ارائه آموزش فنی به مربیان بهداشت مدارس و آموزش بهداشت به مسئولان و معلمان مدارس توسط کارشناسان مبارزه با بیماری‌ها و بهداشت محیط و همچنین برنامه‌های آموزشی جهت اطلاع‌رسانی به دانش‌آموزان و خانواده‌ها در رأس این برنامه‌هاست.
اگر چه بهبود وضعیت بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی تاثیر بسزایی در کاهش آلودگی به شپش داشته است، اما همچنان این انگل گستردگی جهانی دارد، به طوری‌که در دهه گذشته در ایالات متحده آمریکا هر سال 6 میلیون مورد ابتلا به شپش گزارش می‌شود.
شپش مختص جامعه یا طبقه اجتماعی خاصی نبوده و تمام افراد جامعه را مخصوصا در فصول سرد سال ممکن است درگیر کند. شیوع این بیماری در کودکان بسیار بیشتر است و در جنس مونث شایع‌تر از جنس مذکر است.
این حشره، به دنبال تماس‌های نزدیک بین فردی یا هنگامی که افراد خانواده در فصول سرد برای تامین گرما لباس‌های بیشتری می‌پوشند و به صورت دسته جمعی زندگی می‌کنند، از شخصی به شخص دیگر انتقال می‌یابد.
شناسنامه شپش
شپش حشره کوچکی به رنگ سفید مایل به خاکستری است که دارای دهانی مخصوص مکیدن خون، دو شاخک و سه جفت پای کوتاه است.
شپش یک انگل خارجی بدن انسان محسوب می‌شود. می‌تواند سر، بدن و عانه را آلوده کند. تخم شپش «رشک» نام دارد و بیضی شکل و سفیدرنگ و به اندازه ته سنجاق است و به مو و درز لباس‌ها می‌چسبد.
شپش در مو و لباس زندگی می‌کند و فقط به خاطر تغذیه روی سطح بدن می‌آید و خودش را به پوست بدن می‌چسباند و پوست را سوراخ کرده و بزاق خود را در زیر پوست تزریق نموده و با مکیدن خون، مواد زائدی را نیز از خود دفع می‌کند. همین تلقیح مواد زائد و بزاق به زیر پوست منجر به ایجاد برآمدگی قرمز رنگ خارش‌داری می‌گردد.
از نظر شدت و شیوع آلودگی به انواع شپش، عواملی چون سن، جنس، نژاد، وضعیت اقتصادی و اجتماعی موثر شناخته شده‌اند. آلودگی در تمام گروه‌های سنی دیده می‌شود ولی شپش سر در کودکان (سنین مدارس ابتدایی) شیوع بیشتری دارد.
نکته اینجاست که اگر چه به طور معمول شپش در جوامع فقیر و متراکم شایع‌تر است، ولی در شرایط همه‌گیری کلیه طبقات اجتماعی و اقتصادی جامعه را فرا می‌گیرد و حتی در جوامع چندنژادی مشاهده شده که شپش سر در سفیدپوستان شایع‌تر از سیاه‌پوستان است.
شپش سر: انتقال شپش سر عمدتاً در اثر تماس مستقیم و یا تماس با اشیای آلوده مثل حوله، شانه و برس سر، کلاه، روسری، بالش، لباس‌های خواب و... که به طور مشترک مورد استفاده قرار بگیرند و یا اینکه در یکجا روی هم قرار داده شوند، صورت می‌گیرد.
همچنین به وسیله صندلی‌های سالن‌های اجتماعات، کلاس‌ها، وسایل نقلیه عمومی و کمدهای لباس، حمام‌های عمومی و استخرها و... هم انتقال انجام می‌شود. گاهی هم به مناطق کم موی بدن مهاجرت می‌کند ولی هرگز در ابرو یا پلک تخم‌گذاری نمی‌کند.
شپش تن: آلودگی به شپش تن در حال حاضر منحصر به جوامعی است که دچار بحران‌های سیاسی، اجتماعی و فقر هستند و یا به عنوان یک مشکل عمده بهداشتی متعاقب وقوع حوادث و بلایای اجتماعی نظیر جنگ، زلزله، سیل و... اتفاق می‌افتد.
انتقال شپش تن عمدتاً توسط البسه خصوصاً پوشیدن لباس زیر دیگران، استفاده از ملحفه و رختخواب مشترک و حوله صورت می‌گیرد. به علاوه توسط صندلی وسایل نقلیه عمومی و سالن‌ها هم صورت می‌گیرد.
شپش عانه: شپش عانه در مقایسه با دو نوع دیگر از شیوع پایین‌تری برخوردار است. این شپش معمولاً از طریق تماس جنسی منتقل می‌گردد و لذا در کودکان و مدارس بسیار نادر است. این بیماری در مردان از شیوع و شدت علائم بیشتری برخوردار است و عمدتاً خارش ناشی از آن در ساعات عصر و شب معمول‌تر است.
دردسرهای شپش
آلودگی پوست بدن، موی سر یا عانه روی بدن شخص را «پویکولوزیس»می‌گویند. عوارض مهم پویکولوزیس عبارتند از:
1 – خارش شدید که فرد را کلافه، خسته و پریشان و بی‌خواب می‌کند و همین امر می‌تواند یکی از علل افت تحصیلی در دانش‌آموزان باشد.
2 – پوسته پوسته شدن و ضخیم شدن پوست در اثر خاراندن زیاد.
3 – عفونت ثانویه پوست، مثل زرد زخم که در اثر خاراندن شدید رخ می‌دهد.
4 – انتقال بعضی از بیماری‌های خطرناک مثل تیفوس که شپش تن، ناقل آن است.
راه‌های پیشگیری و درمان
اولین نکته این است که درمان فرد بیمار در آلودگی به شپش تاثیرگذار نیست. حتی اگر با بهترین روش‌ها نیز درمان شود. چرا که اگر فردی در مجاورت و تماس نزدیک با یک فرد آلوده به شپش قرار داشته باشد، حداکثر تا 2 هفته بعد مجددا آلوده می‌گردد، پس مهمترین اصل در مبارزه با شپش، انجام درمان دسته‌جمعی و همگانی و رفع آلودگی از کلیه لوازم و وسایل مورد استفاده افراد به طور همزمان است.
مهمترین نکته در مهار شپش دانش‌آموزان هم بازدید روزانه موی سر و در صورت لزوم بازدید لباس و بدن آنها توسط معلمان و مربیان مدارس و ارجاع سریع موارد آلوده به واحدهای بهداشتی درمانی برای درمان فرد آلوده به همراه خانواده و اطرافیان وی است. پس از درمان ضدشپش، احتمال انتقال آلودگی از بین می‌رود و دانش‌آموز می‌تواند به مدرسه بازگردد.
6 راه مبارزه با شپش
1 – استحمام مرتب و منظم، شانه کردن موهای سر در روز به دفعات مختلف، تمیزکردن و شست‌وشوی منظم برس و شانه و لباس‌ها، روسری و کلاه و دیگر وسایل شخصی از اصول مهم پیشگیری از شپش است.
2 – در شرایط گسترش آلودگی به شپش تن شست‌وشوی لباس و ملحفه در آب جوش به مدت حداقل 30 دقیقه و یا استفاده از ماشین لباسشویی و خشک‌کن و اتو کردن منظم لباس و مخصوصا درزهای لباس برای از بین بردن شپش و رشک مهم است.
3 – پرهیز از تماس لوازم شخصی و لباس‌های افراد آلوده و عدم استفاده از کلاه و شانه و برس دیگران بایستی مورد توجه قرار گیرد.
4 – در موارد آلودگی شدید، شپش سر حتی از طریق پشتی صندلی اتومبیل و اتوبوس، سالن‌های اجتماعات و سمینارها نیز منتقل می‌گردد و باید مورد توجه باشد.
5 – طول موی سر در آلودگی به شپش سر نقشی ندارد و در صورت رعایت مسائل بهداشت فردی و دسترسی به درمان مناسب، کوتاه کردن موی سر ضروری نیست.
6 – در تجربیات دانشکده بهداشت دانشگاه تهران روش پودرپاشی به صورت هفته‌ای یکبار تا 4 هفته با پودر گامابنزن بسیار موثر بوده و آلودگی را تا حد صفر کاهش داده است. این روش در صورت وجود آلودگی شدید و وجود خطر انتشار در بین افراد آسیب‌پذیر انجام می‌شود.
نحوه کار به این صورت است که دست‌ها، پاها، پشت و جلوی تنه و گردن و همچنین رختخواب‌ها و ملحفه‌ها و البسته باید پودرپاشی گردند.
البته در صورت آلودگی استفاده از داروهای ضد شپش (از جمله شامپو و لوسیون گامابنزن، شامپو و لوسیون پرمترین) طبق دستور پزشک الزامی است.
