گزارش نشست روزنامه‌نگاری شهروندی

پیام اصلی این نشست در عنوان آن مستتر بود: "شما هم می‌توانید روزنامه نگار-شهر‌وند باشید"

در ابتدای این نشست دکتر حسن نمکدوست مدیر مرکز آموزش همشهری رویکرد این مرکز را در برگزاری نشست روزنامه‌نگاری شهروندی تشریح کرد.

به گفته نمکدوست روزنامه‌نگاری شهروندی این امکان را برای همه شهروندان فراهم می‌کند تا با در نظر گرفتن ارزش‌های خبری مورد استفاده در روزنامه‌نگاری حرفه‌ای به تولید محتوای روزنامه‌نگارانه بپردازند.

در ادمه میزبانان دیگر نشست روزنامه‌نگاری شهروندی به ارائه دیدگاه‌ها خود پرداختند.

روزنامه‌نگاری شهروندی و تأثیر آن بر رسانه‌ها

علی شمیرانی روزنامه‌نگار حوزه ICT به عنوان اولین سخنران چهارمین نشست مرکز آموزش موسسه همشهری  گفت: روزنامه‌نگاری شهروندی در حقیقت به معنای ایفای نقش شهروندان در پردازش، گردآوری، تحلیل و انتشار اخبار و اطلاعات است؛البته CITIZEN Journalism نباید با CIVIC Journalism یکسان انگاشته شود.

وی دلیل وریشه شکل گیری این روزنامه‌نگاری را در یک اتفاق مهم دانست و گفت: در انتخابات ریاست جمهوری سال 1988 آمریکا مردم به رسانه‌ها و اطلاعات منتشره از سوی آنها بی اعتماد شدند.

در این میان تعدادی از روزنامه‌نگاران  سعی کردند با محوریت قرار دادن "برای مردم“  به مسایل مورد علاقه مردم بپردازند. لیکن به علت فقدان امکانات امروزی این رویه جدید جایگاه خود را از دست داد اما چندی بعد و با رشد فناوری و اینترنت روح تازه‌ای در روزنامه‌نگاری شهروندی دمیده شد.

وی در مورد سابقه  رسانه‌های مستقل گفت:در سال 1999 در سیاتل آمریکا نخستین مرکز رسانه‌ای مستقل (‌IMC) راه اندازی شد. این امر در واکنش به نشست WTO در این شهر بوجود آمد .مخالفین  تصور می‌کردند که تنها راه نفوذ به رسانه‌های عمومی و دیده شدن حضور و بستن خیابان‌ها است.

اما بعد با یک پوشش 60 ثانیه‌ای مواجه شدند که پلیس را در حال متفرق کردن ایشان نشان می‌داد، آن هم بی آنکه علت اصلی مخالفت و تجمع ایشان انعکاسی داشته باشد. این موضوع تفکر طراحی مدل جدید رسانه‌ای را به وجود آورد تا بتوانند مستقلاً صدای خود را منعکس کنند. به این ترتیب روزنامه‌نگاری توسط مردم آغاز شد ولی این بار به لطف وجود فناوری کار به شکل دیگری جلو رفت.

پس از آن اشکال جدیدی چون بلاگ، ویدئو بلاگ، اتاق‌های گفت وگو،تابلوی پیام و ویکی (سایت‌هایی که به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد که بدون ثبت یا از طریق ثبت به سادگی اقدام به اضافه، کم، اصلاح و یا تغییر اطلاعات بپردازند )به وجود آمدند.

اشکال جدیدی چون Ohmy news (در کره جنوبی نخستین بار ایجاد شد و با شعار "هر شهروند یک گزارشگر است" اطلاعات را گردآوری کرده و به موفقیت تجاری خوبی هم رسید.) وب سایت، کامنت، پادکست، لیست نامه‌ها و اخبار نیز کم کم به آن اضافه شده است.

وی ادامه داد: روزنامه‌نگاری شهروندی سعی کرد به جای یک مصرف کننده نهایی کالایی به نام "خبر"، خود تولید کننده خبر بوده و به مسایلی بپردازد که نیاز واقعی آنها باشد. به عبارت دیگر شهروندانی مسولیت پذیر که به 5w روزنامه‌نگاری پاسخ می‌دهد. این که چرا این خبر برای من و منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم اهمیت دارد.

علی شمیرانی در مورد  انتقادات نیویورک تایمز به روزنامه نگاری شهروندی گفت: نزدیک شدن واقعیت (Objectivity) با شایعه و دروغ پردازی (اصل حیاتی در کار حرفه‌ای روزنامه‌نگاری)، بی توجهی به سه رکن حساس E، (اخلاقیات) Ethics، (اقتصادیات) Economics، (معرفت‌شناسی) Epistemology، مطالب فاقد کیفیت و محتوا، محدوده اندک مخاطب و جهان شمول نبودن و کپی‌رایت پنج انتقاد اصلی نیویورک تایمز به روزنامه‌نگاری شهروندی است.

وی در مورد کاربرد‌های این نوع روزنامه‌نگاری گفت: حوادثی همچون 11 سپتامبر، حوادث تروریستی لندن و طوفان سونامی نطقه عطفی در نحوه گزارش دهی از رویدادها تبدیل شدند.مردم با استفاده از فناوری‌های همراه خود مانند دوربین‌ها و موبایل‌های دوربین دار که عکس و فیلم می‌گرفتند از یک سو و خود به عنوان یک شاهد ماجرا از سوی دیگر موجی از اخبار را به راه انداحتند.

این روزنامه‌نگار حوزه ICT  افزود: اینترنت به مردم صدایی جدید داد تا نوعی از "خودنگاری" در کنار "رسانه‌نگاری" شکل بگیرد. فناوری مولتی مدیا ساده در استفاده و به اندازه کافی ارزان و در دسترس همگان با بودجه متوسط قرار گرفت. این رویدادها ارزش روزنامه نگاری شهروندی را برجسته کرده اند.

روزنامه‌نگاری شهروندی؛ یک نمونه

در ادامه مصطفی قوانلو قاجار  گزارشی از روزنامه‌نگاری شهروندی در کره جنوبی ارایه کرد. وی با معرفی سایت oh my news  نحوه استفاده و درج خبرها آپلود کردن عکس‌ها، فایل‌ها و منتشر کردن اخبار را در این سایت نشان داد.

ریشه‌های روزنامه‌نگاری شهروندی

دکتر یونس شکرخواه  سردبیر همشهری آنلاین نیز در بحث خود با اشاره به مشخصه‌های جامعه اطلاعاتی گفت؛ بدون توجه به این ویژگی‌ها نمی توان بروز پدیده روزنامه‌نگاری شهروندی را درک کرد، او گفت در حال حاضر می‌توان جامعه اطلاعاتی را با پنج مشخصه معرفی کرد:

• اطلاعات به عنوان منبع استراتژیک (مثل نقش زمین درموج کشاورزی و یا نقش سرمایه در دوران صنعتی.) 
• شبکه‌ای شدن جهان (با همان مفهوم مانوئل کاستلزی)
• اطلاعاتی شدن اقتصاد (مثل نقش کارت‌های اعتباری و پول و امظای دیجیتال و اقتصاد الکترونیک)
• جهانی شدن سرمایه (دنیا به مثابه یک کارخانه)
• مرگ زمان و مکان (بی معنی شدن زمان و مکان و از بین رفتن نقش آنها به مثابه مانع ارتباطی)

اما در عین حال  همین عصر حاضر را هم عده‌ای عصر "فرا فوردیسم"  نام نهاده‌اند. از دیدگاه این عده؛ این عصر، عصرکارمندان، محصولات و مصرف منعطف است که اگر از دیدگاه ارتباطی به این بحث نگاه کنیم  از دیدگاه کارشناسان ارتباطات این کارمندان منعطف در واقع کارمندانی چند مهارته هستند؛ مثلا  افرادی که برای اینترنت؛ هم برنامه‌نویسی می کنند؛ هم طراحی می‌کنند و هم محتوا تولید می‌کنند. بحث محصولات انعطاف پذیر هم در وب بیشتر  خودش را نشان می‌دهد.که در واقع همان بحث پروتکل‌ها و همگرائی‌های رسانه‌‌ای است.

وی در توضیح انعطاف در مصرف هم گفت: ایمیل‌هایی که به صندوق نامه‌های الکترونیک من و شما می‌آید از میان 700 میلیون کاربر به دست ما می‌رسد . این امر عملا همان مشتری مداری و انعطاف پذیری  در مسیرمصرف است. 

پس با این اوصاف روزنامه نگاری شهروندی نیز برآیند همین تحولات است و همه افراد می‌توانند با یک کلیک محتوای خود را برای دیگران منتشر کنند.

دکتر شکر‌خواه با اشاره به اینکه در رشته ارتباطات رسانه‌ها به دو گروه جریان اصلی (Mainstream) و جایگزین(Alternative) طبقه بندی می‌شوند، گفت: روزنامه‌نگاری شهروندی یکی از زیر مجموعه‌های روزنامه‌نگاری جایگزین است.

وی در مورد ویژگی‌های این دو نوع رسانه گفت: در رسانه‌های جریان اصلی  که متمرکز هستند، یک جمع کوچک برای مخاطبان گسترده؛ محتوا تولید می کنند. بین کارکنان این نوع از رسانه‌ها سلسله مراتب وجود دارد و در این رسانه‌ها رعایت قانون برای کارکنان این رسانه‌ها یک اصل پذیرفته شده است. مدیران این رسانه‌ها مقررات و هنجارهای حاکم بر کار رسانه‌ای را رعایت می‌کنند و سازمان رسانه‌ای آنها هم نوعا گران قیمت است. در همین حال؛ چزخه تولید در این رسانه‌ها کاملا صنعتی است؛ به این معنا که برای تولید، نیازمند ماشین چاپ ، نظام کارمندی و... است و همین امور باعث محافظه‌کارتر شدن رسانه‌های جریان اصلی می‌شود.

مدرس دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در تبیین روزنامه‌نگاری جایگزین گفت: در رسانه‌های آلترناتیو یا همان رسانه‌های جایگزین؛ که غیر متمرکز هستند جمع وسیعی برای جمع وسیع‌ دیگری تولید محتوا می‌کنند. افراد در یک فضا هم نقش سردبیر دارند و  هم نقش مخاطب را ایفا می‌کنند؛ چون هم تولید می کنند و هم مصرف. از طرف دیگر ساختاراین ‌گونه رسانه‌ها افقی است و به دیگر زبان سلسله مراتب در آنها نیست. در این نوع رسانه‌ها برخلاف رسانه‌های جریان اصلی  که تابع قانون هستند نوعی قانون ستیزی و هنجار ستیزی وجود دارد

وی با اشاره به اینکه عمر روزنامه‌نگاری شهروندی به عنوان زیر مجموعه روزنامه‌نگاری جایگزین به دوره روزنامه‌نگاری آتلیه در فرانسه  باز می‌گردد  افزود: قانون ستیزی و در افتادن با گفتمان‌های حاکم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی از ویژگی‌های اصلی رسانه‌های جایگزین است و به همین سبب؛ تولید در این رسانه‌ها غیر متمرکز و آزادانه تر است.

وی در مورد نقاط قوت و ضعف روزنامه‌نگاری شهروندی گفت: در این رسانه‌ها نحوه برخورد با موضوعات مختلف عامیانه است. از یک دانش‌آموز دبیرستانی نمی‌توان انتظار برخورد عمیق و اصولی را با موضوعاتی که با آنها درگیر است\ داشت و از طرفی هم نمی‌توان او را از نظر دادن منع کرد.

وی غلبه فرهنگ cut & past  را هم ضعف دیگر این رسانه‌ها دانست و گفت به همین خاطرعمر قفسه‌ای محصولات رسانه‌های جایگزین  بسیار کوتاه است.

وی در مورد مزیت‌های رسانه‌های جایگزین هم  گفت: قدرت به روز‌رسانی ، دسترسی سریع، ارزش اکولوژیک و ارزان بودن هم از مزیت‌های انکار‌ناپذیر این ژانر رسانه‌ای است.

دکتر شکرخواه در پایان گفت: در فضای  روزنامه‌نگاری شهروندی شاهد سه تغییر عمده  هستیم که عبارتند از سرمایه‌زدایی از جریان رسانه‌ای کلاسیک، حرفه‌ای زدایی ( حرفه‌ای‌ها دیگر صدای غالب نیستند و دوره قهرمانی آماتورهاست) و بالاخره نهاد زدایی (سیطره زدایی از نهادهای کلاسیک رسانه‌ای).

وی با مطرح کردن یک پرسش که آیا این تحولات حاکی از حضور در یک دوره گذار است یا اینکه در دوره تثبیت شدن تحولات به سر می‌بریم ؛ به سخنان خود پایان داد.

در شهر؛ مردم و یک برنامه تعاملی تلویزیونی

سخنران بعدی حمید وثوق تهیه کننده برنامه "در شهر" بود. وی با درخواست همکاری از مرکز آموزش موسسه همشهری برای بهتر شدن برنامه درشهر گفت: این برنامه سه نوبت در روز رویداد‌های اجتماعی فرهنگی و... شهر تهران را پوشش می‌دهد. این برنامه به دنبال این است که مسائل را اندکی فراتر و با کمی تحلیل ارائه کند.

وی با اشاره به اینکه آگاه ساختن مردم از حقوق شهروندی‌شان از اهداف این برنامه تلویزیونی است گفت: برنامه در شهر قصد دارد با رعایت ماموریت‌های رسمی خود بین سازمان صدا و سیما و مردم  قرار گیرد.

روزنامه‌نگاری شهروندی، دموکراسی و آزادی بیان

تژا میر‌فخرایی استاد ارتباطات در ادامه این نشست با موضوع روزنامه نگاری شهروندی، دموکراسی و آزادی بیان به ایراد سخنرانی پرداخت.

وی گفت: اساس دموکراسی تحمل دیدگاه‌های مختلف است. در دیدگاه‌های سنتی جوامع برای رسیدن به دموکراسی با تفویض اختیار به نمایندگان و وکلا، افرادی را برای مراکز تصمیم گیری انتخاب می کنند. اما مردم کم کم به این نتیجه رسیده اند که انتخاب افراد برای چهار سال و یا بیشتر دموکراسی ناقص است. منتخبین نیز با وجود شعارهای مختلف پس از مدتی، همان عملکرد گذشتگان را دارند. روزنامه‌نگاری سنتی با تنوع و آزادی‌هایش شباهت‌هایی با دموکراسی ناقص دارد.

در این دیدگاه نیز روزنامه‌نگاران ابزاری برای رساندن صدای نمایندگان به مردم هستند.. در واقع اطلاع‌رسانی اش محدود به احزاب مختلف در درون جامعه می‌شود.

دکتر تژا میر ‌فخرایی ادامه داد: کامپیوتر تحول بزرگی را در این مفاهیم ایجاد کرده است. به عبارتی کامپیوتر کمک خواهد کرد تا انسان آزاده‌ای که در شورای شهرهای یونان باستان حق رای در مورد همه مسائل کوچک و بزرگ داشت، امروز نیز بتواند در مورد تمام مسائل روزمره مهم در شهر اظهار نظر کند. کامپیوتر می‌تواند شورای شهری بسازد که افراد به جای تفویض اختیار در مورد تمامی مسائل با یک کلیک رای بدهند. البته لازمه این فضا دسترسی همه افراد به کامپیوتر است. در این شرایط فضای عمومی گسترده تر شده و همه مردم آزادی اظهار عقیده خود را دارند.

وی افزود: در روزنامه‌نگاری شهروندی علاوه بر آزادی بیان، آزادی تولید کردن نیز مطرح می‌شود. اینکه همه افراد بتوانند بگویند در محله‌شان چه می‌گذرد؛ چون قرار است در سالن عمومی و مجازی شهر در مورد همه چیز نظر بدهند. به عبارت دیگر روزنامه‌نگاری شهروندی عصای دست دموکراسی خواهد شد.

تعریف سیستم‌های نرم‌افزاری تعاملی

سیستم‌های نرم‌افزاری تعاملی، موضوع آخرین بخش از نشست بود که توسط امین رجایی مدیر فنی مؤسسه پندار ارائه شد.

رجایی به اشکال ابتدایی ارائه محتوا در فضای وب از جمله BBSها و فروم‌ها پرداخت و از فروم‌ها به‌عنوان نخستین وابتدایی‌ترین شکل از نرم‌افزارهای تعاملی یاد کرد.

وی گفت در وب‌سایت‌های خبری معمولاً با مدل ساده یک‌طرفه ارائه محتوا روبه‌رو هستیم که در این مدل یک ارائه‌دهنده مطلب و یک مخاطب وجود دارد. در واقع در یک وب‌سایت خبری یک تیم مدیرتی به ورود و ارائه خبر را بر عهده دارند و مخاطبان تنها مصرف‌کننده خبر هستند یا با سطوح دسترسی محدود این امکان را دارند که برای مطالب خبری کامنت‌گذاری کنند تا پس از تأیید مدیران سایت در کنار آن مطلب مشاهده شود.

رجایی به این موضوع اشاره کرد که در فروم‌ها که شکل تعاملی‌تری داشتند هر کاربر این امکان داشت که نظرات خود را به مطلب کاربر دیگر الصاق کند و به این ترتیب مطلب وی را تکمیل کند و مدیریت فروم گرچه از امکان حذف یا جابه‌جایی مطالب برخوردار بود اما نظرات کاربران برای قرار گرفتن در کنار مطالب دیگران نیاز به تأیید مدیر سایت ندارند.

وی سپس به معرفی پدیده ویکی پرداخت که در آن علاوه بر دریافت اطلاعات، ارائه اطلاعاتو مدیریت و نظارت بر آن را نیز بر عهده می‌گیرد. در واقع در ویکی‌ها مخاطب علاوه بر نقش سنتی خود در عین حال تولید کننده، دبیر و سردبیر هم هست.

رجایی در پایان قدری هم در مورد پدیده‌هایی همچون My-yahoo و google-ig که در آن مخاطب خود محتوای مورد نظر را انتخاب و در صفحه می‌چیند، توضیح داد و به‌عنوان یه تجربه بومی در این زمینه سایت My-pendar را معرفی کرد.

نشست روزنامه‌نگاری شهروندی، چهارمین نشست از مجموعه نشست‌های مرکز آموزش همشهری بود که در محل باشگاه وبلاگ‌نویسان برگزار شد.

پیش از این مرکز آموزش همشهری، نشست‌های روزنامه‌نگاری آنلاین، پادکست، و SMS رسانه خبر؛ را برگزار کرده بود.