ویژگی مهم این دانشنامه، تدوین و تالیف در بخش خصوصی است؛ بخشی که معمولا توان و ظرفیت سرمایه‌گذاری روی چنین طرح‌های بزرگی را ندارد، طرح‌هایی که همانند این طرح گاه تا 3میلیارد تومان هزینه صرف آن شده است.
اگر از انتشارات امیرکبیر بگذریم، بعد از انقلاب شاید انتشارات فرهنگ معاصر در این میانه استثنا باشد که با ایجاد واحد پژوهش در 25 سال گذشته به ضرورت انتشار کتاب‌های مرجع و فرهنگ‌ها و دانشنامه‌ها و روزآمد کردن آنها دست یازید و تنها ناشر بخش خصوصی بود که به پای این کار ایستاد و استاندارد‌های تازه‌ای برای تدوین و انتشار اینگونه آثار آفرید. حالا مؤسسه دانش‌گستر را باید یکی از همین مؤسسات خصوصی به حساب آورد که سرمایه زیادی را صرف کار فرهنگی کرده است. حسینعلی سودآور، که کارهای فرهنگی زیادی در ایران انجام داده‌اند، این مؤسسه را سال 80 تأسیس کرد تا کاری ماندگار در عرصه فرهنگ کشور انجام دهد. او کامران فانی، علی رامین و محمدعلی سادات را مسئولان تدوین دانشنامه‌ای کرد که جای خالی‌اش در ایران، کاملا احساس می‌شد. حالا پس از حدود 8 سال از آغاز کار این 3تن، پای صحبت‌های کامران فانی نشسته‌ایم تا دانشنامه دانش‌گستر را بیشتر معرفی کند.
- در خبرهای مربوط به انتشار دانشنامه 18جلدی دانش‌گستر آمده بود که حدود 60درصد مطالب آن مربوط به موضوعات جهانی است که عموماً از منابع خارجی ترجمه شده‌اند. منبع اصلی شما برای این امر چه بود و روش کار به چه صورت دنبال شد؟
در شروع کار مسئولیت برعهده دوست خوبم دکتر علی رامین بود، حدود 40-30نفر به استخدام درآمدند و در بخش‌های مختلف کار می‌کردند. در نتیجه بیش از 200 نفر با این دانشنامه همکاری کردند. تقسیم کار به این صورت بود که یک بخش بین‌الملل داشت و یک بخش ایرانی. طبیعتا بخش خارجی می‌باید از روی منابع معتبر ترجمه می‌شد. البته در هر صورت یک الگویی طرح شده بود تا همه مطالب چه ترجمه و چه تألیفی در آن چارچوب قرار بگیرند. در این خصوص تصمیم گرفته شد دایره‌المعارف هاچینسون که یک دایره‌المعارف عامه‌پسند و عمومی است، منبع قرار بگیرد و در کنارش از چند دایره‌المعارف دیگر مانند بریتانیکا، کلمبیا و غیره استفاده شود. علاوه بر این برخی مقالات نیز ترجمه و تألیف بشوند تا به یک نحوی ربط آنها به فرهنگ ایرانی و اسلامی پدید آید، به‌ویژه در بخش فلسفه.
- عامه‌پسند و عمومی به چه معنایی است؟ کمی بیشتر توضیح می‌دهید؟
دایره‌المعارف هاچینسون پیشینه‌ای حدود 70 تا 80ساله دارد و در انگلستان به‌عنوان یک دایره‌المعارف پاپولار (به معنای قابل استفاده برای عموم) شناخته می‌شود. بر خلاف دایره‌المعارف کلمبیا یا بریتانیکا که خیلی پرحجم و نوعا تخصصی‌اند و البته هر یک جایگاه خود را دارند. در انگلستان دایره‌المعارف‌های زیادی چاپ شده‌اند ولی بسیاری از آنها تخصصی‌اند و مقالات بلندی دارند. ویژگی مهم هاچینسون این بود که اولا پر مدخل بود و ثانیاً مقالاتش کوتاه و مختصر. یعنی دقیقاً همان حداقل اطلاعاتی که مد نظر ما بود، می‌شد در آن یافت. دایره‌المعارف‌های تخصصی معمولاً تعداد مقالات‌شان کمتر و در عوض بلندتر است. در نقطه مقابل یک دایره‌المعارف عمومی مداخل زیاد دارد که عموما کوتاه و مختصرند. دایره‌المعارف هاچینسون چون در انگلستان تولید شده، طبیعتاً خیلی انگلیسی است و ما می‌بایستی بخش‌های خاص انگلستان را حذف یا تعدیل می‌کردیم. اما دلیل دومی که ما را به انتخاب دایره‌المعارف هاچینسون رهنمون کرد، امکان استفاده موضوعی از آن بود که در سایر دایره‌المعارف‌ها تقریبا وجود ندارد. ما حدود 30موضوع مختلف را به همین روش از آن استخراج کردیم و این ممکن نبود مگر با مراجعه به پایگاه اینترنتیاش. یعنی چنین امکانی در نسخه چاپی وجود نداشت. ضمن اینکه نسخه اینترنتیاش به روز هم بود و نسبت به نسخه چاپی، تفاوت قابل ملاحظه‌ای داشت. ما حتی نسخه چاپی‌‌اش را در اختیار داشتیم ولی فقط به صورت الفبایی می‌توانستیم از آن بهره بگیریم. عمده کار به همان روش ارجاع موضوعی در پایگاه اینترنتیاش صورت گرفت.
- آیا در خصوص مطالب خارجی استثنایی هم بود که به هاچینسون مراجعه نکنید؟
بله. برای مثال بحث‌های فلسفی که معمولا تخصصی به‌نظر می‌رسند، از منابع دیگری استخراج شد. چون اساساً طرح چنین مباحثی در دایره‌المعارف‌های رده هاچینسون نیست. اینها را از فرهنگ‌های مختلف و مربوط به فلسفه، درآوردیم. البته وقتی بحث فرهنگ شرق در میان بود، ما دیگر خیلی به منابع خارجی اتکا نداشتیم. به ویژه بحث ایران و اسلام و حتی فرهنگ هند و چین و در نتیجه برای تهیه اینگونه مطالب به تألیف روی آوردیم. برای نمونه می‌توانم به مقالات دینی و مشخصا دین زرتشت اشاره کنم که ما به جای استفاده از منابع خارجی ترجیح دادیم رأسا تألیف کنیم.
- در خصوص رعایت مسئله حقوق مادی و معنوی دایره‌المعارف هاچینسون، آیا مشکلی داشتید؟ یعنی اساسا درگیر موضوع کپی رایت بودید؟
اتفاقا ابتدای کار بنیانگذار مؤسسه دانش‌گستر- آقای سودآور- این نگرانی را داشتند و با توجه به اینکه مدام در رفت و آمد به ایران و خارج هستند، می‌پرسیدند آیا از این بابت مشکلی وجود دارد یا نه که من به ایشان اطمینان دادم به خاطر عدم پیوستن ایران به کنوانسیون کپی رایت جهانی، از این بابت مشکلی نیست. همچنان که سالانه صدها کتاب خارجی در اینجا باز نشر می‌شوند و هیچگاه مولفان و ناشران خارجی شکایت نمی‌کنند. تا زمانی که ما به کنوانسیون حق مولف نپیوندیم، هیچ گونه تبعات حقوقی دامنگیرمان نخواهد شد. ممکن است از نظر اخلاقی ایراد داشته باشد ولی به لحاظ قانونی، خلافی صورت نمی‌گیرد. البته این صحبت منوط به این است که ما متن انگلیسی هاچینسون را عیناً استفاده می‌کردیم ولی وقتی بخشی از آن را ترجمه می‌کنیم، در واقع یک اثر جدید متولد شده است که طبیعتاً شامل آن نگرانی‌ها نمی‌شود.
- متقابلا اگر نهادها یا افراد خارج از ایران بخواهند از دانشنامه دانش‌گستر برای تکمیل مطالب مربوط به ایران، استفاده ببرند، آیا شما حقی برای خود قائل هستید؟
خیر، تا زمانی که ایران به کنوانسیون کپی‌رایت نپیوندد، هیچ‌یک از دو طرف ایرانی و خارجی نمی‌توانند، در خصوص استفاده از منابع طرفین، ادعایی داشته باشند. آنها نیز می‌توانند از دانشنامه دانش‌گستر به هر شکلی استفاده کنند، بی‌آن که حتی از ما اجازه بگیرند. همین الان بسیاری از کتاب‌های فارسی در کشورهای خارجی عینا چاپ می‌شوند و هیچ اجازه‌ای هم از صاحبان آن نمی‌گیرند.
