدام است؟
- اختلال اضطراب «منتشر» در این اختلال، فرد به اضطراب بسیار شدید دچار می‌شود. اختلال «هراس» که نگرانی و وحشت فرد را به دنبال داشته و بیمار احساس می‌کند که هر لحظه ممکن است، اتفاق بدی برایش رخ دهد. مثلاً فوت کند. این اختلال به نام اختلال «پنیک» هم نامیده می‌شود.
اختلال دیگر «آکروفوبیا» همراه با اختلال هراس است. در این حالت شخص از حضور در مکان‌های بسته مانند آسانسور، سینما و اتوبوس دچار هراس می‌شود.
دسته دیگر، اختلال وسواسی - جبری بوده که همان بیماری وسواس است، در این حالت، فرد رفتارهایی را انجام می‌دهد که به دنبال فکر وسواسی که در ذهنش ایجاد شده و باعث اضطراب وی شده است. مثلاً دستانش را چند بار می‌شوید. اختلال وسواسی به سه شکل ظهور می‌یابد. یک وسواس شست‌وشو، دوم وسواس کنترل کردن و سوم افکار وسواسی است.
«فوبیا» یا ترس مرضی نیز به دو صورت تظاهر می‌یابد. یکی فوبیای ساده مثل ترس از تاریکی، ترس از حیوانات و ... حالت دیگر«فوبیای اجتماعی» است. فرد در چنین حالتی از حضور و صحبت کردن در جمع دچار اضطراب و ناراحتی می‌شود.
آخرین دسته، اختلال استرس پس از سانحه است. بعد از یک سانحه فرد دچار اضطراب خیلی شدید می‌شود. برای نمونه با یادآوردن آن حادثه مانند جنگ، سانحه، زلزله، سیل، آتش‌سوزی و ... فردی که شاهد ماجرا بوده تا ماه‌ها مدام دچار وحشت می‌شود.
به طور میانگین، چند درصد از افراد جامعه دچار انواع اختلالات اضطرابی هستند؟
- به طور متوسط پنج تا هشت درصد افراد دچار نوع اختلالات اضطرابی هستند. حدود 30 درصد زنان و 19 درصد مردان مبتلا به انواع اختلالات اضطرابی هستند.
این اختلالات در کدام گروه سنی و در کدام جنس بسیار شایع است؟
- در نوجوانان و جوانان و در زنان برابر بیش از مردان شایع است.
به چه علت اختلالات اضطرابی در زنان شایع‌‌تر است؟
- زنان به دلیل نقش تعیین‌کننده‌ای که به عنوان مادر و همسر ایفا می‌کنند، بیش از مردان دچار اضطراب می‌شوند. البته فعالیت خارج از منزل در زنان شاغل، اضطراب مضاعفی را به دنبال دارد. از دیدگاه فیزیولوژیکی نیز، وجود هورمون‌های «استروژن» و «پروژسترون» نیز در ایجاد اضطراب زنان مؤثرند.
به تأخیر انداختن درمان اضطراب چه آثار و پیامدهایی را در بردارد؟
- اضطراب اگر درمان نشود، مزمن شده، سبب اختلال در عملکرد فرد می‌گردد. این مسأله باعث می‌شود، عملکرد روزانه فرد کاهش یابد. اگر دانش‌آموز است، اضطراب موجب افت تحصیلی وی می‌شود، اگر کارمند است، سبب کاهش کارایی وی می‌گردد و ...
فردی که اضطراب خود را درمان نمی‌کند، به تدریج دچار افسردگی می‌شود و بر مشکلات و اختلالات روانی او افزوده می‌شود و روند درمان وی طولانی می‌گردد.
آیا اضطراب به طور کلی قابل درمان است؟
- بلی، به دو صورت، درمان دارویی و روان درمانی و به صورت همزمان انجام می‌شود.
خانواده فرد مضطرب در جهت رفع اضطراب چگونه می‌توانند، به وی کمک کنند؟
فرد مضطرب می‌بایست، تحت حمایت خانواده و جامعه قرار گیرد شرایط محیطی ایجاد اضطراب در وی برطرف شود. برای مثال، دانش‌آموزی که با دیدن معلم یا مدیر دچار اضطراب می‌گردد، به والدینش توصیه می‌شود، نسبت به تعویض کلاس یا مدرسه او اقدام کنند.
نقش فرد را در برطرف کردن اضطرابش تا چه حد مهم ارزیابی می‌کنید؟
- شخصی که دچار اضطراب است، می‌تواند، با مراجعه به یک روانپزشک و روانشناس و مطرح کردن مشکل خود، سعی در برطرف کردن آن بنماید. البته واضح است که تغذیه مناسب، فراهم کردن یک محیط آرام و ورزش می‌تواند، سبب کاهش اضطراب شود.
و سخن آخر، کمی هم در مورد همایش امسال و اضطراب به عنوان یکی از محورهای آن اشاره کنید.
- با توجه به اینکه اضطراب شایعترین اختلال روانپزشکی است، در هر سمینار یا همایش که در زمینه مباحث روانپزشکی بحث شود، به طور قطع، مقالات و سخنرانی‌هایی درمورد انواع اختلالات اضطرابی مطرح می‌شود که در این کنگره نیز مطالبی درمورد اختلالات اضطرابی در بزرگسالان و کودکان مطرح خواهد شد.
