پیرمردی که او را در مجاهده و مبارزه چونان ابوذر زمان می‌دانستند، در 19شهریور ماه 1358 در حالی مردم را ترک کرد و به سرای باقی شتافت که حضرت امام چندین روز پس از فوت او وقتی به یاد او صحبت می‌کردند، می‌گفتند: «ما برادری را از دست دادیم و ملت پدری و اسلام مجاهدی را.»آیت‌الله طالقانی که مبارزه خود را از سال۱۳۱۸ یعنی از دوران پهلوی اول شروع کرد، نخستین زندان و تبعید سیاسی خود را نیز در همان سال‌ها تجربه کرد و خود در کنار حضرت امام و مبارزان دیگر به‌عنوان چراغی فرا راه مبارزان دیگر به تعلیم و تربیت مجاهدان و مبارزان می‌پرداخت. زنده‌یاد شریعتی می‌گوید: «در آن سال‌های خفقان و ظلمانی، هر وقت به تهران می‌آمدم، تنها مسجد «هدایت» و آیت‌الله طالقانی بودند که همچون مناره‌ای در کویر نمایان بودند و می‌درخشیدند.»
ایشان که در کودکی و به واسطه پدر توانسته بود آیت‌الله مدرس را درک کند و با شرکت در جلسه‌های ایشان با اندیشه‌های مرحوم مدرس نیز آشنا شده بود، در سال۱۲۹۰ در طالقان به دنیا آمد و بعد از تحصیلات در قم و نجف به تهران می‌آید تا ادامه مبارزات خود را پی بگیرد. آیت‌الله طالقانی در سال۱۳۱۸ در حالی به تهران می‌آید که موفق به گرفتن اجازه اجتهاد از آیت‌الله حائری شده و از نظر تاریخی تنها 2سال به شهریور۱۳۲۰ مانده بود. بستر اجتماعی و سیاسی آشفته آن روزگار ایران با مولفه‌هایی چون فقر شدید فرهنگی و اجتماعی- اقتصادی و گسترش روزافزون اندیشه‌های ماتریالیستی و مارکسیستی در میان جوانان، زمینه را برای از بین بردن هویت اسلامی ایران مهیا کرده بود و در این میان، ایشان به‌عنوان یک مبارز و اسلام‌شناس تا سال‌ها با جلسات تفسیر قرآن و اصول عقاید اسلامی و همچنین تشکیل انجمن‌های خیریه گام‌های بسیار مهمی را در راه تحقق حکومت آرمانی اسلامی برداشتند.
مرحوم طالقانی با طرح ایدئولوژی اسلامی خود و با عمق بخشیدن آن با تفسیر کارآمد و متناسب با آن روزگار از قرآن در مسجد «هدایت» که به نوعی پایگاه ایشان بود، تأثیرات فراوانی را به‌خصوص بر جوانان داشت. از جمله تأثیرات و فعالیت‌های بسیار مهم دیگر ایشان، فعالیت در زندان بود. به‌ویژه وقتی که حضور زندانیان چپ و زندانیان خلافکار، قاتل، دزد و... در کنار زندانیان سیاسی مسلمان منجر به آسیب‌دیدگی جدی زندانیان مسلمان می‌شد، یکی دیگر از برجستگی‌های فکری و نظری آیت‌الله طالقانی نگره ایشان به وحدت اسلامی و عدم‌تفرق به‌خصوص در ماه‌ها و سال‌های بعد از انقلاب بود.
ایشان در تئوری‌پردازی وحدت خود در تحلیل جریان‌هایی چون نهضت مشروطیت، نهضت ملی شدن صنعت نفت و... عامل اصلی شکست را در کنار عوامل دیگر، تفرق و جدایی عوامل انقلابی و مبارز می‌دانست. از دیگر منابعی که آیت‌الله طالقانی در احیای تفکر دینی خود از آن سود فراوان برده بود، نهج‌البلاغه است و به همین خاطر نیز دست به ترجمه نهج‌البلاغه‌ای زدند که متأسفانه تنها توانستند تا خطبه ۸۱ نهج‌البلاغه را ترجمه و منتشر کنند.آیت‌الله طالقانی پس از آنکه از پیوستن به نهضت ملی ایران و کارآمدی آن ناامید شدند و دیدند که جبهه ملی در عمل، مقصود ایشان را از مبارزه اصولی با شاه برآورده نمی‌سازد، نهضت آزادی ایران را در اردیبهشت۱۳۴۰ تأسیس کردند. ایشان در بعد از ورود امام به ایران و پیروزی انقلاب به ریاست شورای انقلاب انتخاب شدند و همچنین به‌عنوان نخستین امام جمعه در جمهوری اسلامی 6 نماز جمعه و نماز عید فطر را اقامه کردند؛ نمازهای جمعه‌ای که آخرین آن در روز ۱۶ شهریور۱۳۵۸ در بهشت زهرا و بر سر قطعه شهدای ۱۷شهریور ۵۷ برپا شد. در خطبه آن نماز مرحوم طالقانی به‌شدت بر تصویب قانون شوراها اصرار داشت و با تأکید بر اصل شوراها و سپردن کار مردم به‌خودشان به‌دنبال وفاق و وحدت ملی بود؛ همان وحدتی که می‌توانست ضامن بقای نهال نوپای جمهوری اسلامی بشود.
