زیرا بسیاری می‌دانند که قائم مقام از چهره‌های سیاسی-ادبی معاصر بود، با این تفاوت که وجه فرهنگی‌اش بر وجه سیاسی او برتری داشت، اما مطالعه این کتاب برجستگی و توانایی‌های قائم‌مقام را به نظر واقعی‌تر از آن چیزی نشان می‌دهد که در برخی کتاب‌ها کمتر به آن اشاره شده بود. نقش قائم مقام و پدرش در تاریخ سیاسی معاصر ایران همانگونه که نویسنده در این اثر آ‌ورده، بسیار مهم و تأثیرگذار بود.
واقعیت این است در تاریخ سیاسی ایران چهره‌هایی وجود دارند که چندانکه باید شناخته شده نیستند، دو تن از این چهره‌ها در خانواده بزرگ فراهانی درخشیدند که این دو – پدر و پسر- در مقطعی از تاریخ کارهایی بزرگ و مهم انجام دادند. در این بین میرزا بزرگ قائم مقام(اول) با وجود فعالیت فراوانش در حوزه سیاست، چندان که باید در این حوزه معرفی نشده است.
در این کتاب می‌توان همزمان از فعالیت‌های قائم‌مقام اول و ثانی به درستی آگاهی یافت و از نقش آنها در مراودات سیاسی و فرهنگی عصر آشنا شد.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در مقدمه این کتاب، پیرامون این دو چهره سیاسی و نقش آنها می‌نویسد:«معرفی این قطعه از تاریخ کشورمان را برای نسل جدید مفید، هشداردهنده و سازنده می‌بینم. با مطالعه آن زمان می‌توان، به عوامل عقب‌ماندگی کشور خودمان و بسیاری از کشورهای دیگر جهان سوم و نیز انباشت ثروت و دانش و فن در چند کشور استعمارگر پی برد و درس عبرت گرفت... خواننده در این کتاب با دو شخصیت ارزشمند و کم‌نظیر در تاریخ معاصر ایران آشنا می‌شود و می‌بیند که دو چهره سیاسی و فکری و ادبی و اجتماعی چگونه در آن شرایط نفس‌گیر توانسته‌اند دوست و دشمن و راه و چاه را بشناسند...
صحبت از قائم‌مقام بزرگ اول مرحوم میرزا عیسی و قائم‌مقام بزرگ‌تر اما دوم است که در یک فضای استکباری و استبدادی راه خدمت به وطن و مردم و دین خدا را برگزیده‌اند و استعداد و آبرو و توان و حیات خود را در این راه سرافرازانه از دست داده‌اند.»
نویسنده در عین حالی که تاریخ سیاه حکومت‌‌مردان قاجار را تصویر می‌کند، نقش بی‌بدیل فراهانی اول و دوم را در تاریخ ایران بازگو می‌کند. وی در این اثر همزمان دو کار مهم انجام می‌دهد: اول به معرفی میرزا عیسی فراهانی پدر قائم مقام می‌پردازد که تاکنون در کتب تاریخی کمتر از آن سخن رفته است.
واقعیت این است که تاکنون در بیشتر تألیفات، توجه نویسندگان به میرزا ابوالقاسم معطوف شده و از پدرش میرزا عیسی که مربی او بوده، غفلت شده است و اگر مختصر توجهی نیز به او شده از چند صفحه و بیانی کوتاه و در عین حال نارسا تجاوز نکرده است.
دوم در کتاب حاضر سعی شده است که مشخصاً کارنامه سیاسی میرزا ابوالقاسم فراهانی محور تحقیق قرار گیرد؛ زیرا به زعم نویسنده در خصوص وجه ادبی ایشان پژوهش‌های ارزشمندی صورت گرفته است. گرچه برای آشنایی خوانندگان به طور گذرا به شخصیت ادبی ایشان نیز اشاره شده است.
کتاب بعد از مقدمه در سه فصل و چند پیوست تدوین شده است که به نوعی می‌توان گفت در برگیرنده تاریخ دو قرن اخیر ایران، منطقه و حتی اروپا است.
فصل اول با عنوان «جهان در آغاز قرن نوزدهم» نام دارد که به روابط ایران و فرانسه و ایران و انگلیس می‌پردازد.
فصل دوم به «میرزا بزرگ:قائم مقام اول» اختصاص دارد که به طور مبسوط زندگی سیاسی اجتماعی قائم مقام اول را بررسی کرده است. در این فصل ناخوانده و ناشنیده‌هایی از زندگی میرزا عیسی می‌‌خوانیم که کمتر به آن پرداخته شده است.
فصل سوم که محور اصلی کتاب است، به زندگی سیاسی قائم مقام فراهانی(ثانی) پرداخته است. در این فصل می‌توان بیشتر با اتفاقات و وقایع داخلی ایران و حتی کشورهای درگیر با ایران آشنا شد. نقشی که قائم مقام به عنوان یک سیاستمدار در ایران بازی کرد به خوبی در این فصل توضیح داده شده است.
نویسنده سعی کرد قائم مقام را تقریبا بدون روتوش تصویر کند که اتفاقا این بخش از ویژگی‌های بارز کتاب است. دیدگاه مخالفان و موافقان قائم مقام بخشی دیگر از این فصل را به خود اختصاص داده است. جالب است که بیشترین مخالفان قائم مقام را دولتمردان انگلیسی تشکیل می‌دادند.
اکثر نویسندگان انگلیسی هنگامی که تاریخ عصر قاجار را به نگارش درآوردند زمانی که به قائم‌مقام می‌رسند از او به نیکی یاد نمی‌کنند، افرادی چون کلمنت مارگام، رابرت گرانت واتسون و سرجان کمپبل. در این میان واتسون بیش از همه عملاً و صراحتاً سعی دارد تا چهره قائم‌مقام را مخدوش کند.
ضمن آنکه برخی از سیاسیون وقت انگلیس، چون فریزر، قائم مقام را آنچنانکه هست به تصویر می‌کشند. با وجودی که در حوزه تاریخ سیاسی کتاب‌های چندی سال 85 به چاپ رسیده است، اما این کتاب از بهار 85 که چاپ اول آن وارد بازار نشر شده است، تا پاییز به چاپ سوم رسیده است. این اقبال نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه کتاب در بین علاقه‌مندان به تاریخ سیاسی معاصر است.
***
کارنامه سیاسی قائم مقام فراهانی (قهرمان مبارزه با استعمار انگلیس در ایران)
نویسنده: دکتر سیف‌الرضا شهابی(با مقدمه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی)
چاپ سوم پاییز 1385،ناشر: رسانش ، شمارگان: سه‌هزار نسخه
