از 12 اقلیم موجود در دنیا 11 اقلیم در منطقه جیرفت و کهنوج وجود دارد. در هیچ جای جهان منطقه‌ای چون جیرفت را نمی‌یابید که در طول چهار فصل در آن کشت شود. این منطقه در تولید 10محصول زراعی رتبه تک‌رقمی دارد.»
این بخشی از سخنان مهندس مراد بهبودی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری جنوب استان کرمان، در باره اهمیت منطقه جیرفت و کهنوج است؛ منطقه‌ای با 3میلیون و 846 هزار هکتار وسعت و جمعیتی بالغ بر 843 هزار نفر که درآمد بیش از 80درصد ساکنان این منطقه متکی به کشاورزی است اما 9سال خشکسالی پی‌درپی نفس کشاورزان را بریده است. با این همه، وی در جمع خبرنگاران اعزامی به منطقه جیرفت و کهنوج با قاطعیت گفت: با اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان خطر خشکسالی را برطرف کرد منوط به اینکه مسئولان اعتبارات لازم را تأمین کنند.
235 هزار هکتار از اراضی منطقه جیرفت و کهنوج زیرکشت است و سالانه 5/3میلیون تن انواع محصولات زراعی و دامی دراین منطقه تولید می‌شود. دراین منطقه سهم کشاورزی 80 و سهم صنعت و خدمات 20درصد است که آن هم صنایع و خدمات وابسته به کشاورزی است.
اما این منطقه زرخیز از یک سو، با خشکسالی دست به گریبان است از سوی دیگر، به‌دلیل واقع شدن در جلگه محل تلاقی رودخانه‌های هلیل‌رود و ملنتی همواره در معرض خطر سیل‌های ویرانگر قراردارد. بنا به شواهد تاریخی، جیرفت به‌دلیل وقوع سیل،
3 بار به‌طور کامل ویران شده، بر همین اساس است که پیش از انقلاب، سیل بند خرم – بزرگ‌ترین سیل بند کشور- به طول 30کیلومتر در بالادست دشت جیرفت احداث می‌شود.
احداث سیل‌بند ملنتی به طول 2کیلومتر، تدبیر دیگری است برای مهار باران‌های سیل‌آسا و سیلاب‌های منطقه. با این همه، بهبودی هنوز نگران جاری شدن سیل در منطقه است چرا که یکی از سرچشمه‌های هلیل‌رود در اسفندقه همچنان بدون مهار است. دشت فاریاب و منوجان قلع گنج و کهنوج و رودبار هم برای کنترل سیل و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی (حفاظت آب وخاک) نیازمند سیل‌بندی همچون خرم است. سیل‌بندی که عملیات اجرایی آن در انتظار تخصیص اعتبار است.
نقش آبخیزداری در جیرفت
مدیرکل منابع طبیعی جنوب استان کرمان، تأکید می‌کند: هرجا طرح آبخیزداری اجرا شده، مشکل کم آبی برطرف شده است. برای نمونه، خشکسالی امان اهالی منطقه مارز قلعه گنج را بریده بود، در این منطقه فقر بیداد می‌کرد اما با اجرای 9 بند آبخیزداری، اکنون در این منطقه از فقر خبری نیست. هم مردم آب دارند و هم کشت و زرع‌شان رونق گرفته است. همچنان‌که منطقه ده جهان که بعد از بندرعباس دومین تولید‌کننده نارنگی مرغوب صادراتی است به‌دلیل خشکسالی در معرض خشک شدن بود اما با اجرای 10 بند آبخیزداری نجات پیدا کرد.
وی که از کمبود اعتبارات گله‌مند است ادامه می‌دهد: با وجود آنکه اجرای طرح‌های آبخیزداری در منطقه جیرفت ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است اما کمبود اعتبار مانع اجرای طرح‌های مطالعه شده در این زمینه است، این مشکل از آنجا ناشی می‌شود که مسئولان ارشد، برای آبخیزداری اهمیت چندانی قائل نیستند. در منطقه جیرفت آب حکم کیمیا را دارد. با وجود این، بیش از 1/1میلیارد متر مکعب آب در جنوب استان کرمان( حوزه جیرفت و کهنوج) هدر می‌رود در حالی که با اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان این رواناب‌ها را مهار و برای کشاورزی استفاده کرد، اما تنگناهای مالی دست ما را بسته است.
حلقه گمشده در مدیریت آب
بهبودی که 27 سال از خدمت 30ساله خود را به مدیریت در بخش‌های مختلف جهاد و جهادکشاورزی گذرانده است دیدگاهی متفاوت درباره آب و مدیریت آن دارد: ما همواره شعار حفاظت خاک و آب می‌دهیم جدیدا هم طرح جامع خاک در مجلس در حال پیگیری است اما در این میان کسی به مقوله تولید آب توجهی ندارد. ما دائم بر مصرف بهینه برای صرفه جویی در آب تأکید می‌کنیم.
در حال حاضر، سهم صنعت در مصرف آب 5درصد، شرب 2 درصد و سهم کشاورزی بیش از 90 درصد است. راندمان آب در بخش کشاورزی 37 درصد است و بقیه اتلاف می‌شود. برای دستیابی به مصرف بهینه و رسیدن به رقم 90 درصد در بخش کشاورزی راه نجات آبیاری تحت فشار اعلام شده است. اما آبیاری تحت فشار بدون تولید آب چگونه می‌تواند کارساز باشد.؟ تولید آب تنها با ایجاد پوشش گیاهی امکان‌پذیر است. پوشش گیاهی رکن اصلی تولید آب و حیات است. اینکه الان شاهد ریزگرد هستیم این ناشی از نبود پوشش گیاهی است. وقتی پوشش گیاهی نباشد نه آبی وجود دارد و نه‌تبخیری. ما فراموش کرده‌ایم که باید از یک طرف سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه کنیم از طرف دیگر از آن برداشت کنیم.
وقتی این تعادل نباشد نتیجه افت سفره می‌شود مشکلی که الان دامنگیر اغلب دشت‌های کشور است. برای مقابله با این معضل، باید مدیریتی جامع بر کل فرایند آب نظارت داشته باشد؛ مدیریتی که هم سفره‌های زیرزمینی را شامل شود هم رواناب‌هایی را که به دریا می‌ریزد در بر بگیرد.
وقتی آبیاری تحت‌فشار کارساز است که سازمان آب منطقه‌ای با نصب کنتور حجمی و نظارت دائمی برآن میزان برداشت آب را کنترل کند.بهبودی در باره تولید آب اضافه می‌کند: تولید آب مهم‌ترین بخش در چرخه آب است با وجود این، در هیچ کنفرانس و سیمناری به این مقوله توجه نمی‌شود. از همین روست که کسی به کشت‌های بیولوژیک و غنی سازی جنگل اهمیت نمی‌دهد. درحالی که هر عملکردی که در فرایند آب به تولید پوشش گیاهی و درخت منتهی نشود نمی‌تواند در تولید آب مؤثر باشد.
چاه‌های بی‌ارزش را پلمب کنند
در حالی که مجلس شورای اسلامی در نخستین جلسه بعد از تعطیلات سال نو، طرحی را مبنی بر صدور مجوز برای چاه‌های غیرمجاز مصوب کرد، اما بهبودی که مدیریت منابع طبیعی یکی از مناطق کم‌آب، در عین حال پر چاه کشور را برعهده دارد نظری قابل تامل در این زمینه دارد.
وی با اشاره به اینکه طی 9 سال خشکسالی پی در پی، در برخی مناطق جیرفت، سفره‌های زیرزمینی آب15 متر افت داشته است، می‌گوید: براساس آمار 14500حلقه چاه مجاز و 5هزار چاه غیرمجاز در منطقه جنوب استان کرمان وجود دارد. چاه‌هایی که بی‌ضابطه حفر شده، حتی در مواردی حداقل فاصله‌ای که قانون برای حفر میان دو چاه تعیین کرده رعایت نشده است.
بهبودی می‌گوید: برای رفع این مشکل ضروری است چاه‌های بی‌ارزش پلمب و چاه‌های دیگر مدیریت شود. به اعتقاد من، وزارت نیرو می‌تواند براساس یک سازوکار تعریف شده، برداشت آب در دشت‌های کشور را قانونمند کند برای مثال می‌تواند با پلمب چاه‌های فاقد کارایی، یک مادر چاه با کنتور حجمی احداث کند میراب هم برای آن تعیین کند تا براساس قانون عادلانه، آب توزیع شود. اقدام ضروری دیگر، افزایش بودجه منابع طبیعی است. به گفته این مدیر منابع طبیعی، از دیگر ضرورت‌ها، وجود مدیریت جامع در حوزه‌های بالادست سدها و حوزه‌های آبخیز است این مدیریت باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند هم منافع بهره‌بردار در عرصه‌های منابع طبیعی را تأمین کند و هم بهره‌بردار را به مشارکت در جهت تولید آب و خاک که همان ایجاد و حفظ پوشش گیاهی است ترغیب کند.
دستیابی به چنین هدفی به دخالت همه دستگاه‌های اجرایی تحت مدیریت یک شورای‌عالی مدیریت منابع طبیعی در عرصه‌های آبخیز نیاز دارد. وی که نگران بروز فاجعه بی‌آبی در دشت‌های جیرفت است، می‌افزاید: خشکسالی، حدیث مکرر جیرفت است بلایی که سبب خشک شدن حدود 680 رشته قنات در منطقه شده است. تبدیل 300 هزار هکتار از عرصه‌های حوزه باتلاق جازموریان به کانون بحران فرسایش خاک و خطر فرونشست زمین از دیگر پیامدهای این پدیده نامطلوب است. اما خطر بزرگ‌تری که منطقه را تهدید می‌کند لب‌شور شدن آب است کمااینکه اخیرا آب شرب کهنوج و قلعه‌گنج شور شده است، تنها راه خروج از این بحران هم اجرای طرح‌های آبخیزداری است.
بهبودی با اشاره به سه سد (استقلال میناب، جیرفت و نسا بم) زیر حوزه‌های آبخیز در منطقه جیرفت و کهنوج ضمن تأکید بر ضرورت اجرای طرح‌های آبخیزداری تصریح می‌کند: سال گذشته اجرای طرح‌های آبخیزداری باعث کاهش یک سوم رسوبات در حوزه‌های پایین دست شده با این حال به‌رغم آنکه برای توسعه و اجرای طرح‌های شاخص آبخیزداری به 100میلیارد ریال اعتبار نیاز داریم اعتبارات استانی ما در سال گذشته حدود 10میلیارد ریال و اعتبارات بالادست سدها 25میلیارد ریال بود که رقمی بسیار ناچیز است.
طرح‌های حیات بخش
بند خاکی « محمد آباد روز پیکر» یکی از طرح‌های هشت گانه آبخیزداری بالادست حوزه آبخیز کویرلوت و بم است که در بخش ساردوئیه اجرا شده است. عزیزالله افشار‌زاده معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی مناطق جنوب کرمان در باره این طرح گفت: « 75 هزار متر مکعب عملیات خاکی، 1750متر عملیات سنگ و سیمانی و 250 متر عملیات گابیونی بخشی از عملیات این طرح آبخیزداری است که با 2366 میلیون ریال اعتبار در حوزه آبخیز بالا دست روستای محمد آباد روزپیکر اجرا شده است.» هزینه‌ای اندک اما کارساز. اکنون به یمن اجرای این طرح، بیش از 2 هزار و 200 هکتار از اراضی پایین دست رونق دارد. دیگر هیچ‌یک از 120 خانوار ساکن روستای محمد آباد روز پیکر قصد مهاجرت به شهر را ندارد. کنترل سیلاب و رسوب نیز تغذیه سفره‌های زیرزمینی و ایجاد اشتغال مستقیم برای 90 نفر از برکات همین طرح است.
سیل‌بند ملنتی
سیل‌بند ملنتی به‌منظور کنترل سیل و پخش سیلاب در آبراهه ملنتی مشرف به شهر جیرفت با 912میلیون تومان اعتبار از محل اعتبارات استانی و ملی به اجرا درآمده است. مهندس محمدرضا شجاعی، معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها دراین‌باره گفت: قبل از احداث این سیل‌بند، از سرشاخه سیل وارد شهر جیرفت می‌شد اما اکنون سرشاخه اصلی ملنتی کنترل شده و دیگر از این ناحیه خطری جیرفت را تهدید نمی‌کند.
این سیل‌بند باعث تقویت چاه‌های پایین دست و رونق کشاورزی شده در افزایش آب شرب جیرفت هم تأثیر دارد. افزایش آبدهی منابع آب و کنترل فرسایش خاک از دیگر عملکرد‌های این سیل‌بند است.با وجود حیاتی بودن این پروژه، عملیات اجرایی این سد خاکی که بیش از 2 کیلومتر طول دارد از سال 80 تا 88 به طول می‌انجامد با این همه هنوز بخشی از عملیات اجرایی آن (ریپ و راپ و مقاوم‌سازی) ناتمام مانده است.
شجاعی درباره طولانی شدن عملیات اجرایی تصریح کرد: این طرح جزو طرح‌های ملی بود اما براساس برنامه چهارم توسعه در شمار طرح‌های استانی قرار گرفت و با تنگناهای اعتباری و مالی مواجه شد که نتیجه آن تاخیر در عملیات اجرایی بود. وی افزود: 625 شهر و 1860 آبادی در معرض سیل قرار دارند. مطالعات مربوط به طرح‌های آبخیزداری و مهار سیل این مناطق به پایان رسیده اما مشکل، تأمین اعتبار است. درصورت تأمین اعتبار طی 2 برنامه 5ساله می‌توان تمامی این طرح‌ها را اجرا کرد.
سازه‌ای برای نجات سد جیرفت
شجاعی، با اشاره به اینکه شهرستان جیرفت دارای 3حوزه اصلی هلیل، ملنتی و شور است مهم‌ترین حوزه آبخیز این منطقه را هلیل‌رود عنوان کرد و گفت: به‌دلیل احداث سد جیرفت روی رودخانه هلیل رود، اجرای عملیات آبخیزداری در زیرحوزه‌های این حوزه از اهمیت بالایی برخوردار است.
یکی از این زیر حوزه‌ها، حوزه نراب است که مساحتی بالغ بر 7700هکتار دارد خروجی این زیر حوزه مستقیما به مخزن سد جیرفت راه می‌یابد به‌همین دلیل اجرای عملیات آبخیزداری علاوه بر کنترل فرسایش خاک، مانع ورود رسوبات به دریاچه سد جیرفت می‌شود.
به گفته شجاعی طی 10 سال در نبود طرح‌های آبخیزداری حدود 70میلیون مترمکعب رسوب وارد دریاچه سد جیرفت شده است. این در حالی است که حجم مخزن این سد 425میلیون متر مکعب اعلام شده است.
اجرای عملیات آبخیزداری در حوزه نراب گرچه به‌دلیل نبود راه دسترسی و طبیعت سنگلاخی با دشواری‌های بسیار زیادی توأم بوده اما منابع طبیعی توانسته است به‌رغم همه تنگناهای اعتباری و بی‌مهری وزارت نیرو با اجرای 22سازه گابیونی به حجم 14177 مترمکعب، 8سازه سنگی ملاتی به حجم 3090 مترمکعب و سازه‌های دیوار ساحلی و خشکه چینی نیز اجرای عملیات بیولوژیکی ازجمله 2700 هکتار کپه‌کاری و50هکتار نهالکاری با صرف 25500میلیون ریال اعتبار، مانع ورود رسوب به مخزن سد جیرفت شود.
این در حالی است که به‌رغم آنکه وزارت نیرو مکلف شده است از محل درآمد نیروگاه‌های برقابی به منابع طبیعی کمک کند هنوز در این زمینه اقدامی نکرده است.
