بازتوزیع منابع
دولت‌ها به‌منظور دستیابی به اهداف حمایتی اقشار جامعه، علاوه بر امور تأمین اجتماعی، نگرش‌های رفاه اجتماعی را نیز مدنظر قرار می‌دهند که یارانه یکی از مهم‌ترین این ابزارهاست. امور تأمین اجتماعی متوجه همه افراد(شامل بیمه‌های بازنشستگی، درمان، بیکاری و...) است. اما امور یارانه‌ها بایستی متوجه افراد یا گروه‌های خاص و یا مناطق خاص باشد و می‌تواند به روش‌های مختلف با توجه به اهداف مورد نظر پرداخت شود.
از جمله مهم‌ترین اهداف می‌توان به حمایت از اقشار محروم، کاهش فاصله طبقاتی، ایجاد بهبود در توزیع درآمدها، افزایش رفاه عمومی، کمک به تخصیص بهینه منابع کمیاب و کمک به ایجاد شرایط ثبات اقتصادی از طریق اصلاح قیمت‌ها اشاره کرد اما برخی دولت‌های متکی به منابع طبیعی، آسان‌ترین روش یعنی پرداخت یارانه عام را دنبال کرده‌اند، که بعضاً به‌دلیل واقعی نبودن قیمت کالاهای یارانه‌ای، مشکلات عدیده‌ای از جمله عدم‌تخصیص کارآمد منابع، افزایش مصرف، افزایش اتلاف منابع، قاچاق و بروز مفاسد اقتصادی و کاهش کارایی در اقتصاد را موجب شده است.
لذا هرچند که پرداخت همگانی یارانه از نظر اجرایی آسان است اما اجرای آن طی سال‌های اخیر در کشور ما به قیمت
از دست رفتن کارایی اقتصادی و نیز کاهش عدالت نسبی صورت گرفته است. از این‌رو موضوع هدفمندسازی یارانه‌ها بیش از پیش اهمیت می‌یابد.
بازتوزیع منابع در بحث هدفمندسازی به این موضوع اشاره دارد که دولت درآمدهایی را که از اصلاحات قیمتی به دست می‌آورد، به چه نحوی هزینه کند.
اهداف کلان
توزیع عادلانه درآمد و کاهش نابرابری‌ها؛ اصلی‌ترین هدف، حرکت به سمت عدالت اجتماعی از طریق بهره‌مندی بیشتر گروه‌های کم‌درآمدتر از یارانه‌هاست
توزیع عادلانه بین نسلی منابع تجدید‌ناپذیر کشور
گسترش فضای رقابتی بین فعالیت‌های اقتصادی و ایجاد مزیت‌های جدید
افزایش بهره‌وری عوامل تولید
بهینه کردن مصرف منابع انرژی کشور و جلوگیری از مصرف بی‌رویه آنها
کاهش قاچاق کالاهای یارانه‌ای
اهداف کمی
• واقعی کردن قیمت بنزین در سال اول برنامه
• افزایش نسبت قیمت فروش نفت‌گاز به 80 درصد قیمت‌های واقعی آن در پایان برنامه
• افزایش نسبت قیمت فروش گاز طبیعی به 60 درصد قیمت واقعی آن در پایان برنامه با اعمال نرخ‌های ترجیحی متناسب با میزان مصرف
• افزایش قیمت فروش برق به قیمت واقعی تا پایان سال سوم برنامه با اعمال نرخ‌های ترجیحی متناسب با میزان مصرف
• افزایش نسبت قیمت فروش نفت کوره به 60 درصد قیمت واقعی تا پایان برنامه
• افزایش نسبت قیمت فروش نفت سفید به 50 درصد قیمت واقعی تا پایان برنامه
• افزایش نسبت قیمت فروش گاز مایع به 50 درصد قیمت واقعی تا پایان برنامه
• هدفمندی صددرصد یارانه کالاهای اساسی در سال اول برنامه (به استثنای نان) برای رفع فقر غذایی نیازمندان
• جابه‌جایی منابع یارانه بخش کشاورزی از نهاده‌ها به خرید تضمینی محصولات استراتژیک در سال اول برنامه
اقدامات اساسی
• تشکیل بانک اطلاعات برای اقشار نیازمند و آسیب پذیر و حوزه‌های نیازمند دریافت یارانه، شناسایی اقشار و فعالیت‌های آسیب‌پذیر و تشکیل بانک اطلاعات ابعاد مختلفی را در برمی‌گیرد که مهم‌ترین آنها عبارت است از: بررسی مشخصه‌های اقتصادی- اجتماعی و جمعیتی گروه‌های هدف و تعیین گروه‌های اولویت‌دار، ارزیابی روش‌های مختلف شناسایی گروه‌های هدف مبتنی بر تجربیات جهانی و تعیین روش‌های مناسب برای انتخاب واجدین شرایط، طراحی و اجرای نظام پایش و نظارت بر اطلاعات مبتنی بر دو مولفه حفظ کرامت انسانی و حداقل هزینه‌های اداری پایش، ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی گروه‌های هدف و ترسیم اطلس جغرافیایی گروه‌های هدف به‌منظور ارزیابی سیاست‌های منطقه‌ای هدفمند کردن یارانه‌ها و بررسی و پیمایش مستمر تغییر و تحولات اقتصادی ـ اجتماعی گروه‌های هدف و اطلس مذکور در طول زمان. با اجرای این برنامه می‌توان نسبت به بهره‌مندی بیشتر گروه‌های هدف از یارانه‌ها اطمینان بیشتر داشت.
• تنظیم برنامه اصلاح قیمت حامل‌های انرژی در چارچوب اهداف پیش‌بینی شده و اصلاح قیمت نهاده‌های کشاورزی و افزایش قیمت کالاهای تضمینی از محل منابع حاصل از هدفمند کردن یارانه‌ها و ترویج فرهنگ استفاده صحیح از انرژی.
• در برنامه اصلاح قیمت ابتدا به احصای اقلام عمده مشمول یارانه‌های پنهان (حامل‌های انرژی، گاز، برق، آب و...) و محاسبه قیمت تمام شده اقلام عمده منتخب پرداخته می‌شود و سپس، میزان یارانه پنهان و آشکار محاسبه می‌شود. در مرحله بعد، به برپایی حساب ویژه اصلاح یارانه‌ها، اختصاص منابع حاصل از اصلاح یارانه‌ها، تعیین الگوی مناسب مصرف کالاهای مشمول یارانه (به‌ویژه حامل‌های انرژی در مصارف مختلف) و برنامه عمل اصلاح و دستیابی به الگوی مصرف پرداخته می‌شود. در نهایت، آثار اجتماعی، اقتصادی و اجرایی اصلاح روش‌های قیمتی و غیرقیمتی یارانه‌ها مبتنی بر مطالعات جامع، تجربیات جهانی و مدل‌های تعادل عمومی و جزئی بررسی می‌شود و به تبع آن به انجام فرهنگسازی و افزایش آگاهی عمومی قبل و حین اصلاح یارانه‌ها پرداخته می‌شود.
• تنظیم برنامه اعطای هدفمند کالاهای اساسی به نیازمندان و افراد دچار فقر غذایی به جای پرداخت عمومی از طریق نهادهای حمایتی.
• تنظیم برنامه واجرای روش‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی در مصارف خانگی، ساختمان‌ها، تولیدکالاهای مصرف‌کننده انرژی.
• تنظیم و اجرای برنامه توسعه حمل‌ونقل عمومی از محل منابع حاصل از هدفمند کردن یارانه‌ها.
• برنامه شناسایی صنایع لازم الحمایه و اعمال حمایت‌های لازم برای محدوده زمانی مشخص.
• هدایت، نظارت و کنترل برنامه‌های اصلاحی هدفمند کردن یارانه‌ها توسط شورایی راهبردی به ریاست رئیس‌جمهور.
• پیش‌بینی نهادی مستقل برای هدایت و مدیریت اجرایی هدفمندسازی یارانه‌ها
راهبردها
1 - شناسایی اقشار و فعالیت‌های آسیب‌پذیر و تکمیل بانک اطلاعات نظام حمایتی با استفاده از تلفیق روش‌های موجود نظیر روش خوداظهاری، روش شناسایی گروهی (جغرافیایی) و روش خودهدفمندی
الف) روش خود اظهاری
در این روش از شناسایی، مدیران برنامه باید در رابطه با درخواست خانوارها برای استفاده از منافع برنامه براساس معیارهای مختلف نظیر آزمون‌های میانگین، جنس سرپرست خانوار یا وضعیت تغذیه‌ای آنها تصمیم‌گیری کنند. مکانیسم خوداظهاری جهت هدفمندی یارانه‌ها به‌دلیل هزینه‌بر بودن و ضرورت وجود زیرساخت‌ها و سازمان‌های اجرایی مناسب تا حدودی مشکل است. در مواردی ممکن است هزینه‌های اجرایی مورد نیاز بسیار بیشتر از میزان رفاهی باشد که توسط برنامه هدفمندی به خانوارها منتقل شود اما این امر در همه انواع روش‌های خوداظهاری خانوار دیده نمی‌شود.
ب) روش شناسایی گروهی(جغرافیایی)
این نوع شناسایی مبتنی بر مشخصات گروه است. در این حالت واجد شرایط بودن به گروهی از داوطلبان که دارای خصوصیات تقریباً مشترکی هستند، اطلاق می‌شود. در عمل بیشتر برنامه‌ها از نوعی مشخصات جغرافیایی استفاده کرده‌اند. مکانیسم این روش منافع یارانه‌ها را به کسانی که در بعضی از گروه‌های بزرگ قرار دارند و اعضای گروه به آسانی و با حداقل مسائل اجرایی تعیین می‌شوند، انتقال می‌دهد. روش معمول‌تر این شکل از هدفمندی از طریق برنامه‌های بهداشتی یا تغذیه‌ای برای کودکان، زنان شیرده و باردار
به کار رفته است. از مزایای این روش نیز می‌توان به آسان بودن آن و عدم‌نیاز به مکانیسم‌های پیچیده ارزیابی فردی، بودجه‌ریزی و برنامه‌ریزی آسان آن اشاره کرد. از معایب این روش می‌توان به مسئله عدم‌انگیزش و عدم‌دقت هدفمندی اشاره کرد. هدفمندی جغرافیایی در سطوح استانی، شهر، روستا و محله قابلیت اجرا شدن دارد.
ج) روش خود هدفمندی
همیشه نیازی به تفکیک خانوارهای نیازمند از بی‌نیاز و دور نگه‌داشتن این گروه از منافع برنامه نیست. بلکه بعضی اوقات افراد ثروتمند مایل به شرکت در برنامه‌های اجتماعی و استفاده از منافع آن نیستند. 3عاملی که موجب عدم‌تمایل ثروتمندان به شرکت در برنامه‌ها می‌شوند عبارتند از: هزینه‌های زمانی، هزینه‌های روانی و نوع کالا(به لحاظ کم اهمیت بودن). در ادامه به توضیح مختصر موارد مذکور اشاره می‌شود.
• هزینه زمانی شرکت در برنامه: شرکت در برنامه‌های اجتماعی مستلزم صرف زمان و گاهی اوقات زمان زیادی است. در بیشتر برنامه‌ها گیرندگان منافع باید زمان زیادی صرف دریافت کالا یا دریافت نقدی و یا خدمات یارانه‌دار کنند، چرا که زمان دارای هزینه فرصت است و هر چه نرخ دستمزدها بالاتر باشند؛ ارزش زمان شرکت در برنامه برای افراد غیرفقیر بیشتر از منافعی خواهد بود که آنها از برنامه‌ها به دست می‌آورند.
• هزینه روانی: این نوع هزینه نیز امکان دارد افراد نیازمند را از شرکت در برنامه و استفاده از آن(به‌دلیل تبعات منفی ناشی از اعلان علنی شخص به نیازمندی) منصرف کند؛ و حتی زمانی که آنها از برنامه‌ها استفاده می‌کنند ممکن است از هزینه روانی رنج ببرند که این هزینه روانی ارزش خالص منافع توزیع شده را کاهش می‌دهد.
• کیفیت کالا: برنامه‌های اجتماعی با تفاوت در کیفیت کالاها و خدمات تولیدی می‌توانند ترجیحات مصرف‌کننده را تحت‌تأثیر قرار دهند. به‌طور مثال خانوارهای فقیر و ثروتمند از دو نوع سیستم بهداشتی عمومی(دولتی) و خصوصی استفاده می‌کنند. بنابراین در این حالت دولت می‌تواند با پرداخت یارانه برای کلینیک‌های دولتی نوعی خودهدفمندی را به‌وجود آورد.
2 - انجام اصلاحات قیمتی و جبران زیان‌های ناشی از اصلاحات قیمتی
در مرحله اول می‌بایست اصلاحات قیمتی حتماً انجام شود. اما انجام اصلاحات قیمتی در برنامه هدفمندسازی منجر به افزایش هزینه‌های عوامل اقتصادی می‌شود که بخشی از این زیان‌ها باید در قالب بازتوزیع جبران شوند:
• دولت (پرداخت‌های جبرانی بابت افزایش هزینه‌های عوامل اقتصادی در بخش‌های دولتی و غیردولتی)
• خانوارها (پرداخت‌های جبرانی - بهبود توزیع درآمد)
• پرداخت‌های مستقیم جبرانی
• سیاست‌های رفاهی و تأمین اجتماعی
• فعالیت‌های (اقتصادی و اجتماعی) و پرداخت‌های جبرانی به‌منظور جبران هزینه‌های عوامل تولید و ارائه خدمات.
3 - مدیریت آثار اصلاحات قیمتی بر تورم، تولید، تجارت خارجی، توزیع درآمد، هزینه بنگاه از بودجه دولت
4 - جبران کاهش قدرت خرید خانوارها از طریق اعمال حمایت‌های مستقیم برای حداکثر 3دهک درآمدی با اولویت روستائیان
5- توسعه نظام‌های تأمین‌اجتماعی از محل منابع حاصل از یارانه‌ها با اولویت لایه صفر
