اول ماه مهر و آغاز سال تحصیلی در راه است و بسیاری در تب و تاب این شروع هستند؛ کودکان، والدین و حتی اولیای مدرسه. اما چه باید کرد؟
وظیفه والدین، معلمان و اولیای مدرسه در آغاز سال تحصیلی چیست تا بتوانند تا حد امکان از این اضطراب بکاهند و آغاز مدرسه را به خاطره‌ای خوش تبدیل کنند؟ مجموعه مطالبی در همین زمینه در صفحه 18 از نظرتان می‌گذرد.
همه ما کم‌وبیش خاطرات روزهای نخستین سال‌های تحصیل را به یاد می‌آوریم. یکی از پررنگ‌ترین خاطرات در ذهن اغلب ما، اضطراب و نگرانی از ارزیابی توسط دیگران بود که می‌توانیم آن را کم‌رویی و شرم ناشی از خجالت بنامیم. در روزهای نخست آشنایی با همشاگردی‌های دیگر، آنچه اجازه نمی‌داد بتوانیم خیلی راحت با آنها صحبت کنیم کم‌رویی بود. اما این کم‌رویی به واقع چیست؟
کم‌رویی به عنوان یک احساس شایع، مجموعه‌ای از علائم رفتاری، هیجانی و فیزیولوژیک را شامل می‌شود. کم‌رویی یک احساس هیجانی رنج‌آور و ترس از موقعیت‌های اجتماعی است. طبق نظر متخصصان، کم‌رویی یکی از جدی‌ترین مسائل کودکان و نوجوانان است که از همان دوران اولیه رشد قابل مشاهده بوده و می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی در زمینه‌های مختلف سلامت روانی از قبیل کاهش اعتمادبه نفس، احساس گناه، حالات عصبی و... شود.
بنابراین باتوجه به پیامدهای جبران‌ناپذیر کم‌رویی در زمینه‌های مختلف رشد و به این دلیل که می‌تواند به عنوان یک عامل بازدارنده در رشد وگسترش ظرفیت‌ها، استعدادها و توانمندی‌های افراد تاثیرگذار باشد، باید به آن به عنوان یک مسئله شایع در رفتار کودکان و بزرگسالان نگریست.
کم‌رویی ممکن است بر فعالیت‌های آموزشی کودکان- به ویژه در سنین دبستان- تاثیر زیادی بگذارد. هنگامی که کودک در مدرسه نمی‌تواند به‌دلیل کم‌رویی و خجالتی بودن به راحتی با دوستان و معلمان خود ارتباط برقرار کند، این مشکل در میزان یادگیری او نیز تاثیرگذار خواهد بود. بنابراین والدین و معلمان باید با کمک یکدیگر از طریق گسترش فعالیت‌های شخصی و اجتماعی، دانش‌آموزان کم‌رو را اجتماعی بار بیاورند.
علائم کم‌رویی
کم‌رویی یک احساس مهم و همگانی است که ذهن هرفردی در درجات مختلف تحت تاثیر آن قرار می‌گیرد.
نشانه‌های کم‌رویی می‌تواند به صورت دشواری در صحبت‌کردن، لکنت زبان، سرخ شدن، لرزش، عرق کردن دست‌ها و... مشاهده شود.
علائم درونی نیز شامل افزایش ضربان قلب، ترکیب پیچیده‌ای از احساس حقارت و علائم دیگر است. این نشانه‌ها ممکن است به سبب تاثیرات ژنتیکی یا محیطی شدت یابند. هنگامی که در موقعیت‌ها و شرایط جدید قرار می‌گیریم، اغلب ما دچار کم‌رویی می‌شویم؛ حتی هنگامی که در جمع سخن می‌گوییم، لرزش صدا و سرخ شدن و عرق کردن دست‌هایمان نشانی از کم‌رویی و احساس ناامنی است.
چرا من؟
این سوالی است که خیلی از مردم از خود می‌پرسند اما واقعا هیچ دلیل مشخصی برای کم‌رویی وجود ندارد. نتایج بعضی از تحقیقات، کم‌رویی را ناشی از وراثت می‌داند و بعضی دیگر عامل محیط را مهم می‌دانند. با توجه به اینکه هیچ‌کس واقعا عوامل ایجادکننده کم‌رویی را نمی‌شناسد، احتمالا بهترین کار آن است که به جای نگرانی در مورد تغییری که در شما به‌سبب کم‌رویی ایجاد می‌شود، زمان و انرژی خود را صرف این کنید که یاد بگیرید چگونه خود را دوست داشته باشید و مورد ارزش‌گذاری قرار دهید.
آیا تاکنون به دنبال حالت‌های عصبی و سرخ شدن، رفتار گستاخانه را تجربه کرده‌اید یا پس از چشم دوختن معلمتان به شما، کف دستتان عرق کرده یا دچار ترس و نگرانی شده‌اید؟
آیا تاکنون متوجه شده‌اید که وقتی در اطرافتان افراد دیگری هستند، هنگام صحبت کردن دچار ترس، نگرانی و دودلی می‌شوید یا احساس ضعف می‌کنید؟ آیا ترجیح داده‌اید که بعد از مدرسه به جای همراهی با دوستان، به تنهایی مطالعه کنید یا به کار با کامپیوترتان بپردازید؟ اگر پاسخ به هر یک از این سوال‌ها مثبت باشد، حداقل یک‌بار کم‌رویی را تجربه کرده‌اید. اما نگران نباشید! شما تنها نیستید؛ هر فردی در موقعیت‌هایی خاص، کم‌رویی را احساس می‌کند.
علل کم‌رویی
البته علل واقعی و قطعی‌ای برای کم‌رویی وجود ندارد. اما بعضی عوامل احتمالی کم‌رویی به‌این ترتیب شناخته شده‌اند:
- آمادگی ژنتیکی فرد، پایین بودن میزان دلبستگی که تضمین کننده رابطه میان والدین و کودکان است.
- نقص و کاهش یادگیری مهارت‌های اجتماعی
- تخریب، انتقاد و عیب‌جویی بیش از حد از کودکان توسط والدین یا مربیان دیگر آموزشی.
بیش از هرچیز و به طور معمول برخوردهای تازه و اغلب نیز در محیط‌های جدید، موجب کم‌رویی می‌شوند به؛ ویژه اگر فرد کم‌رو نیز بیش از حد به کم‌رویی خودش توجه داشته باشد.
بعضی از جنبه‌های کم‌رویی باتوجه به زمینه‌های فرهنگی، محیط خانوادگی و الگوهای رفتاراجتماعی آموخته می‌شوند.
بعضی کودکان در مقایسه با کودکان دیگر متوجه می‌شوند که از لحاظ اجتماعی باید بیشتر ساکت و تودار باشند، اما عده‌ای دیگر هم برعکس، خیلی راحت با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند. اما بعضی اوقات افراد کم‌رو برای انجام امور ساده در زندگی هم ناراحت و نگران می‌شوند؛ در این مواقع کم‌رویی جدی می‌شود. به عنوان مثال اینگونه افراد نمی‌خواهند به رستوران بروند زیرا برای سفارش و پرداخت پول عصبی می‌شوند. عده‌ای دیگر نیز به‌ندرت از خانه خارج می‌شوند؛ بنابراین از شرکت در جلسات یا حضور در جاهای شلوغ خودداری می‌کنند.
روانپزشکان به این افراد کمک می‌کنند که در نهایت بر احساس کم‌رویی خود غلبه کنند؛ بنابراین انجام کارهایی از قبیل سفارش غذا در رستوران کم‌کم برایشان آسان می‌شود. افرادی که تا این حد کم رو هستند، نیاز دارند تا با مشاوره با روانشناس بتوانند کم‌کم بر کم‌رویی خود غلبه کنند چون به‌این‌ترتیب نمی‌توانند در اجتماعات به خوبی ظاهر شوند. از این‌رو اگر فکر می‌کنید کم‌رویی برایتان مسئله‌ساز شده، حتما در این‌باره از کسی کمک بگیرید.
بسیاری از مردم فهم درستی از کم‌رویی ندارند و آن را با خجالتی شدن درموقعی که مثلا کودکی با مشکلی مواجه می‌شود، یکی می‌دانند. آنها این امر را باور دارند که کودکان کم‌رو ضرورتا از ضعف خاصی رنج می‌برند، اما در اغلب اوقات نمی‌توان برچسب خاصی به این کودکان زد. بسیاری از کودکان کم‌رو اعتماد‌به‌نفس پایینی ندارند؛ یعنی اگر در افراد برون‌گرا و پرجنب‌و جوش، شلوغی و نمایش‌های بیرونی آنها را آرام می‌کند، کودکان کم‌رو نیز به سبب خجالت و شرم، در درون خود احساس آرامش می‌کنند.
اما بعضی کودکان بیش از آنکه کم‌رو باشند کناره‌گیر هستند. اینگونه کودکان از برخورد چشم‌به چشم اجتناب می‌کنند و مسائل رفتاری زیادی دارند. هنگامی که این کودک را مورد بررسی عمیق قرار می‌دهید، متوجه می‌شوید که رفتارهایش به جای توأم بودن با آرامش و اطمینان و مسئولیت با ترس و نگرانی و عصبانیت همراه است. تشخیص این خصوصیات گاه مربیان و والدین را دچار مشکل می‌سازد.
نقش والدین و معلمان
یکی از محیط‌هایی که کم‌رویی کودکان در آن بیشتر جدی می‌شود، محیط آموزشی مثل مدرسه است. دانش‌آموزان در مدرسه- خصوصا در روزهای نخست- اغلب در برخورد با دوستان و مربیان خود دچار کم‌رویی می‌شوند که این کم‌رویی گاه باعث می‌شود به مسیر یادگیری آنها لطمه‌های جبران‌ناپذیری وارد شود. راهبردهای زیادی وجود دارد که می‌تواند در جهت کمک به کودکان برای غلبه بر کم‌رویی مورد استفاده قراربگیرد. بعضی از راهکارها ممکن است برای بعضی از کودکان در مقایسه با کودکان دیگر موثرتر باشد؛ بنابراین در این راه باید صبور و پرحوصله باشید و راه‌های گوناگون را امتحان کنید و بهترین و موثرترین را برگزینید.
ممکن است برای بعضی از کودکان استفاده منظم از تعداد کمی از راهکارهایی که در اینجا به آنها اشاره می‌شود سودمند باشد، اما عده‌ای دیگر به زمان بیشتری احتیاج داشته باشند:
- با کودک در مورد زمان‌هایی که یک فرد ممکن است دچار کم‌رویی شود صحبت کنید. مثلا به او بگویید اگر هنگام بلندخواندن، صدایت لرزید کاملا طبیعی است. این لرزش ممکن است فقط در ابتدای خواندنت آزاردهنده باشد ولی اگر بتوانی بر خودت مسلط شوی، این حالت خیلی زود برطرف می‌شود. برای او توضیح دهید که شما هم وقتی به سن‌وسال او بودید، اینگونه بودید و جای هیچ نگرانی‌ای نیست.
- به کودکان توضیح دهید که چگونه می‌توانند با شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، بیشتر از بودن در میان جمع لذت ببرند. به آنها بگویید که در هر جمع مسئولیتی را برعهده بگیرند و با نشان دادن توانمندی‌های خود، بهتر با دیگران ارتباط برقرار کنند.
- هنگامی که کودکان در ارتباطات خود احساس ناراحتی و ترس می‌کنند با آنها همدلی کنید. به‌این‌ترتیب، آنها ترس خود را در موقعیت‌های اجتماعی معین و در زمانی که در برخورد با افراد دیگر دچار ترس و ناراحتی می‌شوند کنترل می‌کنند.
- از برچسب زدن صفت کم‌رویی به فرزندان خود اجتناب کنید. هنگامی که والدین در جمع، فرزند خود را کم‌رو معرفی می‌کنند، خود کودک هم کم‌کم باور می‌کند که همین‌گونه است و به این‌ترتیب این صفت کاملا در وجود او نهادینه می‌شود.
- برای رفتارهای اجتماعی به کودک الگویی ارائه دهید. کودکان تا حد زیادی هنگام مشاهده، رفتار والدین و دیگران را یاد می‌گیرند. در حقیقت، کودکان بیشتر آن چیزی را انجام می‌دهند که پدر یا مادرشان انجام می‌دهند. والدینی که در خانه با کسی رفت‌و آمد نمی‌کنند، تلفنی با کسی صحبت نمی‌کنند یا هرگز با افراد ناآشنا صحبت نمی‌کنند، ممکن است فرزندانشان هم کم‌رو یا غیر اجتماعی باشند.
- کودک را در موقعیت‌ها و شرایط جدید قرار دهید. با افزایش تجربه کودکان کم‌رو در برخورد با افراد ناآشنا، کم‌رویی به سرعت کاهش پیدا خواهد کرد. باوجود این، بهتر است آشنا کردن کودک با محیط‌های جدید به تدریج صورت گیرد. ما باید به کودک کمک کنیم تا کم‌کم اعتماد به نفس خود را در شرایط و زمان جدید گسترش دهد.
برای کودک کم‌رو مهم این است که با شرایط و در صورت امکان با افراد معین مکررا برخورد کرده و به تدریج فعالیت‌های اجتماعی‌اش را بیش از پیش افزایش دهد.
- به رفتارهای اجتماعی کودک پاداش دهید. پاداش‌های مورد انتظار برای روابط‌اجتماعی صحیح، می‌توانند به عنوان انگیزه‌هایی بسیار قوی به کار گرفته شوند.
- به کودک کمک کنید با کودکان دیگر ارتباط برقرار کند. والدین و مربیان می‌توانند با برقراری فرایند دوست‌یابی برای کودکان آنها را تشویق کنند تا بهتر با یکدیگر ارتباط داشته باشند.
- به هیچ‌وجه کودکان کم رو را مسخره نکنید! اگر کودک را طرد یا مسخره کنید کم‌رویی او بیشتر می‌شود و مشکلات دیگری نیز بر مشکل کم رویی او افزوده خواهد شد؛ بنابراین اجازه ندهید که کودکتان را مسخره کنند یا اینکه مثلا به دلیل کم‌رویی‌اش با او بازی نکنند و به‌این‌ترتیب او را تنها بگذارند.
- در صورت لزوم با روانشناس یا روانپزشک مشورت کنید. اگر در مورد کاربرد روش‌هایی که برای فرزندتان انتخاب می‌کنید با مشکلی مواجه شدید، حتما آن را با روانشناس در میان بگذارید.
نقش معلم
خیلی راحت است که چهره یک کودک ساکت و آرام در میان یک گروه از کودکان معاشرتی و خونگرم در فضای پرجنب‌و جوش مدرسه نادیده گرفته شود اما آرام‌ترین و ساکت‌ترین کودکان هم تمایل دارند که معلمانشان آنها را دوست داشته باشند و مورد تایید قرار بگیرند. هنگامی که کودکان کم‌رو از طرف معلمانشان مورد تایید قرار می‌گیرند، احساس راحتی بیشتری می‌کنند و مطمئن می‌شوند که معلمانشان آنها را دوست دارند. بهتر است معلم هنگام درس دادن، به چهره کودکان کم‌رو بیشتر نگاه کند و اینگونه کودکان را بیشتر در فعالیت‌های گروهی کلاس دخالت دهد. حتی اگر کودک تمایل نشان ندهد و دوست داشته باشد تنها بماند، سعی نکنید در او احساس گناه ایجاد کنید و به هیچ‌وجه او را تنها رها نکنید.
برای شروع ارتباط ابتدا از کودک سوال‌های آسان بکنید و به تدریج به سوال‌های دیگر برسید؛ به‌این‌ترتیب او اعتمادبه نفس بیشتری برای ادامه برقراری ارتباط خواهد داشت. معلمان به خوبی می‌توانند با استفاده از روش‌های نسبتا ساده و کاربردی به دانش‌آموزان کم‌رو در حد قابل توجهی کمک کنند. به همان صورت ایجاد رقابت در انجام تکالیف و فعالیت‌های مهم آموزشگاهی می‌تواند کمک سودمندی از طرف معلم به دانش‌آموز باشد.
این روش‌ها شامل ایجاد حمایت لازم و تایید، تشویق و ترغیب و فراهم آوردن فرصت‌هایی است که اعتمادبه نفس و رضایتمندی را در کلاس برای کودکانی که دچار کم‌رویی می‌شوند به وجود خواهد آورد.
psychologies magazine
