مرد فقه و حقوق

در این بزرگداشت، دانشمندانی چون دکترناصر کاتوزیان، دکتر صفایی، دکتر افتخار جهرمی و دکتر غلامحسین الهام به ایراد سخن پرداخته و به زوایای مختلف شخصیت این انسان والا اشاره داشتند. آنچه از پی می‌آید، چکیده‌ای است از برخی سخنرانی‌های ارائه شده در این نشست.

«من ایشان را فردی عالم، متقی، متواضع و دانشمند دیدم و او از بقایای فقهای سلف بود.» دکتر ناصر کاتوزیان، همکار و همدم سال‌های بسیار با دکتر ابوالقاسم گرجی با بیان جملات فوق، افزود: ایشان هم به فقهای سلف و هم به فقیهان حاضر توجه داشتند و کتاب‌هایی که ایشان در باب آثار فقهای سلف نگاشته‌اند، نشان‌دهنده میزان پرکاری ایشان است. تصحیح کتب سیدمرتضی در اصول و تصحیح 4جلد تفسیر جوامع الجامع که حوزه علمیه قم آن را به‌عنوان درس رسمی معرفی کرده از جمله کارهای ارزشمند اوست. دکتر کاتوزیان با اشاره به مبتکربودن دکتر گرجی، در بیان خاطراتی از وی گفت: در راه دانشگاه، گاهی اوقات پس از نیم ساعت سکوت می‌گفت که من آیه‌ای را اینگونه فهمیدم و در همه این موارد نکات ابتکاری باریکی وجود داشت. علاوه بر این، او بسیار دقیق بود. کافی است کتبی که نام برده شد ورق زده و مشاهده کنید که با چه وسواسی اعراب‌گذاری و تصحیح شده و نسخه‌های مختلف دیده شده است. دکتر گرجی در تاریخ فقه نیز بسیار چیره‌دست بود و این در مقدمه کتب اشاره شده کاملا نمایان است.

دکتر کاتوزیان، در شرح مراتب علمی دکتر ابوالقاسم گرجی، او را به سنت به معنای جمود پایبند ندانسته و گفت: او سنت را می‌دانست و ترویج می‌کرد اما به فقه ایستا قائل نبود. او در پی دستیابی به فقهی پویا بود که با مسائل روز جامعه تطبیق کند. به‌عنوان مثال، نظرشان راجع به لقاح مصنوعی را با تساهل و تسامح بسیار بیان می‌داشت. دکتر کاتوزیان در بیان مثال به بحث مالکیت اشاره کرد و گفت: فقها مالکیت را مفهومی می‌دانند که باید ما به ازای خارجی داشته باشد، بنابراین فرد مالک یک شیء می‌تواند باشد اما مالک یک فکر نمی‌تواند باشد. اما از نظر دکتر ابوالقاسم گرجی، آنچه درباره مالکیت عینی گفته می‌شود نیز در واقع حق است.

او حق و مالکیت را از یک مقوله می‌دانست و این برای من جای شگفتی بسیار داشت. دکتر ناصر کاتوزیان سپس به بیان شایستگی اخلاقی دکتر ابوالقاسم گرجی پرداخته و عنوان داشت: او واقعا مورد احترام همه استادان دانشگاه حقوق بود. او هم در دوره مدیریت دانشگاه و هم در دوران مدیر گروهی به‌گونه‌ای مهربانانه رفتار می‌کرد که همه به همکاری با وی افتخار می‌کردند. ایشان در عین حال انسان مقتدری بود و من شاهد بودم در موردی که به مسئله‌ای اعتقاد پیدا می‌کرد، محال بود که در اثر توصیه و فشار آن را تغییر دهد و این قوه استقامت نشانه ایمان راسخ و بسیار ارزشمند است. نکته دیگر انصاف او بود. هیچ تفاوتی بین هم لباس و غیر هم لباس برای او وجود نداشت و تنها به لیاقت فرد می‌اندیشید. این ویژگی‌ها ممکن است ساده به‌نظر برسند اما مجموعه‌‌اش به یک فرد، بزرگواری می‌بخشد که امروز علاقه‌مندانش جمع شده و برای بزرگداشت او تلاش می‌کنند.

در ادامه این آیین بزرگداشت، دکتر افتخار جهرمی رئیس دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، با اشاره به اینکه با رفتن برخی از اساتید بزرگ در بسیاری از موارد جانشینان خوبی برایشان پیدا نشد، دکتر ابوالقاسم گرجی را استادی دانست که به خوبی جای خالی بزرگان را پر کرد. به گفته وی، او که سال‌های متمادی در حوزه نجف تحصیل کرده بود و از محضر درس فقیه بزرگ آیت‌الله‌العظمی‌خویی بهره برده بودند، در دانشگاه خوش درخشیدند. ایشان پس از ورود به ایران مدتی در مدرسه مروی به تدریس فقه و اصول پرداختند که امروز برخی از شاگردانش در حوزه علمیه قم مرجع هستند.

دکتر جهرمی با اشاره به تالیفات دکتر گرجی آن را نشان‌دهنده عمق علم و فضل او دانسته و گفت: ایشان تصحیح عده‌الاصول شیخ طوسی را در هزاره شیخ به چاپ رسانده و تعلیمات مفصلی در چند جلد در علم اصول دارند که هنوز به چاپ نرسیده است. به گفته رئیس دانشکده حقوق شهید بهشتی، وقتی آثار دکتر گرجی خوانده می‌شود، فرد به عمق و تحقیقی بودن آن پی می‌برد. نوشته‌های استاد استدلالی است و هنر استاد این است که به زبان ساده نوشته‌اند، به گونه‌ای که دانشجویان حقوق نیز بتوانند از مباحث فقهی استفاده کنند و این کار بسیار مشکلی است. به گفته وی، استاد علاوه بر مراتب علمی بسیار متواضع بوده و نسبت به دانشجویان و در جلسات دفاع، بی‌نظیر بود.

دکتر غلامحسین الهام، مشاور حقوقی ریاست‌جمهوری، سخنران بعدی بزرگداشت، سخنان خود را ادای دین شاگرد به استاد برشمرد و گفت: این بزرگداشت به توصیفی دیگر، بزرگداشت آیت‌الله شیخ ابوالقاسم تهرانی است. یکی از هم بحث‌های او که همواره ارادت علمی و اخلاقی داشت، مرحوم آیت‌الله شیخ علی فلسفی در مشهد است که از مراجع تقلید بوده‌اند. وی حیات علم را به عشق دانسته و تأکید کرد: ما آن را در چهره‌هایی چون دکتر ابوالقاسم گرجی شاهد بوده‌ایم و همه بزرگان این عرصه جز در دریای عشق غوطه نخورده‌اند. عشق و فقر هم با یکدیگر نزدیکی و تقارن دارند و شاید یکی از عوامل هجرت استاد از حوزه به دانشگاه نیز فقر بوده است. ایشان آنقدر دچار تنگنای مالی بودند که گاه کتاب‌هایی را که با آن می‌زیسته‌اند فروخته و حتی مجبور به فروختن کتابی که درس می‌گفته‌اند نیز شده‌اند.

با یک چنین شرایطی آفرینشگری در حوزه علم و دانش بسیار ارزشمند است. وی سپس به چگونگی ورود استاد گرجی به دانشگاه اشاره کرد و گفت: چهره‌ای که مراجع امروز شاگردش بودند، وقتی می‌خواهد وارد دانشگاه شود از قاعده و معیار دانشگاه پیروی کرده و دوباره از صفر درس را آغاز می‌کند و وارد کلاس درس دانشکده الهیات می‌شود و با همین روال مدارج را طی می‌کند. دکتر ابوالقاسم گرجی مردی است که با تمام وجودش درس می‌دهد و در هنگام درس دادن جز عرصه درس برایش چیز دیگری وجود نداشت.

او پس از تعطیلی دانشگاه‌ها، برای ایجاد نظام حقوقی بر پایه فقه اسلامی تلاش کرد و به دعوت شهید بهشتی درس فقه را برای کارآموزان دادگستری شروع کرد و شهید بهشتی درباره او می‌گفت که من توان ایشان را باور دارم.

به گفته دکتر غلامحسین الهام، تلاش دکتر گرجی برای روز آمد کردن فقه به روش علمی بسیار قابل توجه است و او، نخستین کسی است که نظام جزایی عمومی را بر پایه فقه به زبان فارسی تدوین و تلاش کرد تا ادبیات حقوقی را بر مبنای فقه غنا بخشد. او همچنین نخستین درس آیات الاحکام را با آفرینش متنی در این جهت پس از انقلاب فرهنگی آغاز کرد و نکات عرفانی‌ای را که از آیت‌الله شاه‌آبادی آموخته بودند، به طرز بسیار دقیقی ارائه می‌کردند که نشان از دانش عرفانی او داشت.

در این نشست، دکتر صفایی نماینده فرهنگستان علوم با بیان اینکه بیش از 40سال از محضر استاد گرجی در دانشکده حقوق بهره‌مند شده است، گفت: پس از تدریس در مدرسه مروی، دکتر ابوالقاسم گرجی موفق به کسب دکترای فلسفه از دانشگاه تهران شد و مدت‌ها عضو هیأت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران بود و پس از مدتی به دانشکده حقوق آمد. وی با اشاره به جنبه‌ای ناگفته از شخصیت استاد ابوالقاسم گرجی، حضور ایشان را باعث نزدیکی فقه و حقوق دانست و گفت: ایشان فقه را به گونه‌ای و به زبانی درس می‌داد که حقوقدان احساس نمی‌کرد که به زبانی غیر حقوقی بحث می‌شود.

فقهی که او درس می‌داد به مسائل حقوقی روز پیوسته بود و فقه او فقه پویا بود و می‌توانست برای مسائل حقوقی راهگشا باشد. وی به‌عنوان رئیس بخش اسلامی حقوق تطبیقی، دست به نگارش مقالاتی زد با عنوان تعهدات ناشی از قرارداد در حقوق اسلامی، قیاس به‌عنوان روش تحقیق و اجرای حقوق، حقوق جزای عمومی اسلام و... که فقه و حقوق اسلامی را با حقوق روز تطبیق می‌داد.