عطر علم، طعم زیبایی

مثلاً تماشای یک تابلوی زیبا برایمان خوشایند است یا از شنیدن یک موسیقی خوب لذت می‏بریم، از طرف دیگر با دیدن یک منظره معمولی یا موسیقی بدون هارمونی احساس خاصی به ما دست نمی‏دهد و شاید بدمان هم بیاید!

اما چه چیزی باعث می‏شود که یک چیز، زیبا و خوشایند به نظر بیاید و دیگری نه؟ به‌عبارت دیگر چرا به نظر ما یک آهنگ قشنگ است و به دل می‏نشیند؟ اصلاً به‌دل نشستن یعنی چه؟ شاید بگویید این موضوع خیلی سلیقه‎ای است و به علایق افراد بستگی دارد. اما در واقع این‌طور نیست!

این سؤال از زمان‏های خیلی دور -یعنی زمان افلاطون و سقراط- تا به‌حال مطرح شده و باید پاسخ آن را در مباحثی مثل زیبایی‏شناسی و فلسفه جست‌وجو کرد. این که زیبایی چیست؟ اثر هنری زیباست یا هر اثری که زیبا باشد، اثر هنری هم تلقی می‏شود؟ داشتن ساختار و تناسبات خاصی باعث به‌وجود آمدن زیبایی می‏شود؟ یا چیزهای زیبا خود تناسب دارند و از ساختار مشخصی تبعیت می‏کنند؟ همان‌طور که می‏بینید سؤال‏های از این‌قبیل خیلی زیاد هستند؛ اما چیزی که این‌جا می‏خواهیم به آن بپردازیم، ارتباط زیبایی با علم است. به این معنا که اگر بخواهیم از بحث فلسفی زیبایی‏شناسی و لذت‌بردن خارج شویم، با علم هم می‏توان به پاسخی برای این سؤال‏ها دست پیدا کرد یا نه؟

یکی از اولین مفاهیمی که در ریاضیات به آن پرداخته می‏شود، تقارن، تناسب و تشابه است. حتماً به یاد دارید که اَشکال، تحت چه شرایطی با هم متشابه هستند و تناسب چیست. این موضوعِ به‌ظاهر ساده ریاضی، در بسیاری هنرها نمود پیدا می‏کند؛ مثلاً یکی ‌از اولین چیزهایی که یک عکاس یا طراح یاد می‏گیرد، تقسیم‌کردن کادر طرح یا عکسش به نسبت‏های مشخصی است که هر شیئی را می‏توان در آن جای داد.

برای درک بهتر این موضوع بد نیست اشاره‏ای هم به «نسبت طلایی» کنیم. نسبتی که از یک دنباله معروف ریاضی به نام «فیبوناچی» حاصل می‏شود و در طبیعت و آثار هنری -از معماری و عکاسی رفته تا مجسمه‌سازی و نقاشی- کاربرد دارد. نسبت طلایی به‌طور خلاصه وقتی اتفاق می‏افتد که نسبت بخش بزرگ‏تر به بخش کوچک‏تر، برابر با نسبت کل به بخش بزرگ‏تر باشد. اهرام مصر، بسیاری از بناهای یونان باستان و حتی برج آزادی تهران، از نمونه‏های معروف رعایت نسبت طلایی در معماری هستند.

علومی مانند هندسه در کار حرفه‏ای بسیاری از نقاشان مهم تاریخ تأثیر زیادی داشته؛ تا آن‌جا که 600-700 سال پیش، شرط نقاش‌شدن را آگاهی از ریاضی می‏دانستند! از این گروه و از یکی از معروف‏ترین نقاش‏های ریاضی‌دان می‏توان به داوینچی اشاره کرد. شاید برایتان جالب باشد بدانید که کشف مفهوم «پرسپکتیو» تحولی اساسی در تاریخ هنر به وجود آورد.

یکی‌دیگر از کاربردهای علم در شناخت و درک زیبایی و لذت، مربوط به هنر موسیقی می‌شود. با پیشرفت علم و دانش، عصب‌شناسان توانسته‏اند نقاطی از مغز را که زمان لذت‌بردن از چیزی شروع به فعالیت می‏کنند، شناسایی کنند. آنها پی برده‏اند آهنگی را که از شنیدنش لذت می‏بریم (مثل یک قطعه معروف از باخ یا موتسارت) می‏توان به یک فرمول ریاضی تبدیل کرد و با توجه به آن، وضعیت تحریک‌شدن اعصاب مغز را بررسی کرد.

در آزمایش پیچیده‏ای که به‌تازگی انجام شده، دانشمندان متوجه شده‏اند زمانی که نت‏های یک آهنگ، هارمونی یا هماهنگی دارند، اعصاب به‌طور منظم پیام‏ها را انتقال می‏دهند و این موضوع سبب لذت‌بردن بیشتر فرد از موسیقی می‏شود.