آمریکا به سازمان‌های گوناگون منطقه‌ای به‌عنوان شرکایش در زمینه مسائل فراملیتی نگاه می‌کند. اما نقش سازمان همکاری شانگهای در این زمینه چیست؟ برخی از مقامات آمریکایی زمانی فعالیت‌های این سازمان را مخالف اهداف ناتو می‌دانستند اما اکنون سازمان همکاری شانگهای در چه جایگاهی قرار دارد؟ موضع آمریکا در مورد این سازمان چیست؟
سازمان همکاری شانگهای، نهادی امنیتی و منطقه‌ای متشکل از کشورهای چین، روسیه، ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان و قرقیزستان است. این سازمان علاوه بر اعضای دائم، اعضای مهمان و کشورهای ناظر هم دارد که شامل کشورهای هند، ایران، مغولستان و پاکستان می‌شوند. هند اخیرا در کنار پاکستان، به‌عنوان عضو ناظر و مهمان این سازمان انتخاب شد. ایران می‌خواهد که به عضویت دائم سازمان همکاری شانگهای درآید. افغانستان هم خواستار این است که نقش ناظر را ایفا کند. آمریکا از قبل با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای روابط دو جانبه داشته است (اگر چه ایران یک استثنا به حساب می‌آید). بنابراین واشنگتن با کشورهایی که مورد انتقادش هستند هم ارتباط دارد. اما با وجود این مشکل، در روابط آمریکا با این کشورها تعادل ایجاد شده است. واشنگتن در جهت تأمین منافع مشترک خود با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای همکاری می‌کند.
بعضی از تحلیل‌گران آمریکایی می‌گویند که نیازی به تعامل واشنگتن با سازمان‌های منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای نیست. استدلال آنها این است که آمریکا تنها با استفاده از روابط دو جانبه می‌تواند به تمام اهداف و خواسته‌هایش در منطقه برسد. در تعاملی که میان کشورها وجود دارد نمی‌توان چیز دیگری را جایگزین روابط دو جانبه کرد. آمریکا می‌تواند روابط خود را با اتحادیه اروپا، ناتو، اتحادیه عرب یا اتحادیه آفریقا گسترش دهد، اما واقعیت نفوذ ایالات متحده در جهان و منابع محدودی که وجود دارد، بدان معناست که واشنگتن (و هر قدرت دیگری) باید با سازمان‌ها و نهاد‌های منطقه‌ای همکاری کند. آمریکا این موضوع را درک کرده است و برای بهبود عملکرد خود تلاش می‌کند. مقامات واشنگتن سال گذشته برای نخستین‌بار در نشست کشورهای شرق آسیا شرکت کردند و دیدارهای دوجانبه‌ای در سطح بالا با مقامات اتحادیه آفریقا داشتند که امری بی‌سابقه به حساب می‌آمد. آمریکا با قزاقستان همکاری کرد تا میزبان نخستین نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا(OSCE) از سال 1999 میلادی شود. همچنین، ایالات‌متحده، همکاری خود را با کشورهای اتحادیه جنوب شرقی آسیا (آسه‌آن) تقویت کرده است.
آمریکا برای نخستین بار در سال 2009 میلادی نماینده‌ای به یک کنفرانس بین‌المللی اعزام کرد که موضوع آن به افغانستان اختصاص داشت و از طرف سازمان همکاری شانگهای حمایت می‌شد. نتیجه این کنفرانس برنامه‌ای عملیاتی بود که از تمام کشورهای عضو این سازمان درخواست می‌کرد با گروه‌های بین‌المللی و سازمان‌های دیگری مانند ناتو همکاری کنند تا با قاچاق مواد‌مخدر در افغانستان از طریق اجرای سیاست‌های مناسب و توسعه اقتصادی آن کشور مقابله شود. همچنین، مقامات ستاد مبارزه با مواد‌مخدر روسیه سال گذشته برای نخستین بار در یک عملیات موفقیت‌آمیز با کمک نیروهای نظامی ناتو و افغان به کارگاه‌های تولید مواد‌مخدر در افغانستان حمله کردند.
سازمان همکاری شانگهای نهادی برای رویارویی مستقیم با غرب و ناتو نیست. اما ماهیت، ساختار و اهداف این سازمان به‌نوعی سپر آسیا در مقابل ناتو به‌حساب می‌آید. سازمان همکاری شانگهای در سال 2005 میلادی از نیروهای ائتلاف تحت رهبری آمریکا درخواست کرد تا ضرب‌الاجلی برای پایان استفاده از پایگاه‌های کشورهای آسیای میانه و حمایت از جنگ افغانستان تعیین کنند. در حالی که به‌نظر می‌رسید عملیات نظامی آمریکا در افغانستان رو به پایان باشد، ایالات متحده از انقلاب‌های رنگین در گرجستان، اوکراین و قرقیزستان حمایت کرد. این عیان‌ترین موارد رویارویی میان سازمان همکاری شانگهای و ناتو بود. در همان سال مقامات ازبکستان به نیروهای ایالات متحده دستور دادند که از پایگاه هوایی «کارشی خان‌آباد» آن کشور خارج شوند.
اما از آن زمان به بعد، کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای به‌دنبال این هستند که از حضور آمریکا در منطقه به نفع خودشان استفاده کنند. برای مثال، قرقیزستان با افزایش اجاره بهای پایگاه «ماناس»، واشنگتن را تحت فشار گذاشته است. روسیه هم توانسته است قدرت خود را به رخ افغانستان بکشد و با نیروهای ناتو در عملیات مبارزه با مواد‌مخدر در آن کشور همکاری و مشارکت کند. حتی مقامات دولت پکن هم تلاش می‌کنند که از حضور نظامیان غربی در منطقه به نفع خود بهره ببرند. مثلا چینی‌ها به این شرط با ادامه حضور نظامی آمریکادر افغانستان مخالفت جدی نمی‌کنند که بازرگانان چینی فعالیت بیشتری در بازارهای افغانستان داشته‌باشند. بازرگانان چینی به‌دنبال سرمایه‌گذاری و تجارت در افغانستان هستند. علاوه براین، تمامی اعضای سازمان همکاری شانگهای به جز چین تا اندازه‌ای در عملیات ناتو در افغانستان شرکت کرده‌اند.
فعالیت‌های سازمان همکاری شانگهای
مروری بر فعالیت‌های دهه پیش سازمان همکاری شانگهای نشان می‌دهد که این سازمان موافقت اکثریت اعضا در اجرای کارها را به دست آورده و خصومت‌های منطقه‌ای و تاریخی را همواره مورد بررسی قرار داده است. اگر بخواهیم به موفقیت‌های امنیتی این سازمان اشاره کنیم بسیار ساده است: جمع‌آوری و انتقال اطلاعات مربوط به فعالیت‌های تروریستی به اعضا، کمک به برپایی نشست‌های مهم بین‌المللی، انجام رزمایش‌های مشترک و معمول با توجه به نقاط مرزی، اجرای قانون و گسترش نیروهای نظامی.توسعه سیستم اداری سازمان همکاری شانگهای و ایجاد ارتباط با گروه‌های خارجی مانند سازمان ملل، اتحادیه جنوب شرقی آسیا (آسه‌آن)، اتحادیه اروپا و سازمان امنیت و همکاری اروپا(OSCE) از اهمیت زیادی برخوردار است به‌دلیل آنکه این گروه‌ها قدرت و وجهه سازمان را مورد تأکید قرار داده و به سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان یک بازیگر منطقه‌ای مشروعیت زیادی می‌دهند.
هیأت ناظران انتخاباتی سازمان همکاری شانگهای که نظارت بر رای‌گیری انتخابات پارلمانی و ریاست‌جمهوری کشورهای عضو را از سال 2005 میلادی تاکنون برعهده گرفته‌اند، اغلب در مورد اینکه آیا انتخابات آزاد و عادلانه برگزار شده، از طرف ناظران بین‌المللی دیگر تحت فشار هستند. این موضوع ممکن است برای غرب ناخوشایند باشد اما نشان می‌دهد که سازمان همکاری شانگهای به موفقیت سیاسی دست یافته است و اعضای آن هم از این امر استقبال می‌کنند.
کشورهای سازمان همکاری شانگهای با رکود اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند و چین وظیفه کمک‌رسانی به این کشورها را بر عهده دارد. مقامات پکن اعلام کرده‌اند که 8 میلیارد دلار برای کمک به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشترک کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای اختصاص می‌دهند. همچنین، چین میلیاردها دلار وام برای کشورهایی که عضو این سازمان هستند فراهم کرده است تا به آنها کمک کند که بحران اقتصادی جهان را پشت سر بگذارند. این گروه با بانک توسعه آسیا و کمیسیون اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل در امور آسیا و اقیانوس‌آرام همکاری می‌کند تا با تصویب توافقنامه منطقه‌ای انتقال کالا‌ها، انجام امور تجاری و گردشگری مورد تشویق قرار بگیرد.
گروهی از تحلیل‌گران می‌گویند که اهمیت سازمان همکاری شانگهای بیشتر به خاطر تحولات افغانستان است. آنها می‌گویند که آمریکا فعلا باید این سازمان را جدی بگیرد اما هنگامی که نیروهای آمریکایی از افغانستان خارج شوند، هیچ‌کس به سازمان همکاری شانگهای توجهی نمی‌کند. این تحلیل درستی نیست. واشنگتن باید اهمیت ویژه‌ای در مناسبات و تعاملات خود برای این سازمان قائل شود.
کشورهایی که عضو سازمان همکاری شانگهای به‌حساب می‌آیند و در همسایگی افغانستان قرار دارند پس از خروج نیروهای آمریکایی، در آن منطقه باقی می‌مانند. اگر ایالات متحده همکاری و ارتباط بهتری با کشورهای سازمان همکاری شانگهای داشته باشد، این کشورها هم می‌توانند به آمریکا کمک کنند تا فعالیت‌های گروه‌های تروریستی مانند القاعده و دیگر سازمان‌های افراطی در منطقه اوراسیا را تحت نظر داشته باشد. روزنامه وال‌استریت ژورنال در ماه آوریل در گزارشی اعلام کرد: هنگامی که نیروهای افغان مسئولیت تأمین امنیت کشورشان را برعهده گرفتند، شبه نظامیان القاعده اردوگاه‌های آموزشی، پناهگاه‌ها و پایگاه‌های عملیاتی خود را ماه‌های گذشته در منطقه مرزی شمال شرق افغانستان با پاکستان بر پا کردند. آمریکا می‌تواند از فعالیت کشورهای سازمان همکاری شانگهای مانند شناسایی سازمان‌های افراطی، بهبود اجرای قوانین در منطقه و کنترل بهتر مرزها و پایانه‌های گمرکی بهره زیادی ببرد.
قاچاق مواد‌مخدر در افغانستان باعث گسترش بی‌ثباتی در منطقه شده است. طالبان و گروه‌های افراطی با فروش این مواد از طریق راه‌های ترانزیتی افغانستان منافع زیادی کسب می‌کنند. به‌منظور کمک به کاهش قاچاق مواد‌مخدر و موفقیت در این راه، کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای توافق کردند که همکاری‌های اقتصادی خود با افغانستان را گسترش دهند تا به بهبود وضع امنیتی آن کشور، آموزش نیروهای پلیس، جلوگیری از مصرف مواد‌مخدر و معالجه معتادان کمک کنند. سازمان همکاری شانگهای از این نظر اهمیت ویژه‌ای برای غرب دارد.
سازمان همکاری شانگهای چندسالی است که برای تأسیس یک باشگاه انرژی که براساس نیازهای چین و کمک‌های روسیه و کشورهای آسیای میانه به‌وجود آمده تلاش می‌کند. تلاش‌ها برای راه‌اندازی این باشگاه تاکنون به کندی پیش‌رفته‌است. اما افزایش همکاری‌ها می‌تواند به اجرای برنامه‌ها در آینده کمک و از پیامدهای منفی جلوگیری کند. این سازمان می‌تواند در توسعه منابع عظیم نفت، گاز و برق در سراسر این منطقه کمک کند.
رابرت بلیک، مشاور وزیر امور خارجه آمریکا در امور آسیای جنوبی و مرکزی، ماه گذشته قبل از دیدار با مقامات سازمان همکاری شانگهای به خبرنگاران گفت که آمریکا هنوز تصمیمی برای عضویت در این گروه نگرفته است. اما «جیمز اشتاینبرگ» مشاور وزیر امور خارجه آمریکا که در حال کناره‌گیری از مقامش است، سال گذشته اظهار داشت؛ تعامل واشنگتن با سازمان همکاری شانگهای موضوع مهمی به حساب می‌آید. کشورهایی که عضو این سازمان نیستند می‌توانند به‌صورت‌های مختلف با آن همکاری کنند. اگر همان طوری که بلیک گفته است آمریکا فکر می‌کند که سازمان همکاری شانگهای موقعیت خوبی برای مذاکره به‌منظور افزایش ثبات و آرامش در منطقه آسیای میانه دارد، پس وقت تصمیم‌گیری برای همکاری با این سازمان ممکن است همین حالا باشد.
The National Interest
