3غده بزاقی اصلی در هر طرف (جمعاً 6غده بزاقی اصلی) به علاوه تعداد بسیار زیادی غده بزاقی فرعی که در سراسر دهان و لب و حلق ما قرار دارند مسئول تولید و ترشح بزاق به داخل دهان ما هستند. غدد بزاقی اصلی به نام‌های بناگوشی، تحت فکی و زیر زبانی هستند. در داخل هر کدام از این غدد مجاری باریکی قرار دارد. بزاقی که غده ترشح می‌کند وارد این مجاری می‌شود.
تعدادی از این مجاری به یکدیگر متصل شده و مجاری بزرگی را تشکیل می‌دهند و در نهایت این مجاری بزرگ‌تر نیز به یکدیگر متصل شده و مجرایی را تشکیل می‌دهند که دهانه این مجرا به دهان باز می‌شود، لذا بزاق تولیدشده در نهایت به داخل دهان تخلیه می‌شود. محل وارد شدن مجرای غده بناگوشی به دهان در مجاورت دندان‌های پنجم و ششم فک بالاست. اگر در جلوی آیینه زبان خود را بالا ببرید در قسمت جلویی زیرزبان در هر طرف محل ورود مجرای غده تحت فکی را می‌توانید ملاحظه کنید. غده زیر زبانی نیز از طریق چند مجرای کوچک زیر زبان به دهان راه دارد.
مشکلات غدد بزاقی که منجر به علائم بالینی می‌شوند عبارتند از: انسداد: انسداد مجاری بزاقی را بیشتر در غدد تحت فکی و بناگوشی می‌بینیم که معمولاً علت ایجاد آن تشکیل سنگ‌بزاقی در داخل این مجاری است. علائم معمولاً هنگام غذا خوردن بروز می‌کنند؛ چراکه هنگام غذا خوردن میزان تولید بزاق زیاد می‌شود و جریان بزاق از طریق مجاری به سمت دهان هدایت می‌شود. اما به‌دلیل انسدادی که در مجرا وجود دارد بزاق در پشت این انسداد تجمع پیدا می‌کند و باعث تورم غده بزاقی و درد قابل توجهی می‌شود.
اگر سنگ آن‌قدر بزرگ نباشد که مجرا را به‌طور کامل ببندد، فشار بزاق باعث جابه‌جا شدن سنگ و به جریان افتادن بزاق می‌شود و لذا معمولاً مدتی بعد از غذاخوردن تورم و درد کاهش پیدا می‌کند تا اینکه وعده غذایی بعدی سر برسد و مجدداً درد و تورم ظاهر شود.
اگر عفونت هم به غده متورم اضافه شود ناخودآگاه درد و تورم به میزان بسیار زیادی شدت پیدا می‌کند که اگر به موقع درمان نشود ممکن است منجر به آبسه چرکی شود.
گاهی ممکن است مجاری غدد بزاقی اصلی به‌طور غیرطبیعی در قسمت‌هایی از مسیرشان دچار تنگی باشند. در چنین حالتی با وجود اینکه سنگی در کار نیست امــا باز هم تنگی مجاری بزاقی باعث کم شدن سرعت جریان بزاق و تجمع بزاق در غدد و افزایش احتمال عفونت غده بزاقی می‌شود.
عفونت: اوریون، شایع‌ترین عفونت غدد بزاقی در کودکان است که غدد بناگوشی را درگیر می‌کند.
با وجود اینکه اوریون بیشتر در کودکانی که واکسینه نشده‌اند دیده می‌شود ممکن است بزرگسالان را نیز گرفتار کند. با این وجود اگر ناحیه بناگوشی فرد بالغی فقط در یک طرف متورم شود ابتدا باید عوامل انسدادی و تومورهای غده بزاقی را در نظر آورد.
عفونت به‌دلیل انسداد مجرای بزاقی یا کاهش سرعت سیر جریان بزاق نیز روی می‌دهد؛ چراکه دهان حاوی باکتری‌های فراوانی است که می‌توانند در چنین موقعیتی باعث عفونت شوند.
گاهی به‌دلیل عفونت غدد لنفاوی نزدیک به غده بزاقی اصلی، این غده‌های بزاقی دچار عفونت ثانویه می‌شوند. غدد لنفاوی در سراسر گردن و ازجمله در مجاورت و نزدیکی غدد بزاقی و حتی در لابه لای آنها واقع شده‌اند. در حالت معمول غدد لنفاوی بسیار کوچک هستند به‌طوری که قابل لمس نیستند امــا به‌دنبال عفونت‌های ویروسی یا عفونت‌های باکتریایی موضعی، غدد لنفاوی، بزرگ و دردناک می‌شوند. وظیفه غدد لنفاوی محدود کردن عفونت در همان ناحیه و جلوگیری از گسترش آن است.
با توجه به مجاورت و نزدیکی بعضی از غدد لنفاوی گردن با غدد بزاقی، تورم یا عفونت این غدد لنفاوی ممکن است منجر به تورم یا عفونت غدد بزاقی نیز بشود. گره‌های لنفاوی در اثر تومورها نیز ممکن است بزرگ شوند.
تومورها: تومورهای اولیه خوش‌خیم و یا بدخیم غدد بزاقی معمولاً به‌صورت بزرگ شدن غده لنفاوی خود را نشان می‌دهند.
تومورها فقط باعث تورم یک غده بزاقی می‌شوند و به ندرت ممکن است که همزمان بیش از یک غده بزاقی به‌دلیل وجود تومور دچار تورم شود.تومورهای بدخیم غدد بزاقی اصلی ممکن است به سرعت رشد کرده، دردناک باشند و باعث از بین رفتن حرکت قسمتی از عضلات همان طرف صورت شوند که در این صورت باید سریعاً مورد بررسی قرار گیرند.
سایر اختلالات: غدد بزاقی در اثر بعضی از بیماری‌های سیستم ایمنی مثل شوگرن نیز ممکن است بزرگ شوند. در این نوع بیماری‌ها، غدد بزاقی بیمار تحت حمله سیستم ایمنی بدن خود وی قرار می‌گیرد و بزرگ می‌شود و در چنین حالاتی خشکی دهان و چشم شایع است. این حالت همراه با دیگر بیماری‌های سیستمیک مثل آرتریت روماتوئید نیز ممکن است دیده شود. دیابت نیز ممکن است باعث بزرگ شدن غدد بزاقی به‌خصوص غدۀ بناگوشی شود. الکلی‌ها ممکن است به تورم غدد بناگوشی مبتلا شوند که معمولاً دوطرفه است.
تشخیص
تشخیص بیماری‌های غدد بزاقی براساس شرح حال، معاینه بیمار و بررسی‌های آزمایشگاهی و رادیولوژیکی صورت می‌گیرد.
اگر پزشک شما به انسداد مجرای غده بزاقی مشکوک شود ممکن است با بی‌حس کردن دهانه مجرا و وارد کردن میل به درون مجرا تلاش کند تا مجرا را گشاد کند و امکان خروج سنگ مجرا را فراهم آورد. قبل از انجام این کار عکس رادیولوژی دندانپزشکی ممکن است محل سنگ را به جراح نشان دهد.
چنانچه توده‌ای در داخل غدۀ بزاقی وجود داشته باشد سی تی‌اسکن و ام آر ای کمک‌کننده هستند. گاهی پزشک با وارد کردن سر سوزن به درون توده با سرنگ از درون توده سلول‌هایی را بیرون می‌کشد. پاتولوژیست با بررسی این نمونه زیر میکروسکوپ جنس توده را مشخص کرده و جراح براساس جنس توده، طرح درمانی بعدی خود را پایه‌ریزی می‌کند.
در مواردی قبل از انجام رادیولوژی از طریق سوزنی که وارد مجرای غده بناگوشی شده است داروی حاجب به درون غده بزاقی تزریق می‌شود. این کار که به آن سیالوگرافی گفته می‌شود وضعیت مجاری غده بزاقی و محل انسداد احتمالی را نشان می‌دهد.
نمونه‌برداری از لب برای بررسی غدد بزاقی فرعی به‌منظور تشخیص بعضی از بیماری‌های سیستم ایمنی بدن سودمند است.
درمان
درمان بیماری‌های غدد بزاقی را می‌توان به 2دسته دارویی و جراحی تقسیم کرد. انتخاب روش درمانی بستگی به نوع بیماری دارد.
اگر درگیری غده بزاقی در زمینه یک بیماری سیستمیک است؛ یعنی بیماری که چندین عضو بدن و از جمله غده بزاقی را درگیر کرده است، در چنین حالتی باید خود بیماری سیستمیک مورد درمان قرار گیرد.
اگر مشکل غده بزاقی ناشی از انسداد مجرای آن و عفونت ناشی از آن است توصیه می‌کنیم مایعات زیاد مصرف کنید. مصرف
آنتی بیوتیک نیز ضروری است. در مواردی ممکن است میل زدن مجرا و گشادکردن آن مفید باشد.
اگر داخل غده بزاقی توده‌ای رشد کرده باشد ممکن است لازم باشد که توده با عمل جراحی خارج شود. اکثر توده‌های پاروتید خوش خیم هستند. جراحی‌های غده بناگوشی باید با احتیاط انجام شود تا عصب صورت که از لابه‌لای غده بناگوشی می‌گذرد و به عضلات صورت می‌رسد آسیبی نبیند. پس از جراحی معمولاً اشعه درمانی نیز انجام می‌شود که بهتر است این کار 6-4 هفته بعد از عمل صورت پذیرد تا فرصت کافی برای ترمیم مناسب وجود داشته باشد.
در مواردی لازم است که تمام یک غده بزاقی اصلی با جراحی خارج شود. برداشتن غده بزاقی باعث خشکی دهان نمی‌شود امــا اشعه درمانی باعث خشکی آن می‌شود که البته با تجویز دارو می‌توان از شدت خشکی دهان کم کرد.
دکتر محمـد حسن عامری
متخصص گوش، حلق و بینی
و جراحی سر و گردن
