شبی که تا صبح نشده، جوجه‌هایمان را می‌شماریم، خانه بزرگترهای فامیل جمع می‌شویم و اگر شانس داشته باشیم و هنوز در خانه مادربزرگ کرسی پیدا شود، پاها را زیر کرسی دراز می‌کنیم، فال حافظ می‌گیریم و هزار تا آرزوی رنگی می‌کنیم....
در این میان، خوراکی‌های شب یلدا هم چیزهایی نیستند که بشود از آنها گذشت! با این‌که در جاهای مختلف ایران و بنا به خرده‌فرهنگ‌ها و آیین‌ها، از خوراکی‌های گوناگونی در این شب استفاده می‌شود، اما مثل «سبزی پلو با ماهی» شب عید نوروز، شب یلدا هم خوراکی‌های مخصوصی دارد.
میوه و خشکبار، اصلی‌ترین خوراکی‌ها در این زمینه هستند و میوه‌هایی که برای شب یلدا خریداری می‌شوند، میوه‌هایی پاییزی و تابستانی، به خصوص انار و هندوانه هستند.
بر اساس یک باور قدیمی، مردم با این کار، با میوه‌های تابستانی وداع می‌کنند و با خوردن خشکبار گرم به استقبال سرما می‌روند و یلدا را جشن می‌گیرند تا نشانگر تقابل سرما، ناباروری، پژمردگی و مرگ با گرما، روشنایی، باروری، سبزی و زندگی باشد.
یلداهایی به وسعت ایران
هر گوشه کشور را که نگاه کنی، برای برپایی یلدا، سنت مخصوص خودش را دارد هر چند که شاید به‌درستی معلوم نباشد آداب و رسوم این شهرها چقدر ماندگار می‌مانند و این روزها مردم محلی چقدر این رسوم را به رسمیت می‌شناسند!
شب یلدای بعضی شهرستان‌ها مثل اصفهان، دامغان و روستاهای آن، با هندوانه و انار و انگور معنی پیدا می‌کند ولی آن را به شکل آونگ مصرف می‌کنند و همراه با خشکبار برای پذیرایی مهمان‌ها می‌گذراند.
در تالش، درشب چله(یلدا)، 40 نوع خوراکی باید خورد. در اردبیل و آذربایجان، هموطنان آذری، ماستی را که شبیه پنیر درست شده، می‌برند و اعتقاد دارند خوردن ماست بریده‌شده در شب یلدا، بدن را در مقابل سوز و سرمای زمستان مقاوم می‌کند.
در کمره یا خمین، کشمش‌های سبز به بند کشیده شده را می‌خورند، کدو حلوایی می‌پزند و گندم، برشته می‌کنند. در سنندج، کدبانوهای کرد، چند خربزه را برای شب چله، ترشی می‌اندازند و در محلات، چیدن سفره‌ای با «هفت سین» مرسوم است که از هفت نوع خوراکی در آن استفاده می‌شود که عبارتند از: سنجد، سیب، سماق، سه‌پستان، سمنو، سرکه و سبزی!
اما آنچه در سفره شب یلدا در اکثر شهرها و روستاها باب است، سفره‌ای است رنگین که میوه‌هایی نظیر هندوانه، انار، سیب‌سرخ، خربزه و به و خشکباری مثل برگه هلو و زردآلو، انجیر خشک، سنجد و کشمش در آن وجود دارد. اما آجیل شب یلدا که گران‌ترین خوراکی بلندترین شب سال هم به شمار می‌آید به «آجیل هفت‌قلم» معروف است که در آن، پسته، بادام، گردو، نخودچی، انجیر، باسلوق و... وجود دارد.
شب یلدا، شب سلامتی
هر یک از خوراکی‌های شب یلدا، خواص درمانی و طبیعی مخصوص دارند، چنانچه جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» در رابطه با خواص مواد غذایی که در این شب خورده می‌شود، آورده است: «مردم معتقد بودند با خوردنی‌های سفره شب یلدا، مثل خوراکی‌های پای سفره هفت‌سین طبیعت گرم خود را می‌توانند سرد کنند و طبیعت سرد خود را گرم کنند. به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج می‌برند، هندوانه و انار و اگر از سردی ناراحت می‌شوند، توت و کشمش و خرما و مثل آن بخورند».
البته در علم چیزی به نام سردی و گرمی تایید نشده است اما فواید خوراکی‌های شب یلدا به قدری زیاد است که خوردن هر یک، خواص درمانی خاص خود را دارد. در واقع این میوه‌ها و خوراکی‌ها هر یک بار معنایی نمادین با خود دارد. هندوانه که قاچ‌های مدور می‌خورد، چون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطش است یا انار، صندوقچه دانه‌های مروارید سرخ، نماد زایش و سلامتی است.
هندوانه‌های به شرط چاقو
در سراسر ایران، جایی را نمی‌یابید که خوردن هندوانه در شب یلدا، جزء آداب و رسوم آن نباشد زیرا عده‌ای اعتقاد دارند که اگر مقداری هندوانه در شب چله بخورند، در سراسر چله بزرگ و کوچک، یعنی زمستانی که در پیش دارند، سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد.
در حقیقت مصرف هندوانه، به دلیل سرشاربودن از انواع ویتامین‌ها و املاح معدنی، نیاز بدن به این مواد مغذی را تامین کرده و مایعات هدررفته را جبران می‌کند. وجود مقادیر بالایی از آنتی‌اکسیدان‌های مختلف در این میوه، آن را ارزشمند ساخته است.
ویتامین‌های «آ» و «ث» و «لیکوپن» از مهمترین ضداکسیدکننده‌های هندوانه به شمار می‌آیند. این ترکیبات با غیرفعال‌کردن رادیکال‌های آزاد از اکسیداسیون کلسترول و تنگ‌شدن دیواره عروق و در نهایت از بروز بیماریهای قلبی و سکته جلوگیری می‌کنند.به علاوه مطالعات نشان می‌دهد که مصرف منظم این میوه، از بروز حملات آسم، سرطان کولون و حتی آرتروز می‌کاهد؛ حتی هندوانه را درمان بیماریهای کلیه، نقرس و بواسیر هم می‌دانند.
تخم هندوانه نیز حاوی 30درصد روغن است که از نظر خواص شیمیایی مانند بادام است و مغز تخم هندوانه هم انگل‌های روده و معده را از بین می‌برد. در نسخ قدیمی به خواص پوست سفید داخل آن اشاره شده است که برای زخم گلو و دهان بسیار مفید است.
هندوانه از دیدگاه طب قدیم سرد و تر است و در گذشته از آن به عنوان تب‌بر نیز استفاده می‌کرده‌اند. این میوه عطش را کم می‌کند و پوست را مرطوب نگه می‌دارد. از نظر کالریکی، میوه مناسبی در رژیم غذایی کاهش وزن به شمار می‌آید.
جالب است بدانید مردم تالش به جز خوردن هندوانه در شب یلدا، با پوست آن فال هم می‌گیرند. برای این کار پوست هندوانه‌های شب یلدا را می‌برند، آن را چهار قسمت کرده، چهار تکه را در دست گرفته و نیت می‌کنند. پس از آن پوسته‌ها را از جلو به پشت سر می‌اندازند.
طبق رسم تالشی‌ها، اگر دو قطعه سبز و دو قطعه سفید بیفتد، خوب است. یک قطعه سبز و سه قطعه سفید، باطل است و هر چهار قطعه سبز یعنی این‌که «شما خیلی خوش‌شانس‌اید».
ترش یا شیرین
بسیاری از مردم معتقدند که انار، درمان‌کننده بسیاری از بیماری‌ها و دردهاست. این اعتقاد درستی است، چرا که انار، بسیاری از بیماری‌ها را درمان می‌کند.نکته جالب این‌که خواص درمانی و حیاتی در انار شیرین به مراتب بیشتر و کامل‌تر است زیرا انار شیرین، اناری است که کاملاً رسیده و ترکیبات شیمیایی آن، کامل شده است و به شکل طبیعی به تکامل مواد مغذی موجود رسیده است.
در انار ترش که مواد قندی آن کمتر است، مواد اسیدی مانند اسید مالیک و اسیدسیتریک وجود دارد که در بعضی از افراد ایجاد ناراحتی خواهد کرد.انار برای سلامتی پوست بسیار مفید است و نکته بسیار مهم این است که با مصرف انار، سموم بدن دفع می‌شود.
پاکسازی سموم از بدن، در ایجاد شادمانی و نشاط در افراد بسیار تاثیرگذار است و کبد که وظیفه پاکسازی سموم از بدن را دارد با مصرف انار تقویت می‌شود.مصرف انار باعث رفع لک‌های پوستی می‌شود و برای رفع خستگی و آرامش اعصاب بسیار کارآمد است.
انار در حقیقت یک میوه نیست، بلکه یک پزشک و درمان‌کننده بیماریهای کبد، مسمومیت‌های خون، خستگی جسمی و عصبی و بالاخره رفع کننده بیماریهای عفونی و انگل‌های دستگاه گوارش است.
در شیراز و بخش‌های جنوبی کشور، رسم است که انار شب یلدا را با گلپر می‌خورند، گلپر علاوه بر خواص بی‌شمار باعث افزایش قوای بدنی می‌شود و ترکیب انار و گلپر از سرماخوردگی پیشگیری می‌کند.
میوه خشک معروف
در شب یلدا از میوه‌های خشک شده و یا آلبالو و آلوهایی که در فریزر نگهداری می‌شود هم در سفره می‌گذارند، یکی از این میوه‌های خشک، انجیر است. این میوه مغذی و خوش طعم است و دارای ویتامین‌های فراوان، مواد معدنی، چربی مفید و مواد قندی است.
ضدسرطان است و خوردن آن باعث افزایش ادرار می‌شود.انجیر برای افرادی که قند خونشان پایین است و یک باره احساس ضعف می‌کنند مناسب است، زیرا قند آن به سرعت از روده کوچک جذب می‌شود، همچنین ملین بسیار خوبی است.
در طب قدیم از آن به عنوان گرمی یاد می‌کردند و اغلب آن را با بادام یا گردو مصرف می‌کنند. مصرف انجیر برای از بین بردن بوی بد دهان نیز توصیه شده است. این میوه تعرق را زیاد کرده و سموم بدن را دفع می‌کند و خیسانده آن در شیر در موارد سرماخوردگی شدید بسیار مفید است.
آجیل هفت قلم
آجیل، بخش چرب و خوشمزه سفره یلدا را تشکیل می‌دهد، بادام، پسته، فندق، گردو، نخودچی و کشمش و باسلوق، کمتر کسی را دچار وسوسه نمی‌کند، به خصوص که در شب‌های سرد زمستان، خوردن آجیل شما را گرم می‌کند، در زیر به شرح خواص دو قلم از خوراکی‌های موجود در آجیل شب یلدا می‌پردازیم:
میوه‌ای که می‌خندد:پسته در اروپا بسیار گران است و کمتر شناخته شده است.مغز پسته از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است و برای افراد گرم مزاج مناسب نیست، این میوه بسیار مقوی است و حاوی ویتامین‌های ب1، ب3 و ویتامین E بوده و املاح مغذی شامل آهن، پتاسیم، فسفر و کلسیم را داراست.
مغز پسته به دلیل دارا بودن آهن، خون ساز است و معمولاً به افرادی که از کم‌خونی فقر آهن رنج می‌برند، مصرف آن توصیه می‌شود. همچنین آن را تقویت کننده نیروی جسمی می‌دانند.
از دیگر خواص پسته می‌توان به وجود کوآنزیم کیو10 (10Q) اشاره کرد که نوعی آنتی‌اکسیدان است و در پیشگیری از بیماریهای قلبی نافع است.از سوی دیگر افرادی که مبتلا به نارسایی کبد هستند، مبتلایان به نقرس، دیابت و ناراحتی‌های کلیه باید از خوردن پسته خودداری کنند.
میوه‌ای به شکل مغز: مغز گردو دارای پروتئین، قند، آب و چند اسید آلی، مقدار کمی اسانس و ویتامین‌های A, B, C, D و E است. این میوه حاوی اسیدهای چرب مفید و املاح معدنی نظیر کلسیم، پتاسیم، منیزیوم و فسفر است، تا جایی که در برخی منابع، فسفر آن در رده منابع غنی ذکر می‌کنند.
گردو از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است و آن برای پایین آوردن کلسترول خون و پیشگیری از بیماریهای ریوی استفاده می‌کنند. مصرف این میوه از تشکیل سنگ کلیه و سنگ کیسه صفرا جلوگیری می‌کند.
آجیل‌های فریبنده
آجیل و خشکبار جز خوراکی‌های سنتی هستند که مردم عادت کرده‌اند، به صورت فله‌ای خریداری کنند. البته هر کس دلایل مخصوصی دارد، بعضی از افراد به نکاتی مثل این که «آجیل باز را می‌توان از 50 گرم تا چندین کیلو و به میزان دلخواه خریداری کرد»، یا «آجیل باز قابل تست کردن است و در ضمن هزینه‌ای هم برای بسته‌بندی نمی‌پردازیم» اشاره می‌کنند.
فروشندگان آجیل و خشکبار هم می‌گویند: «مشتریان باهوش، جنس را با دقت می‌بینند، آن را می‌چشند و بعد خرید می‌کنند.»
اما بد نیست بدانید آجیل و خشکبار قابلیت آلودگی به قارچی نظیر آفلاتوکسین را دارند که واحدهای صنعتی با توجه به وجود پروانه‌های بهداشتی، ضوابط و دستورالعمل‌ها ملزم به اندازه‌گیری قارچ آفلاتوکسین بر روی محصولاتشان هستند، اما در محصولات سنتی آجیل و خشکبار، این اندازه‌گیری‌ها صورت نگرفته و محصول تولیدی قابل ردیابی نیست.
خودکشی در شب یلدا
البته قرار نیست که شما در شب یلدا که شب سلامتی نام گرفته، در اثر مصرف بیش از حد خوراکی‌ها یا استفاده از خوراکی‌های آلوده بیمار شوید و طعم بلندترین شب سال را با بیماری و درد تلخ کنید، در زیر توصیه‌هایی آورده شده که به شما کمک می‌کند تا از برخی موارد آزار دهنده پرهیز کنید:
1 - پوست میوه‌هایی مثل انار و هندوانه را حتماً به دقت بشوئید، چرا که خوردن انار، آب لمبو و هندوانه در صورتی که آلوده باشند، هرگز لذت بخش نیست.
2 - اگر در آجیلی که خریداری می‌کنید بادام زمینی بدون پوسته قهوه‌ای و به شکل فله‌ای وجود دارد حتماً آن را پاک کنید و دقت کنید که در بین آن دانه‌های سیاه ریز وجود نداشته باشد.
3 - افرادی که از بالا بودن تری‌گلیسرید خون رنج می‌برند، بهتر است از مصرف دانه‌های چرب مثل پسته، بادام، گردو و... خودداری کنند.
4 - مصرف آجیل بوداده که حاوی نمک فراوان است به هیچ وجه به کسانی که فشار خون بالایی دارند یا از مشکلات کلیوی رنج می‌برند، توصیه نمی‌شود.
5 - بهتر است در انتخاب آجیل دقت کرده و به عنوان مثال پسته‌هایی که پوست بسیار زرد براق یا مغز قرمز رنگ شده دارند و یا تخمه‌هایی که برای پررنگ‌تر شدن از رنگ‌های مصنوعی در آنها استفاده کرده‌اند را خریداری نکنید.
6 - خوراکی‌های شب یلدا به اندازه کافی متنوع و حجیم هستند، پس توصیه من به شما این است که یا شام را حذف کنید یا شام بسیار سبکی میل کنید.
7 - به خاطر داشته باشید که آجیل خام تا یکسال قابل نگهداری است، اما بعد از تفت دادن بهتر است هر چه زودتر مصرف شود.
