در این چند سال اخیر تولیدات انیمیشن مذهبی در ایران رونق گرفته است اما کیفیت این کارها را نمی‌توان چندان رضایت‌بخش خواند. البته نباید از چند کار خوب در این ژانر غافل شد اما هرچه هست، تولید انبوه این کارها در تلویزیون دلزدگی مخاطب را به همراه داشته است و باعث شده که حتی کارهای برتر این حوزه هم دیده نشود. در این گزارش ضمن گفت‌وگو با صاحب‌نظران این امر، جایگاه انیمیشن مذهبی بررسی شده است.
سیدمحمدمحسن میرداماد، کارگردان انیمیشن مذهبی «امین 1و 2»، جایگاه انیمیشن مذهبی را اینگونه شرح می‌دهد: «انیمیشن مذهبی زمانی موفق است که جایگاه خوبی داشته باشد و این حرف به این معنی است که انیمیشن مذهبی ایران با آنچه ما در نظر داریم، فاصله دارد.»
ناهید صمدی امین که انیمیشن «عاشوراییان» را ساخته است- انیمیشنی که در جشنواره‌های ایرانی و خارجی جوایز زیادی را کسب کرده- معتقد است به‌دلیل اینکه در این سال‌ها کارهای ضعیفی در انیمیشن مذهبی ارائه شده، مخاطب از دیدن این کارها دلسرد شده است: «نباید فراموش کرد که ساخت انیمیشن انبوه و سریال انیمیشن ایرانی، عمری کمتر از 10 تا 15سال دارد و در این چند سال اخیر است که ساخت انیمیشن مذهبی در ایران رونق گرفته است.
به همین دلیل معتقدم که به‌تدریج کیفیت ساخت انیمیشن مذهبی بهبود می‌یابد، همان طور که در کارهای اخیر کیفیت بهتری را شاهد هستیم.» از سوی دیگر علیرضا فرمانی، کارگردان انیمیشن‌های مذهبی «قصه‌های آسمانی»، «مقتل‌خوانی» و «خورشید نی‌نوا» معتقد است که نباید در جست و جوی جایگاه انیمیشن ایرانی بود: «نباید کارهای ایرانی را با کارهای کشورهای پیشرفته مثل ژاپن و آمریکا مقایسه کنیم. از طرف دیگر هم حتما نباید به این جایگاه برسیم تا بتوانیم انیمیشن دینی تولید کنیم. می‌خواهم بگویم که ما باید کارهای دینی تولید کرده و به موازات آن در تکنیک پیشرفت کنیم. در این صورت مخاطبان انیمیشن‌های دینی بیشتر می‌شود و به موازات آن شیوه اجرایی و تکنیک کارها هم رشد می‌کند.»
فرمانی معتقد است که در ژانرهای دیگر انیمیشن هم مشکل تکنیک دیده می‌شود و این مشکل تنها مربوط به انیمیشن‌های دینی نیست: «در ژانرهای دیگر هم پیشرفت چندانی نداشتیم تا بخواهیم آن کارها را با کارهای دینی مقایسه کنیم. اگر انیمیشن‌های دینی دیده نمی‌شود، آنها هم دیده نمی‌شود. می‌خواهم بگویم که از نظر تکنیکی با هم فرق ندارند.»با این حال میرداماد معتقد است که انیمیشن ایرانی خصوصا انیمیشن دینی روند مثبت و روبه‌رشدی را طی کرده است:«خیلی به رشد انیمیشن دینی در ایران امیدوارم و به‌نظرم آینده روشنی را در پیش رو دارد؛ البته اگر مسئولان به آن توجه کنند.»
فرمانی ساخت انیمیشن دینی را نوعی رسالت می‌داند و با این حال اعتقاد دارد که باید در این زمینه بیشتر فعالیت شود تا به‌تدریج کیفیت کارها بالا برود:« مخاطب این کارها را می‌بیند تا به تزکیه درونی برسد. با این حال ساخت انیمیشن‌های مذهبی از ابتدا تا الان پیشرفت بسیاری کرده و این نشان‌دهنده این است که چقدر تجربه سازندگان در این امر مهم و تأثیرگذار بوده است.»
فیلمنامه، مشکل اولیه
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدمحسن میرداماد، مشکل اصلی انیمیشن‌های ایرانی را فیلمنامه می‌داند: «می‌توان گفت که مشکل اصلی کارهای مذهبی چه در بخش فیلم و چه در بخش انیمیشن، داستان است. موفقیت یا عدم‌موفقیت یک فیلم دینی یا انیمیشن به نویسنده و فیلمنامه‌نویس مرتبط بوده؛ هرگاه کاری موفق است، به‌دلیل نگاه دقیق و رعایت نکات ریزی بوده که نویسنده در نوشتن و تحقیق فیلمنامه به آن رسیده است.»
صمدی امین معتقد است که در انیمیشن‌های دینی، فیلمنامه‌نویس‌ها صرفا به نقل داستان اکتفا می‌کنند: «در این بین فیلمنامه‌نویس‌ها از بیان اصل موضوع که اندیشه، اخلاق، انسانیت و شناخت خداوند است غافل می‌مانند و نمی‌توانند این موارد را در کارهایشان کالبد شکافی کنند.»فرمانی داستان پردازی را توانایی فیلمنامه نویس و نویسنده می‌داند: «در تمام دنیا داستان‌های رئالیست مبنای فیلمنامه برای انیمیشن می‌شود. اگر داستان‌های واقعی در مورد انیمیشن جواب داده است، پس در انیمیشن مذهبی هم جواب می‌دهد.»
اگر تفاوت انیمیشن مذهبی را با کارهای دیگر، در فانتزی و تخیل بدانیم، سؤال اینجاست که این مرز در انیمیشن‌های دینی در کجا تعیین می‌شود. فرمانی به جذابیت انیمیشن اشاره دارد و اینکه در نوشتن داستان‌های مذهبی تا جایی که شرع و عرف اجازه بدهد و داستان اصلی تحریف نشود، نویسنده اجازه دارد داستان‌پردازی کند: «این موضوع به توانایی فیلمنامه‌نویس برمی‌گردد که چقدر روی کارش و البته داستان مسلط است. ناگفته پیداست که هر کس این توانایی را ندارد و یک فیلمنامه نویس انیمیشن باید داستان، رسانه، انیمیشن و مخاطب را بشناسد تا بتواند متنی قوی بنویسد.»به‌نظر این کارگردان در انیمیشن به فیلمنامه بهای لازم داده نمی‌شود: «تولیدات ایرانی چه انیمیشن مذهبی و چه غیرمذهبی، همواره از فیلمنامه لطمه خورده‌اند.»
صمدی امین به نکته‌ای دیگر اشاره دارد: «کارها ضعف‌های اجرایی بسیاری دارد. شاید مهم‌ترین نکته را باید در نگاه مقطعی مسئولان به آن دانست، چرا که این انیمیشن‌ها در مقطعی خاص پخش می‌شود و برای همین، سفارش‌ها خیلی سریع اتفاق می‌افتد. اگر نقش این انیمیشن‌ها جدی‌تر گرفته شود، قطعا می‌توان انتظار نتیجه بهتری از انیمیشن‌ها داشت.»
بودجه، مشکل اصلی
اگر پای درددل اهالی انیمیشن بنشینیم همه از کمبود بودجه گلایه دارند. این همان نکته‌ای است که سیدمحمدمحسن میرداماد به آن اشاره دارد و آن را مشکل اصلی انیمیشن می‌داند: «تنها سفارش‌دهنده انیمیشن خصوصا انیمیشن دینی، تلویزیون و مرکز صباست که این دو مرکز هم مشکل بودجه دارند. زمانی که با مسئولان صبا صحبت می‌کنیم، آنها هم به این مشکل اشاره دارند. می‌دانم که با چه سختی بودجه را ردیف می‌کنند. مسئولان باید به انیمیشن و نقش و تأثیرگذاری آن توجه کنند. به همین دلیل باید سرمایه‌گذاری بیشتری روی این کار صورت بگیرد.»صمدی امین اختصاص بودجه به افراد غیرمتخصص را باعث افت کیفیت در انیمیشن دینی می‌داند: «شاید بودجه کل مناسب باشد، اما مهم‌ترین مشکل این است که بودجه به افرادی اختصاص داده می‌شود که چندان در این زمینه متخصص نیستند. اگر می‌خواهیم انیمیشن‌های مذهبی با کیفیت تولید شود باید بودجه مناسب به افراد حرفه‌ای تعلق گیرد. فقط تعهد کافی نیست بلکه تخصص هم لازم است.»
کارگردان برگزیده جشنواره بین‌المللی مذاهب دنیا در ایتالیا به نقش مدیران هم اشاره دارد: «مدیران هم باید بدانند که تولید انیمیشن نیاز به زمان و تخصص لازم دارد و به همین دلیل باید به تخصص‌گرایی اهمیت داده شود. متأسفانه ما در بحث کیفیت از بودجه، سرمایه و نیروی تخصصی غافل بودیم.»
شاید متفاوت‌ترین نگاه به این مقوله را بتوان در نظر فرمانی جست. او معتقد است که نباید بودجه پایین را دلیل کیفیت پایین کارهای انیمیشن دانست:«کیفیت انیمیشن منوط به خیلی چیزهاست. اگر بودجه زیاد باشد، دلیل موفقیت کار نیست و اگر هم کم باشد دلیل شکست کار نخواهد بود. می‌خواهم بگویم که بودجه پایین نباید دلیلی برای ارائه کاری بی‌کیفیت باشد. باید متناسب با هر بودجه‌ای کار حرفه‌ای و قابل‌قبول تحویل مخاطب داده شود.»
او مصرانه می‌گوید که با بودجه کم هم می‌شود کار قابل‌قبولی ارائه داد: «تیم سازنده و کارگردان باید بودجه و شرایط را در نظر بگیرند و بر حسب شرایط موجود کار کنند؛ یعنی زمانی که بودجه کم است نباید کاری را طوری طراحی و اجرا کرد که کار ضعیف تحویل مخاطب داده شود.»
تیم اجرایی، مؤثر در کار
قطعا موفقیت یک کار تنها به داشتن بودجه بالا اختصاص ندارد. توانایی و تخصص نیروهای اجرایی نقش مهمی در موفقیت یا شکست یک پروژه ایفا می‌کنند.
سیدمحمدمحسن میرداماد در مورد انیمیشن به تیم اجرایی اشاره دارد: «انیمیشن به‌شدت به کارگردان و تیم اجرایی وابسته است و این تنها به انیمیشن ایرانی مربوط نیست، بلکه در تمام دنیا، انیمیشن به تیم اجرایی و کارگردان مرتبط است و اگر نتیجه نهایی خوب باشد مطمئن باشید که تیم اجرایی بسیار قوی‌ای پشت کار بوده است.»
صمدی امین به رئالیست بودن انیمیشن‌های مذهبی اشاره دارد: «ساخت انیمیشن رئال دشوار است و به همین دلیل به تیم حرفه‌ای نیاز است تا یک کار قوی ساخته شود. چرا که تولید کار رئال سخت است و هر ضعفی اعم از رنگ، پس زمینه، آناتومی شخصیت‌ها و فیلمنامه خودش را به راحتی نشان می‌دهد. به همین دلیل نیاز به تجربه و تخصص در ساخت انیمیشن مذهبی به‌وجود می‌آید، چرا که اگر بد ساخته شود به جای نتیجه مثبت، نتیجه منفی به‌دنبال خواهد داشت.»صمدی امین کارهای مذهبی ضعیف را باعث دلزدگی مخاطب می‌داند: «انیمیشن‌های مذهبی با اعتقادات مردم در ارتباط است و تیم اجرایی حرفه‌ای باید با دقت کار کند تا ظرافت‌های درونی داستان‌های مذهبی را به خوبی به تصویر بکشد.»
فرمانی هم نقش تیم اجرایی را در موفقیت کار مؤثر قلمداد می‌کند: «بودجه به تنهایی نمی‌تواند یک کار را نجات بدهد، بلکه باید یک تیم اجرایی حرفه‌ای پشت کار باشد. یک گروه حرفه‌ای با هر بودجه‌ای می‌تواند یک کار قابل‌قبول ارائه بدهد.»
ایران قطب انیمیشن دینی در جهان می‌شود؟
انیمیشن‌های هر کشوری به یک ویژگی و صفت معروف هستند. اگر انیمیشن کشور آمریکا به فانتزی و تکنیک قوی معروف است و اگر انیمیشن کشور ژاپن به اسطوره‌ها و تولید انبوه معروف است، باید گفت که انیمیشن در ایران به هیچ ویژگی خاصی معروف نیست. گرچه در این مدت مسئولان تلویزیون مصرانه اعلام می‌کنند که ایران می‌تواند قطب تولید انیمیشن دینی شود اما باید گفت تا رسیدن به این قطب سال‌ها وقت نیاز است؛ خصوصا که انیمیشن ایرانی با مشکل بودجه هم دست‌وپنجه نرم می‌کند.
اگر به سال‌ها قبل برگردیم انیمیشن‌هایی در تلویزیون تولید می‌شد که داستان‌های مذهبی را به زبانی ساده برای مخاطب روایت می‌کرد؛ سادگی هم در تکنیک بود و هم در داستان. با گذشت سال‌ها این سادگی همچنان حفظ شده و تغییر چندانی نکرده است و سازندگان فراموش کرده‌اند که با گذشت سال‌ها، مخاطب تغییر کرده است و نیاز به خوراک جدید و امروزی دارد. بی‌انصافی است که اگر از چند کار حرفه‌ای و قوی یاد نکرد؛ کارهایی که رگه‌‌هایی از نوآوری و خلاقیت در آنها دیده می‌شود اما به‌دلیل اینکه مخاطب عادت کرده است کارهایی از این دست را با تردید نگاه کند، یا این کارها را ندیده یا خیلی سرسری از آن گذشته است.
ایران می‌تواند قطب انیمیشن دینی دنیا شود، چرا که پتانسیل‌های خوبی در این بین وجود دارد، اما به دست آوردن این جایگاه تنها در حرف تحقق نمی‌یابد و نیاز به همت مسئولان و البته هنرمندان است. مسئولان باید همت کنند تا جلوی تولیدات بی‌رویه و بی‌کیفیت انیمیشن‌ها را بگیرند و بودجه‌ای را که دارند صرف تولیدات کارهای ارزشمند کنند و هنرمندان هم همت کنند تا
فیلمنامه حرفه‌ای تولید کنند و دانش خود را بالا ببرند تا انیمیشن‌های دینی ارزشمند تولید کنند. زمانی که فیلمنامه حرفه‌ای، نیروهای متخصص و البته بودجه کافی در دست باشد چه بخواهیم و چه نخواهیم کارهای تولید شده در انیمیشن دینی باعث خواهد شد که ایران قطب انیمیشن دینی جهان شود.
