با سرعت بالای پیشرفت صنعت هوانوردی، صنعت گردشگری نیز در آن رخنه کرد تا دیگر رؤیای پرواز برای تمامی افراد دست‌یافتنی باشد. کشور ما نیز امروزه با بیش از 10خط هوایی در زمینه حمل‌و‌نقل هوایی فعال است.
علاوه بر علاقه‌مندی به پرواز، صرفه‌جویی در زمان نیز از دیگر دلایل رونق این شاخه گردشگری است.
فرایند پرواز هواپیما جاذبه‌هایی دارد و گاهی با دقت در این فرایند‌ها به نکات بسیار کوچکی پی می‌بریم که باید اذعان داشت وجود و اتصال این نکات به یکدیگر باعث میشود هواپیماهای بزرگ و کوچک از روی زمین به سوی آسمان به پرواز در بیایند. باید اذعان داشت فرایند پرواز شامل مواردی است که به شکل یک حلقه به یکدیگر متصل بوده و عدم‌وجود هریک از این موارد می‌تواند پرواز را از معیار لازم برای حرکت در آسمان بازدارد.
یکی از شاخصه‌های اصلی در به‌پرواز درآمدن هواپیما بر مبنای قوانین فیزیکی، فائق آمدن نیروها بر یکدیگر است. به‌عنوان مثال، طبق قانون سوم نیوتن هرعملی عکس‌العملی دارد که براین اساس نیروی وزن شما، نیرویی است که از سوی زمین با توجه به‌وجود شتاب جاذبه زمین به‌وجود می‌آید تا شما را به سمت زمین بکشد، از طرفی یک نیروی خلاف جهت آن نیز وجود دارد تا تعادل را ایجاد کرده و شما به داخل زمین کشیده نشوید و از این‌رو می‌توانید روی سطح زمین بایستید یا حرکت کنید.
این حالت برای تمامی اجسام در محدوده اتمسفر زمین وجود دارد. پس هواپیما نیز شامل آن میشود. وجود نیروی وزن در هواپیما مسئله‌ای است که بیش از 90درصد شرایط پروازی را به‌خود اختصاص می‌دهد و به جرات می‌توان گفت شرایط وزنی هواپیما است که بسیاری از عوامل فرایند پرواز را هنگام نشست و برخاست رقم می‌زند. از عوامل پیشرفت هواپیماها، مولد نیروی حرکتی یا همان موتورها هستند. مکانیسم این مولد نیرو درست مانند بادکنک است که هوا را از سویی می‌گیرد و از سوی دیگر با حالتی فشرده بیرون می‌دهد تا هواپیما به جلو حرکت کند. نیرویی که هواپیما را به جلو می‌راند در واقع بر نیروی Drag یا نیروی کششی عقب برنده قائق می‌آید تا هواپیما به حرکت در‌آید.
این نیروی جلو برنده تا حدی که تعادل را ایجاد کند به‌وجود می‌آید و در ادامه مازاد آن هواپیما را به سمت جلو به حرکت درمی‌آورد اما در این بین برای بازتر شدن موضوع مبحثی وجود دارد به نام کارایی (Performance) که در واقع توجیه‌کننده قدرت هواپیمای مورد نظر است که بر مبنای آن می‌توان شرایط پرواز را از لحاظ سقف ارتفاع، برد مسیر پرواز، حداقل و حداکثر سرعت، شرایط اقلیمی مورد نیاز برای پرواز و از این دسته موارد تخمین زد. همیشه در معرفی هر هواپیمایی یکی از موارد اصلی شرایط وزنی آن در هنگام خالی بودن، برخاست و فرود است. می‌دانیم که وزن هواپیما به‌دلیل داشتن سوخت در هنگام برخاست بیشتر از زمان فرود است. چندی پیش در پرواز 4071 هواپیمایی زاگرس در ساعت 17:15 تاریخ 8 تیرماه سال1390 اتفاق جالبی رخ داد. پس از تاخیر 45دقیقه‌ای، هواپیما در ساعت 18 به پرواز در آمد و بعد از حدود 95دقیقه پرواز در فرودگاه جزیره کیش به زمین نشست و البته پس از توقف کامل از سوی سرمهماندار این پرواز این جمله اعلام شد: مسافران محترم ضمن عرض پوزش به استحضارتان می‌رسانم که به‌دلیل بالا بودن دمای هوا در فرودگاه تهران و به‌دلیل شرایط وزنی، بارهای شما با 2ساعت تاخیر به فرودگاه کیش خواهد رسید.
بگذریم که این بارها بعد از نزدیک به 24 ساعت تاخیر به دست مسافران رسید.یکی از عوامل مهم در موفقیت یک خط‌هوایی میزان خدمات‌دهی به مسافران است؛ یعنی شاید در واقع مهم‌ترین عاملی که می‌تواند به ارتقای درجه اعتبار و محبوبیت یک خط هوایی کمک کند خدمات‌دهی آن خط به مسافران است. شاید همگان فکر کنند وجود هواپیماهای مدرن و فوق مدرن است که باعث میشود یک خط هوایی در رده‌بندی‌های جهانی قرار گیرد، اما واقعیت این است که پیش از آن، خدمات ارائه شده به مسافر از قبیل پرواز به‌موقع و تحویل بار است؛ به‌طوری که مسافر آسوده‌خاطر از ساعت و زمان پرواز و همچنین بابت بار خود به سفر هوایی برود. این شاخص بسیار مهمی است که اعتبار و محبوبیت برای خط هوایی درپی خواهد داشت اما شرایط و اقتضائات پرواز؛ بدیهی است که با همکاری گروه‌های مختلفی فرایند پرواز یک هواپیما شکل می‌گیرد. به جز خلبانان و خدمه‌پروازی، گروه‌های زمینی نیز هستند که از ارکان یک پرواز به حساب می‌آیند مانند گروه‌های کنترل پرواز در برج مراقبت، سرویس‌های مراقبت پرواز، مرکز اطلاع‌رسانی پرواز و مدیران زمینی پرواز (Dispatching). این گروه تقریبا در دوره آموزشی کتب مرتبط با دروس خلبانی را می‌خوانند.
نقش یک دیسپچر تا حدودی به نقش خلبان نزدیک است چرا که او از عوامل دخیل در طراحی پرواز است. او پیش از پرواز در اتاق توجیه Briefing در مورد شرایط پرواز با گروه پرواز صحبت کرده و شرایط را تشریح می‌کند. دیسپچر نیز مانند خلبان به شرایط کارایی هواپیمای مورد نظر آگاه است. گاهی تمامی مسیر‌ها و ارتفاعات و شرایط پرواز توسط وی اعلام شده و به تأیید خلبان می‌رسد.
برای هر پرواز 3 برگ با یک شکل و محتوا و 3 رنگ وجود دارد که موسوم به طرح پروازی (Flight Plan) هستند. رنگ قرمز برای خلبان یکم، رنگ سفید برای واحد مراقبت پرواز و رنگ آبی نیز به دست بخش مخابرات می‌رسد. در این برگه‌ها شرایط فنی، ترافیکی و آب و هوایی پرواز مورد نظر ذکر میشود.
همانطور عوامل فیزیکی بسیاری در امر پرواز هواپیما دخیل هستند، افراد بسیاری نیز باید تلاش کنند تا یک هواپیمای مسافربری به پرواز دربیاید. اما ارتباط این موارد با جریان دمای هوا و بار و پرواز چیست؟ تا بدینجا حتما متوجه شدید که گروه طراحی پرواز متشکل از خلبان و دیسپچر است.این دو با کمک هم با سنجش تمامی موارد مانند کارایی هواپیما و شرایط آب و هوایی، شرایط پرواز را طراحی می‌کنند. این شرایط مانند ارتفاع، میزان باری که هواپیما می‌تواند حمل کند و سرعت هواپیما هستند. پس با این حال چه میشود که مسافران به مقصد می‌رسند اما بار آنها در مبدأ می‌ماند و یک روز بعد به دستشان می‌رسد؟
در ارتباط با کارایی (Performance ) هواپیما باید گفت، هنگامی که دمای هوا بالا می‌رود، شرایط تراکم مولکول‌های هوا دچار تغییر میشود و این در کارایی موتورها و سیستم هیدرولیکی و سیالات هواپیما تأثیر‌گذار است. در واقع کارایی هواپیما با افزایش دما و رطوبت کاهش می‌یابد، لذا برای غلبه بر این مشکل خلبان و دیسپچر باید چاره‌ای بیندیشند. به هر حال پیش‌بینی شرایط و راه حل برای اشکالات از وظایف اصلی مدیران زمینی پرواز و همچنین شخص خلبان یکم پرواز است.لذا انتظار می‌رود که رخ دادن اتفاقاتی مانند پرواز کیش هرگز روی ندهد. اصلی‌ترین یا شاید هم تنها راه‌حل کم کردن وزن هواپیما در هنگام برخاست است. مواردی که در وزن هنگام پرواز دخیل هستند عبارتند از: وزن خود هواپیما، سوخت، مسافر و بار مسافران. شا ید ایمن‌ترین راه همان کاهش وزن از طریق کاهش مسافر یا بار است که البته باید دید کدام یک توجیه‌پذیرتر است. به هر حال با بالارفتن سطح آگاهی عمومی مطمئنا الزام به ارتقای کیفی نیز حاصل خواهد شد.
حامد جوادی- مرکز پژوهشی هوافضا
و هوانوردی ایروسنتر - بخش هوانوردی غیرنظامی
