بر اساس نظر مراجع، این تسهیلات ربوی بوده و پرداخت و دریافت آن حرام است. در این‌باره با سیدعباس موسویان، عضو شورای فقهی بانک مرکزی گفت‌وگو کردیم که در پی می‌آید.
- از دیدگاه فقه اسلام و بانکداری اسلامی علت ربوی بودن تسهیلات عمره چیست؟
در بانکداری اسلامی، تسهیلات باید بر اساس یک سری از قراردادهای شرعی پرداخت شود و در قالب آن قرارداد سود گرفته‌شود، این در حالی است که بانک‌هایی که اقدام به پرداخت تسهیلات عمره به متقاضیان کرده‌اند بدون اینکه یک قرارداد مشخص و صحیحی داشته باشند، رقمی را به شخص داده و مقرر کردند که این مبلغ باید در طول یک یا 2 سال با سود 14 درصد بازگردانده شود. این امر ماهیت قرض همراه با بهره پیدا می‌کند. برخی از بانک‌ها عنوان کردند که این قرارداد یک قرارداد جعاله است حال آنکه قرارداد جعاله در فقه اسلامی یک تعریف مشخص دارد. سودی که عامل در قرارداد جعاله می‌گیرد بابت ارائه یک خدمت خاص است، در حالی که در این بانک‌ها خدمت مشخصی که در مقابل آن قرار باشد سود 14درصدی گرفته شود، تعریف نشده بود. فقط یک پولی را به مشتری واگذار می‌کردند که برای سفر عمره ثبت‌نام کند. این مبلغ به فرد داده می‌شود که با پرداخت آن به سازمان حج و زیارت ثبت‌نام کند و در مقابل، این مبلغ را باید همراه با یک سود زیاد به بانک برگرداند. خدمتی به این اندازه باید فقط یک کارمزد در حد یک یا 2 درصد داشته باشد و در حدی نیست که سود 14 درصدی داشته باشد. به همین علت است که مراجع با پرداخت چنین تسهیلاتی از سوی بانک‌ها مخالفت کرده و آن را مغایر با موازین بانکداری اسلامی تشخیص داده‌اند.
- یعنی می‌فرمایید این تسهیلات می‌تواند با سود یک یا 2 درصد به متقاضیان پرداخت شود، بدون اینکه اشکال شرعی بر آن مترتب باشد؟
این کار برای بانک صرفه اقتصادی ندارد. بانک هم اجباری به انجام این کار ندارد. اما اگر بخواهد تسهیلاتی به‌عنوان قرض بدهد حداکثر می‌تواند حدود یک درصد کارمزد دریافت کند. اگر بخواهد آن را در قالب قرارداد جعاله پرداخت کند، نمی‌تواند این کار را انجام دهدچون خدمتی در قالب این قرارداد انجام نمی‌شود. باید به تعریف جعاله دقت کنید. این قرارداد در واقع به معنای گرفتن دستمزد در مقابل انجام یک خدمت و یک کار مشخص است و با توجه به اینکه در اینجا کاری که توسط بانک‌ها ارائه می‌شود، ارزش مالی ندارد نمی‌توان اسم آن را جعاله گذاشت. این قرارداد همان قرض است و بانک در نهایت می‌تواند کارمزد اندکی در ازای پرداخت این تسهیلات دریافت کند.
- در مدتی که این تسهیلات توسط بانک‌ها پرداخت می‌شد، در واقع یک فضای رقابتی برای بانک‌ها ایجاد شده بود تا با جذب متقاضیان و ثبت‌نام از آنها، خودشان نیز از این راه سودی کسب کنند. بنابراین به‌نظر می‌رسد که ایده پرداخت تسهیلات با سود 14 درصد از همین‌جا نشأت گرفته است. آیا این مسئله پیش از آغاز ثبت‌نام پیش‌بینی نشده بود؟
بانک مرکزی طبق بخشنامه‌ای که به بانک‌های عامل داشته آنها را موظف کرده است که قبل از اینکه ابزار جدیدی را به جریان بگذارند باید نظر شورای فقهی بانک مرکزی را پیرامون آن ابزار بگیرند اما متأسفانه برخی از بانک‌ها این مسئله را در مقام اجرا عمل نمی‌کنند و ابزاری را طراحی کرده و توجهی هم به مشروعیت یا عدم مشروعیت آن ندارند. فقط به‌دنبال این هستند که از عرصه رقابت عقب نمانند. اما اینکه آیا این مسئله مشروع است یا خیر مورد توجه قرار نمی‌گیرد. همچنین برخی مردم مسلمان را برای انجام یک کار مستحبی وارد یک کار حرام می‌کنند. به هر حال سفرعمره عملی است مستحبی؛ نمی‌شود با یک قرارداد حرام که جزو گناهان کبیره است و در قرآن با آن با شدت برخورد شده است، مردم را برای انجام یک عمل ثواب مستحبی راهی کرد.
- آیا منظور شما این است که عمره‌ای که با پشتوانه این وجوه انجام می‌شود، دارای اشکال است؟
بله. مقدمه این کار مستحبی، انجام دادن یک کار حرام است و معلوم است که این کار اصلا مورد رضایت خداوند نیست.
- بسیاری از افرادی که قصد عزیمت به سفر حج را دارند، برای ادای این فریضه پولی قرض می‌کنند. آیا در این صورت شرط استطاعت به‌عنوان یکی از شروط لازم برای سفر حج رعایت شده است یا خیر؟
بحث استطاعت برای حج واجب است و مسائل خاص خود را دارد. اما این تسهیلات برای عمره مفرده پرداخت شده که امری مستحب است. به‌نظر می‌رسد که این کار از کسی پذیرفته می‌شود که توانایی انجام آن را داشته باشد و یا اینکه حداکثر برای آن تسهیلاتی در قالب قرض‌الحسنه دریافت کند. اما اینکه قرض ربایی گرفته و مرتکب یک گناه کبیره شود تا یک عمل مستحبی انجام دهد، این کار هیچ‌گاه پذیرفته نخواهد شد.
