با این حال، اینکه برپایی این نمایشگاه در عمل چقدر توانست انتظارات را برآورده کند و وضعیت واقعی محیط‌زیست کشور را چقدر برای مردم روشن کند، باید به داوری بازدیدکنندگان نهاده شود؛ نمایشگاهی که اغلب شرکت‌های حاضر در آن، خود از جمله صنایع آلاینده محیط زیست بودند و تنها سازمان حافظ محیط‌زیست یعنی سازمان حفاظت محیط زیست حضوری کمرنگ در آن داشت. نوشتاری که در پی می‌آید نگاهی است به برگزاری این نمایشگاه و نقاط قوت و ضعف آن.
هرگاه سخن از برپایی یک نمایشگاه محیط زیست که ارتباط زنجیره‌ای بسیار گسترده‌ای با دیگر حوزه‌های اجتماعی دارد در میان است، انتظار آن می‌رود که گروه‌ها، انجمن‌ها، شرکت‌ها و نهادهای متعددی در آن مشارکت داشته باشند و هر یک بسته به حوزه تخصصی خود دستاوردهای خود را به نمایش بگذارند، حال آنکه این نمایشگاه با غایبان بزرگش، بیشتر به نمایشگاه صنایع می‌ماند که اندک اقدامات خود را در حفاظت از محیط زیست تبلیغ کنند نه نمایشگاه محیط زیست که در آن همه نهادهای درگیر حفظ محیط زیست در یک فضای مبتنی بر نقد متقابل شرکت کنند.
1- دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی: به‌رغم توسعه رشته‌های دانشگاهی مرتبط با محیط‌زیست مانند مهندسی محیط‌زیست، مدیریت محیط‌زیست، حقوق محیط‌زیست و تأسیس برخی مراکز پژوهشی متعدد در زمینه حفظ محیط‌زیست، جای خالی این مراکز و نیز اساتید، دانشجویان و پژوهشگران آنها کاملا محسوس بود.
2- وزارتخانه‌ها و سازمان‌های حکومتی: مدیریت محیط‌زیستی به‌دلیل وابستگی متقابل زنجیره‌های محیط‌زیستی، امر تفکیک پذیری نیست.این در حالی است که در عمل نهادها و سازمان‌های بسیاری وجود دارند که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم متصدی بخشی از امر حفاظت محیط‌زیست هستند ولی عموما تصور بر این است که متولی حفظ محیط‌زیست فقط سازمان حفاظت محیط‌زیست است. حال آنکه حفاظت از محیط‌زیست وظیفه‌ای است همگانی (اصل 50 قانون اساسی) و دیگر سازمان‌ها در حیطه صلاحیت خود باید حفظ و بهسازی محیط‌زیست را سرلوحه اقدامات خود قرار دهند. بازدیدکنندگان مایل بودند تا بدانند وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور چه اقداماتی در راستای حفظ محیط‌زیست مانند خاک، آب، فراورده‌های کشاورزی، جنگل‌ها و مراتع انجام داده‌اند و در برابر روند تخریب فزاینده جنگل‌ها و خصوصی‌سازی دامنه کوهستان‌ها و اراضی ساحلی چه پاسخی دارند، وزارت آموزش و پرورش در ارائه آموزش‌های لازم برای دانش‌آموزان چه اقداماتی انجام داده، وزارت نیرو در حفاظت از منابع آبی کشور، کاهش اتکا بر سوخت‌های فسیلی و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای چقدر موفق بوده، وزارت صنایع چه اقدامات حمایتی برای توسعه صنایع سبز انجام داده، وزارت علوم تا چه اندازه در زمینه پژوهش در فناوری‌های دوستدار محیط‌زیست فعال بوده، اقدامات وزارت بازرگانی در زمینه حمایت از تولید و مصرف کالاهای سبز چه بوده، شهرداری‌های شهرستان‌های مختلف کشور در حفظ و بهسازی محیط‌زیست شهری چه کرده‌اند و مهم‌تر از همه قوه قضاییه در حمایت کیفری از محیط‌زیست، پیشگیری از جرائم و اعمال مجازات‌های سبز چه اقداماتی به انجام رسانده است؟ اگر این پرسش‌ها در نمایشگاه محیط‌زیست مطرح نشوند، در کدامین نمایشگاه باید مطرح شوند و این نهادها چگونه باید مسئولیت پاسخگویی خود را نشان دهند؟
3- انجمن‌های غیردولتی محیط‌زیستی: دستاوردهای انجمن‌های غیردولتی حامی محیط‌زیست در مقابله با روند تخریب همه جانبه محیط‌زیست در کشور و اطلاع‌رسانی در این خصوص در دهه‌های اخیر کم نبوده و عدم‌حضور مطلق آنها در این نمایشگاه به هیچ‌وجه قابل‌توجیه نیست. حضور جدی آنها در این نمایشگاه می‌توانست فرصت مناسبی برای آشنایی مردم با فعالیت این انجمن‌ها، جلب مشارکت مردمی و ایجاد فضای نقد و انتقاد دوسویه میان این انجمن‌ها و دیگر سازمان‌ها را فراهم سازد. جای آن داشت تا مسئولان برگزاری نمایشگاه با اتخاذ رویکردی جامع‌‌نگرانه، مشارکت این انجمن‌ها را که هدفی جز حفظ محیط‌زیست کشور ندارند میسر می‌ساختند.
4- واحدهای صنعتی و خدماتی سبز: منظور از صنایع یا خدمات سبز، صنایعی هستند که فعالیت تخصصی آنها تولید فناوری‌های ویژه حفاظت از محیط‌زیست مانند تجهیزات تصفیه و توربین‌های بادی است، یا واحدهای خدماتی سبز که به امر ایجاد تسهیلات ویژه برای حفظ محیط‌زیست می‌پردازند مانند مؤسسات ارزیابی محیط‌زیستی و حسابرسی سبز. حال آنکه اغلب واحدهای صنعتی شرکت‌کننده در دهمین نمایشگاه بین‌المللی محیط‌زیست تهران، مؤسساتی بودند که به فعالیتی غیر از حفظ محیط‌زیست مشغول بوده ولی در فرایند تولید خود از روش‌های بهینه کاهش آلودگی و تخریب استفاده کرده و کالاهای کم خطر برای محیط‌زیست تولید می‌کنند؛ مانند مواد قابل بازیافت. اغلب این شرکت‌ها به اشتباه عنوان صنعت سبز را برای خود انتخاب کرده بودند حال آنکه صرفا تعداد بسیار معدودی از واحدهای تولیدی و خدماتی سبز که واقعا درصدد تجاری‌سازی فناوری‌های حفاظت محیط‌زیست هستند و عنوان صنعت سبز بر آنها قابل اطلاق است در این نمایشگاه شرکت داشتند. عدم‌حضور این دسته از واحدهای صنعتی و خدماتی مهم، تا حدود زیادی به فقدان حمایت‌های مالی، سازمانی و فنی دولت از این دسته واحدها و عدم‌توسعه آنها برمی‌گردد. در فقدان یا کمبود چنین حمایت‌هایی، صنایعی که صرفا از روش‌های بسیار محدودی برای کاهش آلودگی استفاده می‌کنند، به‌عنوان صنایع سبز در نمایشگاه محیط‌زیست حاضر می‌شوند و بعضا جایزه پاک دستی هم می‌گیرند.
5- یار مهربان: به جز سازمان حفاظت محیط‌زیست، سایر شرکت‌کنندگان در این نمایشگاه با دست خالی از کتاب آمده بودند تا فقدان دانش مکتوب در زمینه حفظ محیط‌زیست را به خوبی نشان دهند در حالی که به‌طور کلی تعداد کتب منتشره در حوزه حفاظت محیط‌زیست بسیار کم است، شرکت‌های متمول حاضر در نمایشگاه می‌توانستند بخشی از درآمدهای خود را به امر پژوهش و انتشار کتاب در زمینه حفاظت محیط‌زیست اختصاص دهند یا اگر داده‌اند در نمایشگاه برای استفاده عموم ارائه‌دهند. برخی از غرفه‌داران نیز از دانش ویترینی استفاده کرده بودند یعنی تعداد محدودی از گزارش فعالیت‌های خود را در ویترین به نمایش گذاشته بودند که اصولا برای استفاده گسترده بازدیدکنندگان و خرید آنها نبود.
اطلاع رسانی قطره‌ای
یکی از مهم‌ترین اهداف نمایشگاه محیط‌زیست، ارائه اطلاعات دقیق درخصوص وضعیت محیط‌زیست کشور، چالش‌ها و پیشرفت‌ها و آشنایی با تلاش‌های شرکت‌ها و سازمان‌ها در زمینه حفظ محیط‌زیست است. اما با وجود تلاش‌های صورت گرفته، این اطلاع رسانی در اغلب موارد در حد ارائه یک یا چند بروشور، خلاصه‌ای از اقدامات انجام گرفته سازمان‌ها یا مطالب اولیه آموزشی برای افراد مبتدی بود و بسیاری از پرسش‌های متعدد بازدیدکنندگان را بی‌پاسخ می‌گذاشت. برخی از بروشورها صرفا به معرفی سازمان مربوطه و شرح کلی فعالیت‌های آن می‌پرداختند گویی نمایشگاه تخصصی صنعت است نه دستاوردهای عملی سازمان‌ها در حفاظت محیط‌زیست. بیشترین انتظار در این زمینه از سازمان حفاظت محیط‌زیست و واحدهای استانی آن بود که شرح جامعی از وضعیت محیط‌زیست کشور ارائه دهند؛ مانند آمارها و اطلاعات دقیق در زمینه وضعیت کنونی محیط‌زیست و مشکلات و چالش‌های متعدد حفظ بهینه محیط‌زیست، اقدامات عملی انجام گرفته در زمینه حل این مشکلات، نحوه همکاری با دیگر سازمان‌های داخلی و بین‌المللی و نیز معرفی واحدهای صنعتی و خدماتی متخلف. تعداد واحدهای استانی سازمان حفاظت محیط‌زیست که در نمایشگاه شرکت کرده بودند نیز بسیار معدود بود.
بین‌المللی یا داخلی؟
با آنکه عنوان نمایشگاه محیط‌زیست، بین‌المللی بود، اما هیچ نماینده‌ای از سازمان‌هایی مانند یونپ (برنامه محیط‌زیست ملل متحد)، برنامه توسعه ملل متحد، بانک جهانی، اتحادیه جهانی حفاظت از منابع طبیعی، سازمان جهانی هواشناسی، سازمان بین‌المللی بهداشت، دبیرخانه‌های کنوانسیون‌های بین‌المللی، سازمان‌های مالی حمایت از محیط‌زیست و وزارتخانه‌ها و انجمن‌های غیردولتی حفاظت از محیط‌زیست دیگر کشورها در نمایشگاه دهم حضور نداشت.
* پژوهشگر حقوق محیط‌زیست
