محلی که منشأ زمین‌لرزه است و انرژی از آنجا خارج می‌شود را کانون ژرفی و نقطه بالای کانون در سطح زمین را مرکز سطحی زمین‌لرزه گویند. پیش از وقوع زمین‌لرزه اصلی معمولا زلزله‌های نسبتا خفیف‌تری در منطقه روی می‌دهد که به پیش‌لرزه معروفند. به لرزش‌های بعدی زمین‌لرزه نیز پس‌لرزه گویند که با شدت کمتر و با فاصله زمانی گوناگون میان چند دقیقه تا چند ماه رخ میدهند. زمین‌لرزه به 3صورت عمودی، افقی و موجی به‌وقوع می‌پیوندد که نوع آخر از شایع‌ترین آنهاست. زمین‌لرزه نتیجه رهایی ناگهانی انرژی از داخل پوسته زمین است که امواج مرتعشی را ایجاد می‌کند. زمین‌لرزه‌ها توسط دستگاه زلزله‌سنج یا لرزه‌نگار ثبت می‌شوند. مقدار بزرگی یک زلزله (ریشتر) طبق قرارداد گزارش می‌شود، زلزله‌های کوچک‌تر از شدت ۳ریشتر اغلب غیرمحسوس و بزرگ‌تر از ۷ریشتر خسارت‌های جدی را به‌بار می‌آورند. شدت لرزه با روش اصلاح‌شده مرکالی اندازه‌گیری می‌شود.
در نزدیکی سطح زمین، زلزله به صورت ارتعاش یا گاهی جابه‌جایی زمین نمایان می‌شود. زمانی که مرکز زمین‌لرزه در داخل دریا باشد، بستر دریا به میزانی تغییر مکان می‌یابد که باعث ایجاد سونامی می‌شود . ارتعاشات زمین، ریزش کوه و گاهی فعالیت‌های آتشفشانی را موجب می‌شود. در حالت کلی کلمه زمین‌لرزه هر نوع ارتعاشی را دربر‌می‌گیرد- چه ارتعاش طبیعی چه مصنوعی توسط انسان- که موجب ایجاد امواج مرتعش می‌شود. به‌منظور بررسی تعاریف علمی رایج پیرامون زلزله و کسب اطلاعاتی درباره انواع زلزله گفت‌وگویی را با دکتر محمدرضا قیطانچی، استاد گروه فیزیک زمین و رئیس بخش زلزله‌شناسی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران انجام داده‌ایم که در‌پی می‌آید.
- گسل چیست و چه تعریف علمی می‌توان از آن ارائه داد؟
به نواحی سست زمین که زودتر می‌شکنند و جابهجا می‌شوند اصطلاحا گسل می‌گویند. به‌عنوان مثال یک قطعه سرامیک را در نظر بگیرید که در آن ترکی وجود دارد، اگر این سرامیک بشکند از همان محل ترک شکسته خواهد شد. پوسته زمین نیز دارای ترک‌های متعددی در اندازه و ابعاد بزرگ است. اغلب زلزله‌های تکتونیکی دارای عمق کم و مخرب در اثر جابه‌جایی گسل‌ها رخ می‌دهد، به این دلیل گسل‌ها و انجام مطالعات تحقیقاتی روی آنها مهم تلقی می‌شوند.
- در ایران اغلب کدام نوع از زلزلهها رخ می‌دهد؟
در کل می‌توان گفت مخرب‌ترین نوع زلزله بر اثر جابه‌جایی گسل اتفاق می‌افتد. دیگر انواع زلزله زیاد جدی گرفته نمی‌شوند زیرا کمتر مخرب و خطرناک هستند و تلفات ندارند و تنها دستگاه‌ها لرزش ناشی از این زمین لرزه‌ها را ثبت می‌کنند. آن دسته از زلزلهها در ایران زیاد رخ نمی‌دهند و در میان کارشناسان مطرح نمی‌شوند اما زمانی که ما در ایران از زلزله سخن می‌گوییم منظور همان زلزله‌هایی است که بر اثر شکسته شدن یا جابه‌جایی گسل‌ها رخ میدهند.
- منظور از مرکز و کانون زلزله چیست؟
مرکز و کانون زلزله نقطه‌ای است که از آنجا شکستگی شروع شده یا انرژی آزاد می‌شود. اغلب با داده‌های دستگاه‌های زلزله‌سنج می‌توان کانون زلزله را مشخص کرد. در واقع زمانی که از کانون زلزله سخن به میان می‌آید منظور از مرکز وقوع زلزله درون زمین است، اگر خطی عمود از این مرکز به سطح زمین ترسیم کنیم، نقطه‌ای که در روی سطح زمین به آن می‌رسیم را اصطلاحا روی مرکز می‌گویند.
- پس به این نتیجه می‌رسیم که زمانی که می‌گویند مرکز وقوع زلزله در واقع منظور کانون زلزله زیرزمین است؟
بله دقیقا، روی مرکز نیز محلی است که در بالای کانون زلزله زیرزمین قرار دارد. اغلب مردم نیز برایشان جالب است بدانند کانون یا محل وقوع زلزله روی زمین دقیقا کجا بوده است و زیاد راغب نیستند که به عمق محل وقوع زلزله یا کانون وقوع زلزله زیر زمین پی ببرند.
- ما در بسیاری از مواقع در اخبار مرتبط با زلزله می‌شنویم که فلان زلزله با قدرت مثلا 6/4 در مقیاس ریشتر رخ داده است، این اصطلاح ریشتر به چه معناست؟
معمولا زلزلهها از نظر قدرت و اندازه باهم متفاوت هستند. در دهه 1930 میلادی فردی به‌نام ریشتر مقیاسی را برای بررسی دامنه موج‌های زلزله و قدرت زمین لرزه ابداع کرد، این مقیاس بعدها به نام خود وی ریشتر نام گرفت. بزرگ‌ترین زلزله‌ای که تاکنون در طول تاریخ روی داده بیش از 9/5ریشتر نبوده است. در ایران و به‌ویژه مناطق روستایی زلزله‌های با مقیاس 5 ریشتر با تخریب همراه است.
- درباره سونامی و تفاوت آن با زلزله‌هایی که روی خشکی به‌وقوع می‌پیوندند نیز برای‌مان بگویید.
زلزله‌ای که در داخل اقیانوس و زیرآب اتفاق می‌افتد اگر مولفه قائم آن یعنی ضربه‌ای که از درون زمین به پوسته زمین وارد می‌شود قوی باشد، باعث ایجاد موج‌های قوی و با ارتفاع زیاد در دریا می‌شود. اگر این موج‌ها همانگونه که گفتیم بزرگ باشند در سواحل باعث به بار آمدن خسارات و تلفات زیاد می‌شود. بنابراین نمی‌توان گفت که هر زلزله‌ای داخل دریا باعث ایجاد سونامی شود. سونامی زمانی به‌وقوع می‌پیوندد که حرکت پوسته زمین به گونه‌ای باشد که به کف اقیانوس ضربه‌ای شدید وارد کند. این ضربه در حقیقت باعث ایجاد موج می‌شود. منطقه‌ای که ضربه به آن وارد می‌شود منطقه کوچکی نخواهد بود و طول آن ممکن است چند صد کیلومتر و عرض آن چند ده کیلومتر باشد. ذکر دوباره این نکته نیز ضروری است که تنها در حالتی که ضربه قائم باشد این موج ایجاد می‌شود. اگر زلزله بزرگی زیر آب رخ دهد اما پوسته زمین به صورت افقی جابهجا شود، این زلزله ایجاد سونامی نمی‌کند. سونامی در حقیقت یک عامل ثانوی است که علت اصلی آن زلزله است. در واقع ایجاد موج‌های بلند و سهمگین از تبعات وقوع زلزله در پوسته زیرین کف اقیانوس‌هاست. در خشکی هم ممکن است زلزله عمودی شدید رخ دهد اما باعث پدید آمدن امواج در دریا نخواهد شد.
انواع زلزله
زلزله در اثر آزاد شدن ناگهانی انرژی در داخل زمین رخ می‌دهد. اگر زلزلهها منشأ گسلی داشته باشند آنها را تکتونیکی می‌نامند. زلزله‌هایی که به‌دلیل آزاد شدن انرژی درون زمین رخ میدهند آنها را زلزله با منشأ انفجار می‌نامند، این نامگذاری به این دلیل صورت گرفته که آزاد شدن انرژی زیر سطح پوسته زمین با شدت زیادی انجام می‌گیرد و صدایی همانند صدای انفجار ایجاد می‌کند. شکل موج‌های زیرزمینی ناشی از زلزله گسلی با زلزله ناشی از آزاد شدن انرژی در پوسته زیرین زمین تفاوت می‌کند. اگر رکوردهای این زلزلهها با هم توسط متخصصان زلزله‌شناس مقایسه شوند، آنها به خوبی قادر خواهند بود تشخیص دهند این زلزلهها، زلزله‌های گسلی بوده یا ناشی از انفجار بوده‌اند. در برخی از موارد ادعا شده که فلان زلزله ناشی از انفجار هسته‌ای رخ داده است؛ این ادعاها در واقع دارای پشتوانه علمی نیستند، زیرا با بررسی رکورد زلزله می‌توان فهمید که این زلزله ناشی از جابه‌جایی گسل بوده یا انفجار. در مورد زلزله بم و پیش‌تر از آن حتی در مورد زلزله طبس نیز برخی از ادعاها مطرح شد که این زلزلهها در واقع انفجار هسته‌ای بوده‌اند، این ادعاها دلیل علمی ندارند و ادعاهایی کذب و واهی محسوب می‌شوند. نوعی دیگر از زلزلهها نیز بر اثر جدا شدن پوسته زمین و فرو رفتن آن در قسمتی از زمین که سفت و جامد نیست رخ میدهند. این سه‌نوع زلزله از مهم‌ترین انواع زلزله محسوب می‌شوند و منشأ و دلیل وقوع آنها با یکدیگر متفاوت است.
