سال‌هایی هم از راه می‌رسد که پرتقال و نارنگی تبدیل می‌شود به میوه‌ای به اندازه گردو، اما به رنگ نارنجی. آن زمان که هنوز ویلاسازها مثل خوره به جان زمین‌های شمال ایران نیفتاده بودند، هر سال در مناطق روستایی مازندران اتفاق غریبی روی می‌داد؛ زمینی که شالیزار بود، ناگهان به نهالستان تبدیل می‌شد یا یک سال دیگر برعکس، یک نهالستان به شالیزار تبدیل می‌شد. هنوز این تغییرها ادامه دارد، اما با آنچه در بازار برنج می‌گذرد، شالیزارها بیشتر نهالستان می‌شود تا برعکس.
تا اوایل بهمن، محصول بیشتر درخت‌های مرکبات استان مازندران چیده می‌شود و غیر از تک و توک درخت‌هایی که هنوز میوه‌هایی نارنجی را بین برگ‌های سبز خود نگه داشته‌اند، بار چندانی روی درخت‌ها به چشم نمی‌خورد. شاید سرمای سال 86 که نیمه دی‌ماه آن سال از راه رسید و محصول همه درخت‌ها را از بین برد، موجب شده است باغداران دیگر مانند گذشته ریسک نگه داشتن محصول روی درخت را به جان نخرند. باغداران مازندران امسال در مجموع از فروش محصول خود راضی بودند. با این حال باز هم کسانی هستند که به‌دلیل وضع خاص باغ‌هایشان، ضرر کرده‌اند. بیشتر آنان، زمین‌های کوچکی دارند که با برداشت محصول، سود چندانی نصیبشان نمی‌شود.
باغ علی امیری، روی تپه‌ای در روستای دیزآباد از توابع قائمشهر، قرار دارد. همین تپه، مشکلات این باغدار را افزون کرده است؛ چرا که تابستان‌ها برای آبیاری درخت‌ها با مشکل مواجه می‌شود. او در این باره می‌گوید: «3 سال پیش، سرما محصول ما را خراب کرد و امسال گرما. کم‌آبی تابستان باعث شد، پرتقال‌ها خیلی ریز شود و محصول را به قیمت ارزانی از ما بخرند.»
امیری باغی به مساحت 1500 متر مربع دارد که امسال از آن 70 کیلو نارنگی و 82 کیلو پرتقال برداشت کرده که درآمد حاصل از فروش آنها به 150 هزار تومان هم نرسیده است. او درباره مخارج این باغ در سال گذشته می‌گوید: «برای سم، کود، شخم زدن زمین و هرس درخت‌ها حدود 200 هزار تومان هزینه کردم.»
سوددهی باغ‌های بزرگ
باغداران بزرگ، معمولا با مشکلات کمتری مواجه هستند و فقط در سال‌هایی که خسارت ویرانگری به محصول مرکبات وارد شود، نمی‌توانند از پس دخل و خرج خود بربیایند. در زمین‌های بزرگ، بیشتر کارهای باغداری به شکل مکانیزه و براساس معیارهای علمی انجام می‌شود. به همین دلیل چنین باغ‌هایی محصول بیشتر و باکیفیت‌تری دارند و صاحبان آنها هم سود بیشتری به دست می‌آورند. محمد مستوری یکی از این اشخاص است.
او در اتحادیه ملی تولیدکنندگان محصولات کشاورزی عضویت دارد و مساحت مجموعه زمین‌هایی که از آن محصول مرکبات برداشت می‌کند به 10 هکتار می‌رسد. مستوری عقیده دارد اگر باغداران به خوبی به درخت‌ها و باغ خود رسیدگی کنند، به سوددهی خواهند رسید.
او معادله‌ای را مطرح می‌کند که معتقد است در تمام باغ‌های مرکبات صدق می‌کند: «از هر هکتار باغ مرکبات به‌طور متوسط می‌توان 30 تن محصول برداشت کرد. اگر باغداری به شکل مکانیزه انجام شود و باغداران توصیه‌های کارشناسان را به‌کار ببندند، این رقم تا 50 تن هم افزایش پیدا می‌کند. هزینه نگهداری و رسیدگی به هر هکتار باغ مرکبات بین 3 تا 4 میلیون تومان است. با توجه به این‌که امسال پرتقال تامسون را از کشاورزان بین 500 تا 600 تومان خریدند با یک محاسبه ساده می‌شود فهمید که بیشتر باغداران به سود خوبی رسیده‌اند.» اگر با همین شیوه که مستوری می‌گوید به محاسبه دخل و خرج همکار او در روستای دیزآباد بپردازیم، می‌بینیم که باز هم باغ کوچک علی امیری به سوددهی نخواهد رسید.
صادرات لنگ‌لنگان
باغداران مازندران ناچارند با سرمای زمستان و بی‌آبی تابستان مقابله کنند تا محصول خوبی به‌دست آورند. با وجود تمام این مشکلات، ایران در بین کشورهای تولیدکننده مرکبات وضع قابل‌قبولی دارد. براساس گزارش وزارت جهاد کشاورزی، سطح کل باغ‌های مرکبات دنیا 7 میلیون و 600 هزار هکتار است که هر سال 103 میلیون و 800 هزار تن مرکبات از آنها برداشت می‌شود. ایران 8/3درصد از سطح زیرکشت مرکبات را در اختیار دارد. از نظر سطح زیرکشت مقام هشتم دنیا و از نظر تولید، مقام هفتم بین کشورهای تولیدکننده مرکبات در اختیار ایران است. با این حال در صادرات نه تنها موقعیت قابل‌قبولی نداریم، بلکه با واردات این محصولات، در سالهای گذشته به باغداران کشور آسیبهای مختلفی وارد شده است. ایران بین کشورهای صادر‌کننده مرکبات، رتبه‌ای بهتر از سی‌و‌یکم را به‌دست نیاورده است.
آسیبهای ناشی از محدود شدن صادرات این محصول برای باغدارانی که زمین‌های وسیع و تولید زیاد دارند، محسوس‌تر است. مستوری هر چند از بازار مرکبات امسال راضی به‌نظر می‌رسد، اما با توجه به کاستی‌هایی که در صادرات این محصول وجود دارد، نگران تولید سال آینده است. او در این‌باره می‌گوید: «با روندی که باغداران در تولید مرکبات طی می‌کنند، مطمئنا سال آینده محصول مرکبات بیش از نیاز بازار داخلی خواهد بود، چون پیش‌بینی می‌کنیم تولید امسال 30 درصد رشد کند که این اتفاق باعث می‌شود قیمت مرکبات کاهش یابد که به ضرر تولیدکنندگان است.
براساس برنامه‌ریزی‌های کلان کشور که قرار است صادرات میوه در برنامه پنجم توسعه به 5 میلیارد دلار برسد، باید دید واقعا قصد داریم به این رقم برسیم یا این‌که این عدد را فقط روی کاغذ نوشته‌ایم. از نظر تولید محصول، چنین رقمی کاملا دست یافتنی است اما تا زمانی که راه‌های صادرات هموار نشود، نمی‌توانیم به این میزان صادرات دست پیدا کنیم. برای دست یافتن به 5 میلیارد دلار صادرات میوه، باید در اقتصاد کشاورزی انقلابی به‌وجود بیاوریم.»
یکی از راهکارهایی که برای حضور مؤثر ایران در میان صادرکنندگان مرکبات مطرح می‌شود، ارتقای بسته‌بندی و شیوه‌های نگهداری این محصولات است. محمد مستوری که برای کسب مجوز راه‌اندازی یک واحد بسته‌بندی و سورتینگ مرکبات، به سازمان جهاد کشاورزی استان مازندران درخواست داده است، از روند رسیدگی به این درخواست رضایت دارد و می‌گوید: «در مدت 2 روز به درخواستم رسیدگی شد. مسئولان کشاورزی شهرستان ساری واقعا همکاری خوبی در این زمینه با باغداران دارند. اداره جهاد کشاورزی در سالهای اخیر در ساخت سردخانه و واحدهای سورتینگ فعال شده است و الان از این نظر کمبود نداریم، اما برای این‌که به استانداردهای بین‌المللی برسیم نباید افق دیدمان را به داخل کشور محدود کنیم. »
به نظر او امسال فروش مرکبات خوب بود، اما مطمئنا سال آینده، باغداران به چنین فروشی دست پیدا نمی‌کنند. در کشوری مانند مصر که یکی از قطب‌های تولید مرکبات است، رقم فروش این محصول برای تولیدکنندگان آن همیشه ثابت است، چون اقتصاد کشاورزی مصر با تجارت جهانی هماهنگ است.
واکس‌هایی که سیاه نیستند
در یکی از غروب‌های ابری زمستان که هوای مازندران دلگیر می‌شود، میدان میوه قائمشهر پررفت‌وآمد است؛ مدام کامیون و وانت با بار پرتقال به آن وارد یا از آن خارج می‌شود. میدان میوه تقریبا به دو بخش مساوی تقسیم شده است؛ نیمی از آن فقط به مرکبات اختصاص دارد و در نیمه دیگر، سایر میوه‌ها خرید و فروش می‌شوند. چنین میدان‌هایی در مازندران تا چند سال پیش، محل اصلی خرید و فروش مرکبات و وارد شدن این محصول به چرخه مصرف بودند، اما حالا کمی وضع عوض شده است.
حشمت‌الله بائو از یکی از دفترهای فروش بیرون می‌آید و کنار جعبه‌های پلاستیکی پرتقال‌هایی می‌ایستد که کمی بیش از اندازه معمولی خوش آب و رنگ به‌نظر می‌رسند. روی هر یک از آنها نشانی کاغذی چسبانده شده است. بائو یکی از خرید و فروش‌کنندگان این میدان است که او هم از وضع فروش امسال راضی به‌نظر می‌رسد، اما از تغییر کردن شرایط کار میدان چندان راضی نیست: «کسانی که کارخانه سورتینگ دارند، خودشان بار را می‌خرند و بعد از انجام سورتینگ، آن را وارد بازار می‌کنند. برای همین، کار میدان دیگر مثل قبل نیست و تق‌و‌لق شده است.» در سالهای اخیر خریدارانی مانند بائو که کارخانه سورتینگ ندارند، بعد از این‌که مرکبات را از باغداران خریدند آنها را به کارخانه‌های سورتینگ می‌برند و با صرف هزینه‌ای حدود 130 تومان برای هر کیلو، پرتقال را به شهرهای دیگر می‌فرستند تا وارد بازار مصرف شود. هنوز هم برخی از انواع پرتقال به شکل سنتی به دست مصرف‌کنندگان می‌رسد، اما بیشتر پرتقال‌ها در سالهای اخیر بعد از سورتینگ به بازار وارد می‌شود.
با این حال حشمت‌الله بائو که سال‌هاست در میدان میوه مشغول کار است، این شیوه را چندان مفید نمی‌داند. او در توضیح دیدگاهش می‌گوید: «اکنون در بازار، بسته‌بندی کالا خیلی مهم شده است و به همین دلیل سورتینگ اهمیت پیدا کرده اما این شیوه درباره مرکبات درست نیست، چون در مراحل اجرای سورتینگ، موادی به آنها می‌زنند که ماندگاری را پایین می‌آورد. مدتی برای تغییر رنگ مرکبات نارس از حرارت و برخی گازها استفاده می‌کردند که وزارت بهداشت جلوی این کار را گرفت. در هر حال من وقتی می‌خواهم برای مصرف شخصی پرتقال بخرم، پرتقال‌هایی را انتخاب می‌کنم که به کارخانه سورتینگ نرفته‌اند.» عباس عبداللهی صاحب یکی از 75کارخانه سورتینگ استان مازندران است.
محل کار او تا پیش از این، کارخانه شالیکوبی بود اما از رونق افتادن برنج‌کاری، او را هم دست به دامن مرکبات کرد که به‌نظر می‌رسد از این تغییر، چندان هم ناراضی نیست. عبداللهی می‌گوید وزارت بهداشت، فرآوری‌هایی را که به شیوه غیربهداشتی روی محصول مرکبات انجام می‌شد، متوقف کرده است. او اضافه می‌کند: «قبلا در سورتینگ، مرکبات را در فضای گاز اتیلن می‌گذاشتند و تا 60 درجه هم به آنها حرارت می‌دادند که این مراحل باعث می‌شد رنگ و مواد شیمیایی از پوست محصول رد شود و به داخل آن نفوذ کند. الان فقط محصولات را واکس می‌زنیم که شامل موم و مواد براق‌کننده است.» آن طور که عبداللهی می‌گوید 40 تومان برای واکس زدن و 30 تومان برای بسته‌بندی هر کیلو مرکبات از مشتریانش پول می‌گیرد.
او غیر از سورتینگ، خودش هم به خرید و فروش مرکبات می‌پردازد. همان چند لحظه‌ای که در بازار میوه قائمشهر می‌آید و کنار جعبه‌های میوه می‌ایستد، چند نفری به سراغش می‌آیند تا معامله‌ای را جوش بدهند. عبداللهی امیدوار است تا شب عید، 3 هزار تن محصول پس از سورتینگ از کارخانه‌اش خارج شود.
