این پدیده، گونه جدیدی از روزنامهنگاری موسوم به روزنامهنگاری شهروندی را شکل داده است که دگرگونی فراوانی در شکل و محتوای ارائه خبرها و گزارش‌ها به وجود آورده است.
مردم مداری، شفاف سازی، پاسخگویی و چندسویگی ارتباط، که از اساسی ترین اصول روابط عمومی است، نزدیکی زیادی با رویکرد روزنامهنگاری شهروندی دارد. بدین صورت که پرتال های روابط عمومی، به صورت گام به گام و با رعایت ملاحظات مربوط، هم توجه بیشتری به مطالب تولید شده از سوی شهروندان خواهند داشت و هم مشارکت آنان را در تولید و انتشار اخبار و اطلاعات مرتبط پذیرا می شوند. در ازای آن، انتظار می‌رود مدیران روابط عمومی از مزایای این رویکرد باز به مخاطبان بهره مند شوند.
در این نوشتار، با بهره گیری از یافته‌های پژوهشی «استیو آتینگ» درباره سطوح مختلف روزنامهنگاری شهروندی، ضمن آشنایی با این گونه روزنامهنگاری، در باره نحوه استفاده و آثار آن در حوزه عمل روابط عمومی نوین صحبت می‌شود. همچنین به موانع و محدودیت‌های استفاده از این رویکرد اشاره و توصیه هایی برای چیرگی بر این موانع ارایه می‌شود.
سه برداشت از روزنامهنگاری شهروندی:- برداشت اول، زاویه فنی - رسانه‌ای:
وقتی که اقشار مختلف شهروندان، به رغم غیرحرفه‌ای بودن، پیام آفرین می‌شوند و به موازات رسانه‌ها، تولید محتوا می‌کنند، پدیده‌ای نو، ظهور می‌یابد که از آن با عنوان «روزنامهنگاری شهروندی» یاد می‌شود. گرچه این پیام آفرینان، آموزش علمی روزنامهنگاری ندیده اند و به اصطلاح صلاحیت محرفه‌ای ندارند (یا به اندازه کمی از آن برخوردارند)، با این حال به عنوان یک شهروند که احساس مسئولیت می‌کند، از ظرفیت فناوری‌های نوین ارتباطی، نهایت بهره را می‌برد.
او می نویسد و گزارش می‌دهد.اگر «رسانه‌نگاری سایبر» را از منظر پیام آفرینان جدید این پدیده، یعنی عموم شهروندان، بررسی کنیم به «روزنامهنگاری شهروندی» می‌رسیم.
- برداشت دوم، زاویه سیاسی:
روزنامهنگاری شهروندی، پدیده‌ای است عمومی، حاصل وجود یک فضای عمومی، که در آن مشارکت اقشار مختلف مردم در تولید و توزیع آزادانه اخبار و اطلاعات توسعه یافته و منتج به پیامدهایی شده است از جمله شفاف‌سازی، پاسخگویی، و تضعیف کنترل قدرت مدیریت افکار که پیشتر از راه مدیریت محتوای رسانه‌های بزرگ صورت می‌گرفت.
- برداشت سوم، زاویه فرهنگی:
سرمایه‌های انسانی رشدیافته و توانمند، با تولید و انتشار خودجوش اخبار و اطلاعات و ارایه دیدگاه‌ها، مسئولیت اجتماعی خود را با رویکردی مشارکت جویانه و معطوف به مسایل محلی ایفا می‌کنند[ i ] .
ویژگی‌های روزنامهنگاری شهروندی را به طور خلاصه می‌توان در این موارد برشمرد:
- بهره‌گیری شهروندان از فن آوری های نو برای جمع آوری، پردازش و انتشار اخبار و اطلاعات؛
- غیرحرفه‌ای و غیر متخصص بودن و نداشتن مهارت‌های رسانه‌ای روزنامه نگاران شهروندی و عدم اتکاء به مشاورین محرفه‌ای رسانه‌ای (حداقل در مراحل اولیه ورود به این عرصه)؛
- گرایش روزنامهنگاری شهروندی به پوشش اخبار و اطلاعات محلی؛
- وجود تفاسیر متنوع شخصی و غیر رسمی از رویدادهای بزرگ؛
- عدم اتکاء روزنامهنگاری شهروندی به منابع رسمی خبری و مالی برای پوشش دادن اخبار و اطلاعات و غیر رسمی بودن گفتمان آنها؛
- تعاملی بودن روزنامهنگاری شهروندی و راه یافتن دیدگاه‌های شهروندان دیگر در ادامه خبر و گزارش اولیه، که در نتیجه این نوع روزنامهنگاری را به رغم غیر سازمانی بودن، مشارکتی ساخته است؛
- ویرایش ضعیف، غلبه دیدگاه خاص فعالین روزنامهنگاری شهروندی بر محتوا، و ارتباط نزدیک مخاطبان این حوزه با یکدیگر.
- انتشار مطالب عمدتا از طریق رسانه‌های خرد بویژه وبلاگ‌های اینترنتی، خارج از تمهیدات معمول شرکت‌های رسانه‌ای. [بیشتر بدانید]
- جایگزین کردن مشاهدات و برداشت‌های شخصی و گروهی به جای عینی گرایی، در تضاد بودن با رویه های بازنمایی رسانه‌های اصلی، تاکید بر اول شخص در سبک نگارش، بازآفرینی عام گرایی رایج در نشریات جنجالی، و تاکید بر اطلاعات مفید برای زندگی روزمره و مرتبط با علایق عموم، از دیگر ویژگی های روزنامهنگاری شهروندی است. بنا به یک تعبیر، «روزنامهنگاری شهروندی، شکلی از تفسیر فرهنگی عام می‌باشد».
توسعه شتابان روزنامهنگاری شهروندی
امروزه روزنامهنگاری شهروندی، در سطح جهان رواج زیادی یافته است و آثار این عمومیت یافتن، از زوایای مختلف مورد نقد و تحلیل قرار می‌گیرد. مثلا در حوزه کار رسانه‌ای، روزنامهنگاری شهروندی، فشار مثبتی را بر تحریریه‌ها وارد آورده است تا بیش از پیش به پیگیری و پوشش اخبار و رویدادها بپردازند.
ضمن این که تحول چشمگیری در محتوا و شکل ارائه خبرها و گزارش‌ها به وجود آورده است. در حوزه کاری روابط عمومی‌ها نیز همان گونه که در ادامه بیشتر توضیح داده خواهد شد، فرصتی برای مدیران روابط عمومی پدید آورده است که به موازات فعالیت‌های جاری رسانه‌ای خود، بتوانند به طور بی واسطه نیز با گروهی از شهروندان فعال در تولید و انتشار اخبار و اطلاعات، در ارتباط باشند و از این رهگذر، به سودمندی‌هایی دست یابند.
از جمله این سودمندی‌ها، امکانات تازه و وسیع دریافت دیدگاه‌های شهروندان، بهره‌گیری از شبکه های رایگان یا بسیار کم هزینه و متنوع به عنوان مجاری انتشار اخبار مورد نظر سازمان متبوع خود، و بهره‌گیری از توان و مشارکت شهروندان در پربار کردن پرتال های اخبار و اطلاعات روابط عمومی سازمان است.
با توجه به سطوح پیشرفت روزنامهنگاری شهروندی (که در اینجا به اختصار به آنها اشاره خواهد شد)، در ایران هنوز سطوح بالایی روزنامهنگاری شهروندی ملاحظه نمی‌شود، ولی می‌توان پیش بینی کرد بنا به دلایل فراوان، در آینده نه چندان دور، روزنامهنگاری شهروندی در ایران به سطوحی بالاتر از رشد و تاثیرگذاری خواهد رسید. بنابراین جا دارد ضمن آشنایی با سطوح و لایه های روزنامهنگاری شهروندی، آثار و پیامدهای آن را بر عرصه های مختلف، از جمله در حوزه روابط عمومی، واکاوی کنیم.
دلایل توسعه شتابان روزنامهنگاری شهروندی:
- دگرگونی شگرف فناوری‌های اطلاعاتی، ارتباطی و مخابراتی؛ که فرآیند اطلاع یابی، پرورش اطلاعات و اطلاع رسانی را آسان تر از همیشه ساخته است.
- توسعه دیدگاه‌های مشارکت جو در تصمیم سازی و اداره امور جامعه؛
- بالا رفتن سطح مطالبه جویی آحاد جامعه و تقاضای روزافزون شهروندان برای شفاف‌سازی و پاسخگویی سازمان ها و نهادهای اجتماعی؛
- تمرکز گریزی و محلی گرایی به عنوان گرایش غالب در بین مخاطبان؛ به طوری که پوشش رسانه‌ای اخبار و اطلاعات محلی، برای مخاطبان جاذبه زیادی دارد [ii].
سطوح روزنامهنگاری شهروندی:
«آستیو آتینگ» Steve Outing پژوهشگر ارتباطات، نتایج بررسی‌های خود را با عنوان «یازده سطح روزنامهنگاری شهروندی» انتشار داده است [iii].
به طور خلاصه درباره این یازده سطح یا یازده گام می‌توان گفت که در گام نخست (Opening up to public comment) امکان اظهار نظر عمومی فراهم می‌شود. با توجه به این که ارتباط دوسویه از الزامات روزنامهنگاری شهروندی است، « در این ساده‌ترین سطح مشارکت، مخاطبان امکان یافته‌اند به آنچه روزنامه‌نگاران حرفه‌ای منتشر کرده‌اند واکنش نشان دهند، از آنها انتقاد یا تمجید کنند و یا چیزی به نوشته های آنان بیفزایند.» (نمک دوست، 09/12/2007)
در گام دوم (The citizen add-on reporter) از شهروندان برای مشارکت در نوشتن گزارش‌های روزنامه‌نگاران حرفه‌ای بهره‌گیری می‌شود. «... مقصود، امری فراتر از فراهم کردن امکان اظهار نظر برای مخاطبان است. در این شیوه، اطلاعات و تجربه درخواست شده از شهروندان به گزارش اصلی افزوده می‌‌گردد و به آنها غنا می‌بخشد.» (همان)
در سومین گام (Open-source reporting) از خوانندگان آگاه به یک موضوع، درخواست می‌شود تا در تهیه گزارش تخصصی مشارکت کنند، به طرح پرسش‌هایی بپردازند، نقش راهنما را برای گزارشگر داشته باشند و یا حتی اطلاعات و محتوایی را در اختیار روزنامه‌نگار قرار دهند که به کار تهیه محصول نهایی بیاید. برگزاری «پانل» مخاطبان هم می‌تواند در این نوع طبقه‌بندی روزنامهنگاری شهروندی قرار بگیرد.
سطح چهارم، (The citizen bloghouse) جلب مشارکت شهروندان برای تولید محتوای وب‌سایت‌های خبری است. برای این کار، آنها را به بلاگیدن برای وب‌سایت‌های خبری ترغیب می‌کنند. «...معمولا به دو شیوه می‌توان شهروندان را به بلاگیدن برای یک وب‌سایت خبری ترغیب کرد: ارائه خدمات میزبانی؛ و گلچین کردن مرتب مطالب وبلاگ‌ها‌و قرار دادن آنها روی یکی از خروجی‌های وب‌سایت خبری. اما شیوه خاص‌تری هم وجود دارد و آن دعوت از مخاطبان برگزیده است تا زیر نام وب‌سایت خبری مورد نظر به بلاگیدن بپردازند.». (همان) این شیوه آخری، در ایران مدتی است که از سوی سایت «خبرآنلاین» دنبال می‌شود.
در گام پنجم، (Newsroom citizen ‘transparency' blogs) از وبلاگ‌های شهروندی به مثابه اتاق خبر شیشه‌ای بهره‌گیری می‌شود. این نوع از روزنامهنگاری شهروندی بر مفهوم شفاف‌ساختن سازمان خبری استوار است؛ آن هم از این طریق که مخاطبان در جریان دقیق رویدادهای اتاق خبر قرار بگیرند. بنابراین از مخاطبان خواسته می‌شود که در وبلاگ‌ها‌ی‌شان به اعتراض و انتقاد و یا تعریف و تمجید از فعالیت‌هایی بپردازند که درون سازمان خبری رخ می‌دهد. «برای این کار می‌توان پنل مخاطبان را تقویت کرد و ماحصل بحث‌ها را از طریق وبلاگ‌ها در دسترس عموم قرار داد. چنین وبلاگ‌هایی می‌توانند نقش پیگیری کننده مطالبات شهروندان و رسیدگی به گلایه‌های آنها را ایفاء کنند...» (همان)
گام ششم، ایجاد وب‌سایت مستقل روزنامهنگاری شهروندی با محتوای ویرایش شده است. در این سطح نوع عمیق‌تری از روزنامهنگاری شهروندی رخ می‌دهد که البته تحقق آن مشروط به ایجاد یک وب‌سایت مستقل روزنامهنگاری شهروندی است تا در کنار وب‌سایت خبری اصلی فعالیت کند. بیشتر همکاران چنین وب‌‌سایتی را شهروندان یک منطقه تشکیل می‌دهند و عمده فعالیت آن بر تهیه و انتشار خبرهای محلی متمرکز است.
گام هفتم، وب سایت مستقل روزنامهنگاری شهروندی با محتوای ویرایش نشده است. یعنی همانند مورد قبلی، با این تفاوت که گزارش‌های شهروندان ویرایش نمی‌شود و هر چه می‌نویسند، بدون واسطه انتشار پیدا می‌کند.
گام هشتم، اضافه شدن نسخه چاپی است. یعنی نسخه‌ای چاپی و رایگان، مثلا هفته‌ای یک بار به‌‌عنوان لایی روزنامه منتشر می‌شود که محتوای آن، گلچین بهترین مطالب وب‌سایت روزنامهنگاری شهروندی است.
گام نهم، پیوند میان روزنامهنگاری حرفه‌ای و روزنامهنگاری شهروندی است. این پیوند از طریق ایجاد یک سازمان خبری صورت می‌گیرد که در آن فعالیت حرفه‌ای روزنامهنگاری با کار روزنامه‌نگاران شهروند به صورت همزمان انجام می‌شود. « سایت «اوهمای‌نیوز»، در کره‌جنوبی، بهترین مصداق این رویکرد است. این سایت از تلاش 38 هزار گزارشگر - شهروند بهره می‌گیرد. اینان، به تولید مطلب می‌پردازند و ویراستاران اوهمای‌نیوز این مطالب را بررسی می‌کنند. در عین حال، یک گروه کوچک از گزارشگران حرفه‌ای نیز به تولید محتوا برای این سایت مشغولند. شهروندان روزنامه‌نگار حدود 70 درصد محتوای سایت را تولید می‌کنند و تهیه بقیه مطالب نیز برعهده حرفه‌ای‌هاست، بنابراین، تأکید، آشکارا، بر شهروندان است.» (همان)
گام دهم، یکپارچه کردن روزنامهنگاری حرفه‌ای و شهروندی زیر یک سقف است که البته مرحله ای حساس، مهم و دشوار است. در این نوع، وب‌سایت خبری از حاصل گزارش مستقیم روزنامه‌نگاران حرفه‌ای، همراه با مطالبی از شهروندان شکل می‌گیرد. در واقع تفاوت این گام با روزنامه نگاری شهروندی نوع قبل در این است که در هر صفحه وب‌سایت می‌توان آمیزه‌ای از نوشته‌های حرفه‌ای (که برای تهیه آنها پول پرداخت شده) و مطالب شهروندان (مطالب رایگان) را در کنار هم مشاهده کرد.
این نوع روزنامهنگاری شهروندی، کامل‌کننده روزنامهنگاری حرفه‌ای است و چیزی به آن می‌افزاید. در عین‌حال می‌تواند، دست کم به لحاظ نظری، بسیار جذاب باشد. تعداد کمی از سازمان‌های خبری از نیروی انسانی کافی برخوردارند تا همه آنچه را مخاطبانشان می‌خواهند پوشش دهند، اما با استفاده از منابع داوطلبانه شهروندانه (و یا ارزان‌قیمت‌ها)، یک سازمان خبری بالقوه می‌تواند پوشش بهتری به رویدادهای متعارف (مسابقات و ...) بدهد.
گام یازدهم موسوم به ویکی‌ژورنالیسم، وقتی اتفاق می‌افتد که مخاطبان، ویراستار می‌شوند. «ویکی‌نیوز» به شهروندان این اجازه را می‌دهد تا گزارش خبری خود را نوشته و ارسال کنند. از آن طرف، هر کس می‌تواند این خبر را ویرایش کند. به این ترتیب انتظار می‌رود تا با اتکا به دانایی و شناخت گروهی، خبرهای قابل اطمینان و متوازن تولید کرد.
تلاقی مدیریت نوین روابط عمومی و روزنامهنگاری شهروندی
مدیریت روابط عمومی نوین، بکارگیری فناوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی را یک نیاز اساسی در ایفای وظایف روابط عمومی می‌داند. این تاکید فناورانه، به مفاهیمی همچون مشارکت جویی، مردم مداری، شفاف‌سازی، پاسخگویی و تعاملی بودن، در فلسفه وجودی روابط عمومی وزن و اعتبار بیشتری بخشیده است.
در همین راستا فرایندهای اطلاع یابی و اطلاع رسانی در قالب سامانه‌های ارتباطات مردمی در روابط عمومی‌ها توسعه یافته‌اند. توسعه نظام ارتباطات مردمی در روابط عمومی سازمان‌ها، تا حد زیادی مرهون حضور پرتال‌های اطلاع‌یاب و اطلاع‌رسان الکترونیک است. این پرتال‌ها، می‌توانند گفت و گوی دو سویه، برابر، مردم مدار و غیر تبلیغاتی را میان مردم و مدیران سازمان بیشتر کرده، زمینه ساز مشارکت واقعی و معنادار مردم در اداره امور مربوط به خود شوند. البته مقدمه و شرط اساسی این امر، باور داشتن به کارایی فن آوری‌های نو در راستای هدف یاد شده است.
اساسا تلاقی روزنامهنگاری شهروندی و مدیریت روابط عمومی، در همین نقطه اتفاق می افتد. انتظار این است که وجود سامانه‌های الکترونیک ارتباطی، حرکت آزاد اطلاعات بین مردم و نهادهای اجتماعی را آسان سازند، و قدرت مردم را در تصمیم سازی و مشارکت بیشتر کنند، و سوء تفاهم ها و تنش های ناشی از فقر ارتباط را کاهش دهند، و به ارتقاء آگاهی و درک متقابل مردم و سازمان از یکدیگر منجر شوند. روزنامهنگاری شهروندی، چنین فرصتی را پیش روی شهروندان و نیز مدیران روابط عمومی قرار می‌دهد.
در سالیان اخیر، همراستا با توسعه زیرساخت های پیشرفته ارتباطی و مخابراتی، پرتال های اطلاع رسانی روابط عمومی‌ها به محمل مناسبی برای ارتباط گیری تعاملی با شهروندان تبدیل شده است. روابط عمومی سازمان های مشارکت جو و مشارکت پذیر، می توانند با استفاده از تجربه موفق روزنامهنگاری شهروندی و سهم و نقشی که در جهت تولید و انتشار اخبار و اطلاعات در پرتال خود به شهروندان می‌دهند، سبک سنتی ارتباط روابط عمومی‌ها با رسانه‌ها را زیر و رو کنند و مخاطرات و نقاط منفی شیوه‌های قدیم را به حداقل رسانند.
این امر هم کمک فراوانی به توسعه پدیده روزنامهنگاری شهروندی می‌کند و هم رویکرد روابط عمومی مشارکتی را که بخشی اساسی از روابط عمومی الکترونیک است، تحقق پذیر می‌سازد.
از آنجا که بنا به دلایل فرهنگی - اجتماعی و بعضا سیاسی هنوز محدودیت های زیادی در راه توسعه روزنامهنگاری شهروندی و بکارگیری آن در حوزه روابط عمومی در ایران وجود دارد، انتظار می‌رود با برگزاری همایش های مرتبط و توسعه دیدگاه‌های نظری مربوط به روزنامهنگاری شهروندی و کاربرد آن در روابط عمومی، شرایط برای نهادینه سازی این تجربه در ایران تسهیل شود. بدین ترتیب، ضمن آسیب شناسی گسترش این نوع روزنامه نگاری، در جهت استفاده بیشتر از نقاط مثبت آن و کاهش عوارض ناشی از استفاده غیر هوشمندانه از آن به ویژه در حوزه روابط عمومی، می‌توان برنامه ریزی و اقدام کرد.
برای چیرگی بر موانع کاربرد روزنامهنگاری شهروندی در مدیریت روابط عمومی، لازم است در وهله اول زمینه های ذهنی یاریگر این نوع روزنامهنگاری را در جامعه تسری داد. آحاد مختلف اعم از دولتمردان، خبرگان، کارشناسان و مجریان حوزه های مختلف، باید به درک درستی از اهمیت و اولویت شناخت روزنامهنگاری شهروندی برسند. چنان چه تحقق آرمان ها و اهداف پیش بینی شده در سند چشم انداز توسعه کشور را خواستاریم، گریزی از این واقعیت مهم نداریم که جامعه توسعه یافته نیازمند شهروندان توسعه یافته است.
توسعه یافتگی آحاد جامعه، امری کیفی و فرهنگی است که از رهگذر تولید و اشاعه مستمر آگاهی های عمومی تحقق می‌یابد. جامعه توسعه یافته، جامعه‌ای است مشارکت جو و مشارکت پذیر. اساس روزنامهنگاری شهروندی، مبتنی بر همین است که همگان، در فضایی آزاد و برخوردار از فرصت برابر، با درک مسئولیت اجتماعی خود، آگاهانه و متعهدانه، در امور مربوط به خود سهم و نقش مشارکتی داشته باشند و دستگاه‌های ذی‌ربط و متولی، مشارکت را، هم حق شهروندان و هم یک ضرورت تلقی و باور کنند و بدان پایبند باشند. تنها آن نوع نگاه و برداشت یاریگر ترویج روزنامهنگاری شهروندی در روابط عمومی‌هاست که مشارکت همگانی، دوسویه، متعامل، متوازن و آگاهانه را در فرایند تولید و نشر آگاهی‌های مرتبط از طریق شهروندان به رسمیت بشناسد.
اگر چنین دیدگاهی در اجزای نهادها و دستگاه‌های قانونگذار، مجری و ناظر حاکم باشد، شاهد فزونی سطح اعتماد و مشارکت شهروندان با سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی خواهیم بود. البته نباید این واقعیت مهم را نادیده گرفت که آمادگی مدیران روابط عمومی تنها یک سر ماجراست و حتما بایستی در کنار آن آموزش شهروندان را در جهت تشخیص اخبار و اطلاعات درست، جامع، دقیق و سودمند و نیز نحوه مشارکت هوشمندانه و متعهدانه آنان در انتشار صحیح و بموقع داده های اطلاعاتی متناسب با منافع ملی و مصالح اجتماعی پیگیر بود.
[i] برای اطلاع بیشتر نسبت به تعابیر مختلف از روزنامهنگاری شهروندی، همچنین می‌توان رجوع کرد به مصاحبه من با پایگاه اطلاع رسانی سمینار رسانه و آموزش شهروندی در تاریخ 30 فروردین ماه 1390 [اینجا]
[ii] برای آشنایی بیشتر با ویژگی ها و زمینه های فعالیت و نمونه‌های کار روزنامهنگاری شهروندی در کشورهای غربی، نوشتاری با عنوان «روزنامهنگاری شهروندی» در صفحه 487 جلد دوم دایره المعارف بین‌المللی ارتباطات توصیه می‌شود. ترجمه این مطلب در آدرس زیر آمده است: http://rasaneh.org/NSite/FullStory/News/?Id=1519
[iii] در این زمینه می‌توان رجوع کرد به مقاله دکتر حسن نمک دوست تهرانی با عنوان «یازده سطح روزنامه نگاری شهروندی» که در وبلاگ ایشان با عنوان «رسانه‌ها و آزادی اطلاعات» به آدرس زیر منتشر شده است: http://www.mfoi.ir/b_main/articlestext.php?newsstories_id=77&newsstories_newskind=3
