اما چهارچوب کلی داستان، یکی است: پادشاهی بچه‌اش نمی‌شود و همة طبیبان از درمان او عاجز شده‌اند؛ پادشاه از غصة بی‌صاحب ماندن تاج و تختش شب و روز ندارد که ناگهان درویشی صاحب کرامات، نمی‌دانم از کجا، پیدایش می‌شود؛ اناری، سیبی، چیزی می‌دهد به پادشاه که بخورد و با او شرط می‌کند که وقتی بچه‌اش به دنیا آمد و بزرگ شد، نصف سرزمینش را به درویش بدهد. این قصة آشنا، نشان می‌دهد که بچه‌دار شدن و نشدن، یکی از دغدغه‌های تاریخی بشر بوده است.
اما دنیا همه چیزش یک شوخی بزرگ است. یکی از شوخی‌های دنیا مربوط می‌شود به همین قضیة باروری و ناباروری که برای خودش حکایتی است. یک سر طیف، خانواده‌هایی قرار دارند که نهضت سختکوش تنظیم خانواده با وجود همة تلاش‌هایش در راستای تحقق شعارِ «بچه که عمر و نفسه، یکیش خوبه، دو تاش بسه» (شکل فولکلور همان فرزند کمتر، زندگی بهتر) نتوانسته حریفشان شود و این خانوارهای محترم همچنان با اصرار، فرزندان برومندشان را یکی پس از دیگری تقدیم جامعه می‌کنند.
یک سر دیگر طیف هم زوج‌هایی هستند که حسرت شنیدن یک قار و قور بچه، یک شب زنده‌داری به خاطر جیغ‌های بنفش بچه و یک بار شکوفه زدن بچه روی لباس‌شان، به دلشان مانده و حاضرند خیلی چیزها بدهند تا به آرزویشان برسند. شوخی‌های طبیعت، برای بعضی‌ها معنای مرگ و زندگی دارد.
15 درصد زوج‌های جهان از ناباروری رنج می‌برند. با این حساب در کشور خودمان که سالانه حدود 700 هزار تا یک میلیون ازدواج صورت می‌گیرد، هر سال 150 هزار زوج به زوج‌های نابارور اضافه می‌شود. کارشناسان تخمین می‌زنند که حدود 5/1 میلیون زوج نابارور در ایران وجود دارد. دکتر محمدرضا نوروزی، رئیس انجمن علمی باروری و ناباروری ایران، ناباروری را این‌طور تعریف می‌کند: «اگر زوجی یک سال بعد از ازدواج بارور نشوند، در حالی که پیشگیری از حاملگی نکرده‌اند و رابطة جنسی مرتبی داشته‌اند، این زوج نابارورند.»
اما چرا یک سال؟ چون ن90درصد زوج‌های سالم، در طول یک سال، حاملگی را تجربه می‌کنند؛ به این ترتیب که از هر صد زوج، در ماه اول حدود پانزده زوج، در ماه ششم شصت زوج و بعد از یک سال نود زوج بارور می‌شوند. 10 درصد زوج‌های سالم هم بعد از سال اول حاملگی را تجربه می‌کنند. اگر زوجی نابارور باشند، مشکل یا از طرف مرد است، یا از طرف زن یا هر دو. مطالعات نشان داده که در 50 درصد موارد، زن و مرد هر دو مشکل دارند، یعنی زن در تخمک‌گذاری و مرد در وضعیت نطفه دچار مشکل‌اند.
در باقی موارد، درصد مشکل مساوی است، یعنی در 25 درصد موارد، ناباروری تنها از طرف زنان است و در 25 درصد دیگر، مردان به تنهایی مشکل باروری دارند. اما چون در اکثر موارد، علت ناباروری مشترک است، مراکز درمان ناباروری طوری طراحی شده‌اند که زن و مرد را همزمان تحت درمان قرار دهند.
دکتر نوروزی می‌گوید: «این یک باور غلط است که معمولا ناباروری را مربوط به زن می‌دانند. چون در یک زوج نابارور غالبا هر دو طرف مشکل دارند. سیستم خلقت طوری طراحی شده که اگر یکی از طرفین کمی مشکل داشته باشد و دیگری کاملا سالم باشد، نقص باروری یک زوج توسط زوج سالم جبران می‌شود.»
چرا هراس، چرا شک؟
یکی از چند علت اصلی طلاق در کشور ما ناباروری است. در حالی که متخصصان معتقدند روش‌های جدید، امکان ورود 90 درصد زوج‌های نابارور را در کارهای درمانی فراهم کرده است، هنوز تعداد زیادی از این زوج‌ها برای درمان مراجعه نمی‌کنند. آمار مراکز درمانی نشان می‌دهد در هر سال حدود 3هزارو500 تا 4 هزار و 500 نفر وارد سیکل‌های درمان ناباروری شده‌اند که حدود 5 تا 10 درصد از جمعیت نابارور کشور را تشکیل می‌دهد. یعنی بیش از نود درصد زوج‌های نابارور برای درمان مراجعه نمی‌کنند.
یکی از علت‌های این موضوع، بعد فرهنگی و اجتماعی قضیه است. دکتر نوروزی می‌گوید: «بسیاری از آنها از ترس این‌که مورد تمسخر و سرزنش خانواده‌هایشان قرار بگیرند، برای درمان اقدام نمی‌کنند. بسیاری از زن و شوهرها مدتی پس از ازدواج تحت فشار خانواده‌ها قرار می‌گیرند که چرا بچه‌دار نمی‌شوید. در حالی که خانواده‌ها باید به جای دائم سؤال کردن و وارد کردن فشارهای روحی و عصبی، زوج‌های جوان را به درمان تشویق کنند. پدر و مادرها باید از کند و کاو زیاد در مورد این موضوع، پرهیز و زمینة درمان را برای زوج‌ها فراهم کنند. ما موارد زیادی را شاهد هستیم که وقتی به مراکز درمانی می‌آیند، اصرار دارند کسی از آمدنشان مطلع نشود و مدام به خاطر طرز برخورد خانواده‌ها اضطراب دارند.»
گرانی هزینه‌های درمان، یکی دیگر از علت‌های مراجعه نکردن زوج‌های نابارور به مراکز درمانی است. هر سیکل درمان پیشرفته ناباروری، بین یک تا یک‌و‌نیم‌میلیون تومان خرج بر می‌دارد که 400تا500هزار تومانش فقط پول دارو است. سازمان‌های بیمه‌گر هم درمان ناباروری را مثل جراحی پلاستیک به عنوان درمان لوکس تلقی کرده‌اند و هزینه‌هایش را پوشش نمی‌دهند.
اقدام نکردن زوج‌ها برای درمان، دلیل سومی هم دارد و آن میزان موفقیت درمان است. آمارها می‌گویند روش‌های پیشرفتة درمان در هر دوره بین 20 تا 40 درصد می‌توانند موفقیت داشته باشند. یعنی از هر صد نفر که برای IVF (تکنیک‌های درمان ناباروری) مراجعه می‌کنند بین بیست تا چهل نفرشان بارور می‌شوند. دکتر نوروزی می‌گوید: «اگرچه این رقم به ظاهر کم است، اما اگر در نظر بگیریم که در سال‌های قبل همین زوج‌ها به هیچ عنوان امکان باروری نداشتند، رقم قابل توجهی است.»
اما نکته این‌جاست که بسیاری از زوج‌ها از ترس امیدوار شدن واهی و بعد بچه‌دار نشدن، اقدام به درمان نمی‌کنند. به گفتة دکتر نوروزی، زوج‌هایی که وارد کار درمان می‌شوند باید کاملا توجیه شده باشند. چون افسردگی‌های ناشی از عدم موفقیت درمان، معضلاتش بیشتر از بچه‌دار نشدن است.
زودتر اقدام کنید
حالا اگر زوج جوانی احساس می‌کنند در باروری‌شان مشکل دارند، چه باید بکنند؟
دکتر نوروزی توصیه می‌کند جوان‌ها قبل از ازدواج به فکر این موضوع باشند، حتی اگر می‌خواهند بعد از چند سال بچه‌دار شوند، بهتر است از وضعیت باروری خودشان اطلاع داشته باشند. او زوج‌هایی را مثال می‌زند که بعد از معاینات و بررسی‌ها بر رویشان، معلوم می‌شود اگر زودتر پیشگیری‌شان را متوقف کرده بودند شانس بیشتری برای باروری داشتند.
دکتر نوروزی به زوج‌های جوانی که قصد دارند پیشگیری درازمدت انجام دهند، پیشنهاد می‌کند که ابتدا با متخصصین مشورت کنند تا بدانند احتمال باروری‌شان چقدر است. پزشکان بعد از انجام آزمایش‌های لازم اگر اختلالی در زوجین ببینند به آنها توصیه می‌کنند زودتر بچه‌دار شوند وگرنه می‌توانند به پیشگیری ادامه دهند و هر زمان که مایل بودند بچه‌دار شوند.
او همچنین به کسانی که قصد ازدواج دارند توصیه می‌کند در صورت مشاهدة یکی از این اختلالات حتما قبل از ازدواج به مراکز درمان ناباروری مراجعه و وضعیت باروری خودشان را تست کنند؛ اختلالاتی مثل رشد نکردن یا رشد کم موهای سر و صورت، رشد ناقص اندام‌های تناسلی و فرم‌های غیرطبیعی در این اندام‌ها در مردان و رشد موهای زائد و تخمک‌گذاری و قاعدگی نامرتب در زنان. اما در مورد زوج‌هایی که پس از یک سال رابطة جنسی مرتب و عدم پیشگیری بارور نشده‌اند، اولین اقدام، مراجعه به یک مرکز درمان ناباروری است.
در این مراکز، گروهی از پزشکان شامل یک متخصص اورولوژی، یک متخصص زنان و یک جنین‌شناس، زوجین را مورد بررسی قرار میدهند. در مردان با یک معاینة فیزیکی و آزمایش نطفه می‌توان وضعیت باروری را تعیین کرد. در مورد زنان هم با انجام سونوگرافی و تست‌های هورمونی، وضعیت تخمک‌گذاری بررسی می‌شود.
غصه تاج و تختتان را نخورید
حالا پادشاهان دوران مدرن که به قول معروف، بچه‌شان نمی‌شود، نیازی به کرامات کسی ندارند. دوره و زمانه عوض شده و اگر قرار است مشکل‌شان حل شود بالاخره راه‌حلی هست که بشود از آن استفاده کرد. با این حال، شما با پادشاهان قصه‌های هزار و یک شب یک فرق اساسی دارید: لازم نیست غصة بی‌صاحب ماندن تاج و تختتان را بخورید. بچة شما نبود، بچه دیگران که هست. دنیا به هر حال هر طور که شده راهش را ادامه می‌دهد.
جنین من برای تو
اگر مردی نطفة ضعیف داشته باشد، با درمان دارویی یا جراحی، مشکل را اصلاح می‌کنند. تخمک‌گذاری نامرتب در زنان نیز با استفاده از دارو و گاه جراحی بستة لاپاروسکوپی درمان می‌شود. در واقع تلاش‌های اولیة متخصصان برای درمان ناباروری، استفاده از درمان‌های ساده مثل دارو و اقدامات غیر تهاجمی جراحی به منظور باروری طبیعی است. اما اگر این درمان‌ها جواب نداد از درمان‌های پیشرفته استفاده می‌شود.
در اصول درمان پیشرفته، پس از تحریک تخمک‌گذاری زن و افزایش تعداد تخمک‌ها با دارو، نطفة مرد را در خارج از بدنش شست‌وشو میدهند و نطفه‌های خوب را انتخاب می‌کنند. این نطفه‌ها را یا در داخل بدن زن و یا در خارج در محیط آزمایشگاه، با تخمک لقاح میدهند و بعد جنین حاصل شده را وارد بدن زن می‌کنند. این روش در مورد بیشتر زوج‌های نابارور قابل انجام است. اما این‌که جنین در رحم زن حفظ می‌شود و رشد می‌کند، بحث دیگری است و بخش عمده‌ای از عدم موفقیت درمان‌ها به همین قسمت کار برمی‌گردد.
در مورد تعداد کمی از زوج‌ها، امکان باروری از خودشان به هیچ عنوان وجود ندارد؛ مثل زمانی که زن تخمک‌گذاری ندارد. در این‌گونه موارد می‌توان از تخمک اهدایی استفاده کرد. به این ترتیب که تخمک اهدایی یک زن دیگر را با نطفة مرد مخلوط کرده، وارد رحم زنی که خواستار بچه است می‌کنند.
اما در مواردی که مردی قابلیت باروری نداشته باشد، با استفاده از قانون اهدای جنین که در مجلس تصویب شده، جنین زن و مرد دیگری را در رحم زن خواستار بچه قرار میدهند. در کشورهای خارجی اگر مردی نطفه نداشته باشد، از اسپرم مرد دیگری برای باروری همسرش استفاده می‌کنند. اما اهدای اسپرم در کشور ما موانع و مشکلات عرفی، شرعی و قانونی دارد، در نتیجه از همان اهدای جنین استفاده می‌شود.
موضوع اهدای جنین، یکی از بحث‌های داغ دنیاست که ابعاد قانونی، شرعی، عرفی و اخلاقی جنجال برانگیزی دارد. ملاحظة عادت‌ها، سنت‌ها و نژادها در اهدای جنین نقش عمده‌ای دارند. مثلا نمی‌شود جنین یک زوج ترکمن را به یک زوج غیرترکمن اهدا کرد، چون تفاوت بین چهرة بچه با والدینش ممکن است در آینده مشکل‌ساز شود. در نتیجه اهداکنندهها باید شرایط خاصی داشته باشند.
ضمنا بیماری‌هایی مثل هپاتیت و اچ‌آی‌وی نداشته باشند و سالم باشند. ثبت اطلاعات اهداکنندهها هم یکی از بحث‌های روز است. انجمن علمی تخصصی باروری و ناباروری ایران با وزارت بهداشت در حال مذاکره برای شرایط ثبت اطلاعات اهداکنندهها است و در این مذاکرات بحث‌های جالبی مطرح شده. این‌که چه کسانی می‌توانند از ماهیت اهداکننده مطلع شوند و آیا اصلا حق دارند مطلع شوند یا نه؟ آیا بچه‌ای که به دنیا می‌آید، اگر بزرگ شود و بخواهد پدر و مادر بیولوژیکی‌اش را بشناسد باید این اطلاعات را در اختیارش قرار داد یا نه و...
در کنار این‌ها دو بحث دیگر هم مطرح است: رحم کمکی و بانک اسپرم.
استفاده از رحم کمکی برای خانم‌هایی رایج است که سقط‌های مکرر دارند و رحم‌شان توانایی نگه داشتن جنین را ندارد. در نتیجه جنین را وارد رحم خانم دیگری می‌کنند و او جنین را در بدنش پرورش می‌دهد و بعد از زایمان به پدر و مادرش تحویل می‌دهد.
موضوع بانک اسپرم هم یکی دیگر از مقولات جدید ناباروری است. چون اهدای اسپرم در کشور ما انجام نمی‌شود، بانک اسپرم فقط برای ذخیرة اسپرم یک مرد جهت استفادة خودش در آینده است. به این ترتیب که اگر مردی که دارای اسپرم و نطفه است و هنوز بچه‌دار نشده، قرار است شیمی درمانی شود یا اعضای تولیدکنندة نطفه‌اش را قرار است با جراحی بیرون بیاورند یا در طول زمان آسیبی به او می‌رسد که در حال ضعیف کردن نطفه است، می‌تواند اسپرم‌اش را به صورت فریز شده در بانک اسپرم ذخیره کند.
حتی در دنیا مواردی دیده شده که خانمی پس از مرگ شوهرش با استفاده از اسپرم فریز شدة او باردار شده است. دکتر نوروزی می‌گوید: «اگرچه این موضوع، بیشتر شبیه یک جوک به نظر می‌آید، اما یک واقعیت علمی است. امکان منجمد کردن اسپرم، تخمک و حتی جنین و سالم نگه داشتن آنها طی سال‌های طولانی وجود دارد.
مثلا با منجمد کردن تخمک یک زن، می‌توان در دوران یائسگی، او را بارور کرد. امکانات علمی، فراوان است، اما نکته‌ای که وجود دارد این است که استفاده از این‌گونه امکانات چقدر اخلاقی است. مثلا استفاده از اسپرم فریز شدة یک مرد، چند سال بعد از مرگ او، آیا اخلاقی و شرعی است؟»
نه یکی، نه دو تا
چند قلوزایی یکی از عواقب درمان‌های ناباروری است. چند قلوزایی حاصل درمان پیشرفته، این‌طور اتفاق می‌افتد که چند تخمک خارج شده را با چند اسپرم لقاح میدهند و بین 2 تا 10 جنین ایجاد می‌کنند. معمولا بین دو تا سه جنین منتقل می‌شوند تا بالاخره یکی از آنها سالم بماند، هر چند ممکن است بقیه هم سالم بمانند. بقیة جنین‌ها را در نیتروژن مایع فریز می‌کنند تا اگر حاملگی به نتیجه نرسید، در دورة بعدی ازشان استفاده کنند.
تعیین جنسیت هم یکی دیگر از مقولات موازی با درمان‌های ناباروری است. به این ترتیب که جنین تشکیل شده در محیط آزمایشگاه، دو تا سه روز بیرون از رحم نگهداری می‌شود و اگر یکی از سلول‌های این جنین را برای بررسی ژنتیک ارسال کنند، متخصص ژنتیک می‌تواند جنسیت جنین را تشخیص دهد. این روش که صد در صد علمی و مطمئن است، از نظر اخلاقی قابل قبول نیست و فعلا فقط در مواردی استفاده می‌شود که پدر یا مادر، یک بیماری ارثی دارند و این بیماری فقط توسط دختر یا پسر منتقل می‌شود. با این بررسی و تعیین جنسیت جنین، از انتقال بیماری پیشگیری می‌کنند.
چرا ناباروری؟
بررسی‌ها نشان داده شایع‌ترین علت ناباروری، بدون علت بودن است. یعنی ناباروری در بسیاری از زوج‌ها هیچ علت خاصی ندارد. اما در مورد بعضی دیگر می‌توان علت‌هایی را شناسایی کرد. در مردان، بیماری واریکوسل که باعث تورم رگ‌های اندام تولیدکنندة نطفه می‌شود، شایع‌ترین علت ناباروری است. بیماری‌های دستگاه تناسلی مثل سل دستگاه تناسلی و بیماری‌های عفونی دستگاه تناسلی که در اثر روابط جنسی غیرصحیح ایجاد می‌شوند، از دیگر علل شناخته شدة ناباروری مردان‌اند. در زنان هم اختلالات هورمونی، اختلالات لوله‌های منتقل‌کنندة تخمک، عدم رشد رحم و سقط‌های مکرر ناشی از بیماری‌های عفونی می‌توانند علت ناباروری باشند.
در مواردی ناباروری ممکن است ثانویه باشد، یعنی زن و شوهری پس از یک بار بچه دار شدن به خاطر مشکلاتی که در طول زمان برای زن یا مرد پیش آمده برای داشتن فرزند دوم دچار مشکل شوند.
علل روحی و روانی ناباروری را هم نباید نادیده گرفت. اضطرابات روحی در زنان موجب به هم خوردن سیکل قاعدگی، مختل شدن تخمک‌گذاری و در نتیجه اختلال باروری می‌شود. اگر سؤالات بیشتری دربارة ناباروری دارید می‌توانید به سایت انجمن علمی ناباروری ایران (isrm-ir) مراجعه کنید. در آن‌جا به سؤالات پزشکی شما پاسخ میدهند.
