یک چهارم از یک قرن، یعنی تاریخی که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از آبان ماه 1366 تا اردیبهشت 1391 پیموده است.هر سال و در آستانه اردیبهشت‌ماه، رخدادی در حوزه فرهنگ، خود را به جمع اخبار ریز و درشت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تحمیل می‌کند، دیگر وقایع را به حاشیه می‌راند و دستکم چند روزی سخن از کتاب و کتابخوانی را بر صدر سخنان روزمره می‌نشاند.
صفحات روزنامه‌ها، بخش‌های خبری تصویری و صدای رادیوها کتاب را در ویترین می‌گذارند و 10روز از بهار، با صفت دهان پرکنی چون بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار می‌شود. اهمیت چنین رویدادی، دستکم در افواه رجال فرهنگی و سیاسی چنان هست که بر خلاف بیشتر وقایع سمبلیک فرهنگی و هنری ایران، حضور عالی‌ترین مقام اجرایی کشور را در مراسم افتتاحیه به رسمی عادی تبدیل کند. با این همه، 25سال برگزاری نمایشگاه کتاب تهران که گاهی از آن به عنوان پربازدیدکننده‌ترین نمایشگاه کتاب در سرتاسر دنیا یاد می‌شود، تاریخ مدون و قابل دسترسی ندارد. شاید آنچه پیش از این باید در نظر مسئولان ادوار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار می‌گرفت و تا امروز به عنوان یک سند تاریخی در اختیار پژوهشگران و تاریخ نگاران می‌بود همین تاریخ‌نگاری ساده است، تا پس از ربع قرن «جهاد فرهنگی» همچنان انتقادات همیشگی پابرجا نماند؛ انتقاداتی که گاه ساده‌تر از این مثل فارسی است که می‌گوید: «آزموده را آزمودن خطاست».
هشتی کتاب زیر آتش خمپاره
نخستین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در آبان‌ماه سال۱۳۶۶، مقارن با سال‌های پایانی دفاع‌مقدس، در محل نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران (انتهای بزرگراه چمران) شکل گرفت. به عبارت دیگر آغاز رویدادی که امسال با عنوان «ربع قرن جهاد فرهنگی» از آن یاد می‌شود با دوره‌ای همزمان شد که در مرزهای غربی و جنوب کشور و حتی فراتر از آن، در کل ایران، جهادی از جنس گلوله و خمپاره و شهادت در جریان بود.صباح زنگنه، معاون فرهنگی وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نخستین رئیس نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران درباره تجربه برگزاری نخستین دوره نمایشگاه می‌گوید: «کشور در حال جنگ بود. همه منابع ارزی و درآمدی کشور ناظر به حمایت از دفاع کشور در برابر تجاوز عراق جهت داده می‌شد. بنابراین یافتن منبع مالی ارزی برای تامین خرید این کتاب‌ها جای بحث و تامل داشت که با بررسی‌هایی که انجام شد، ارزیابی اولیه صورت گرفت و سقفی برای نیاز کشور در نظر گرفته شد».وی تصریح می‌کند: «یادم می‌آید8 تا 10میلیون دلار در آن زمان برای هر دوره نمایشگاه به دولت پیشنهاد کردیم و دولت به‌رغم همه محدودیت‌ها بر اساس جلسه‌ای که شخصا حضور یافتم و از پیشنهاد خودمان دفاع کردم و در زمان جنگ با مکانیسم کسر کردن این مبلغ علی‌الراس از سهمیه همه دستگاه‌های دولتی، مصوبه هیات دولت را گرفتیم و با این مصوبه توانستیم جهشی به جلو داشته باشیم و با اعتماد به نفس بیشتری حرکت کنیم». در اولین دوره از حیات این رویداد فرهنگی، ناشران داخلی و خارجی با به نمایش گذاشتن جدیدترین آثار منتشر شده از 4کشور ایران، آمریکا، انگلیس و لبنان در این نمایشگاه شرکت کردند.
رشد حضور ناشران بین‌المللی
دومین دوره نمایشگاه کتاب تهران آغازگر میعاد اردیبهشتی کتابخوانان بود. در این سال سنت برگزاری نمایشگاه کتاب در ماه اردیبهشت پایه‌گذاری شد؛ سنتی که تا امروز ادامه یافته است. اگر چه این بنیانگذاری باعث شد تا میان برگزاری دوره نخست و دوره دوم چند ماه بیشتر از یک سال طول بکشد اما به زعم بسیاری از نویسندگان و ناشران این ماه وجه تسمیه «بهار کتاب» را برای نمایشگاه بهتر جا انداخت. در دومین دوره برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که در اردیبهشت‌ماه 1368 برگزار شد، نزدیک به ۳۳۰ ناشر خارجی از ۲۹کشور جهان، در حدود ۲۲هزار عنوان کتاب در شاخه‌های مختلف علوم عرضه کرده بودند و این در حالی بود که در این دوره از نمایشگاه کتاب 25 کشور، بیشتر از دوره قبل در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران شرکت کرده بودند.اما سال 1369 اگر سالی حساس‌تر از 10سال گذشته‌اش نبود، به طور حتم چیزی هم از دهه نخست کم نداشت. سال69 نخستین سال بعد از عروج معمار انقلاب و آغاز رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بود. کشور تازه از 8 سال دفاع مقدس فارغ شده بود و از این حیث ایران در صحنه روابط بین‌الملل در موقعیت حساسی به سر می‌برد. با این همه بعد از 2 سال برگزاری و سپری شدن تجربیاتی گرانبها، برای نمایشگاه کتاب، سال، سال تثبیت بود. در دوره سوم نمایشگاه، ۳۴۱ناشر داخلی و ۳۰۵ناشر خارجی ، ۲۸ هزار عنوان کتاب را به علاقه‌مندان عرضه کردند. از میان کشورهای اروپای شرقی فقط شوروی با یک ناشر و از کشورهای غربی، علاوه بر انگلیس، فقط دانمارک و هلند در نمایشگاه شرکت کرده بودند.
معنا یافتن نمایشگاه بین‌المللی
در سال1370 دوره چهارم نمایشگاه کتاب با صف آرایی 160 ناشر خارجی از کشورهای مسلمان و عرب و 170ناشر از کشورهای اروپایی و آمریکایی به همراه ناشران داخلی با به نمایش گذاشتن 54هزار عنوان کتاب برگزار شد که از این مجموع سهم ناشران داخلی 12هزار عنوان و سهم ناشران خارجی ۴۲هزار عنوان بود. با اینکه حضور خارجی‌ها عملا نمایشگاه را بین‌المللی نشان می‌داد اما حضور چشمگیر ناشران خارجی در سال بعد یکی از بهترین شاخصه‌های پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران شد چرا که در این سال با اضافه شدن 235 ناشر به جمع شرکت‌کنندگان خارجی، تعداد آنها به 565 ناشر رسید که با همکاری 435 ناشر داخلی حجم عناوین کتاب‌های به نمایش گذاشته شده به بیش از 45هزار عنوان رسید. در این رابطه هر چند تعداد ناشران نسبت به سال گذشته افزایش پیدا کرده بود ولی تعداد کشورهای شرکت‌کننده از 30 کشور به 26کشور کاهش یافت. سال بعد، ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران 14 تا 22اردیبهشت‌ماه سال1372 با شرکت 700 ناشر و با 42هزار عنوان کتاب و 500نشر برپا شد. اختصاص یافتن 16هزار جلد عنوان کتاب به زبان عربی و کاهش بیش از 3هزار عنوان کتاب از مجموع آثار به نمایش درآمده و اضافه شدن بیش از 135ناشر به جمع ناشران سال گذشته، از مهمترین اتفاقات این دوره از جشن کتاب بود.
تاسیس بزرگ‌ترین فروشگاه موقت
مهمترین و جالب‌ترین حرکت صورت گرفته در هفتمین گام از نمایشگاه، جایگزین شدن روش فروش مستقیم به جای سیستم ثبت سفارش در فروش کتاب خارجی بود. در این زمان بیش از نصف آثار به نمایش درآمده را کتب خارجی، به‌خود اختصاص داده بود که در این میان هزار عنوان به زبان عربی و 23هزار عنوان کتاب به لاتین و دیگر زبان‌های مختلف اختصاص یافت و 25هزار عنوان کتاب دیگر، فارسی بودند. در این دوره 520مؤسسه انتشاراتی در کنار دیگر مؤسسات داخلی، آمار ناشران نمایشگاه هفتم را به 1200ناشر رسانده بودند.اما 25اردیبهشت ماه تا 5خرداد ماه1374 زمانی بود که تهران شاهد برگزاری هشتمین دوره نمایشگاه کتاب بود و در آن ایام نمایشگاه در 4سالن متفاوت با به نمایش درآوردن کتاب‌هایی از 38کشور جهان برگزار شد، در این دوره 90ناشر عرب در کنار 380 ناشر اروپایی با همراهی بیش‌از 1000ناشر ایرانی، نمایشی از حضور 70هزار عنوان کتاب را خلق کردند.اما نمایشگاه نهم در اردیبهشت سال1375 در محل دایمی نمایشگاه‌های بین‌المللی برگزار شد. در بخش خارجی نمایشگاه ۳۴۵ناشر از ۲۷کشور جهان (۲۰۵ناشر لاتین و ۱۴۰ناشر عرب) درفضایی به مساحت ۱۰هزار و ۵۰۰متر مربع در ۸ سالن، ۴۰هزار عنوان کتاب را (۲۵هزار عنوان لاتین و ۱۵هزار عنوان عربی) به نمایش گذاشتند. کاهش حضور 11کشور از جهان در نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، شاید یکی از مهمترین رخدادهای این نمایشگاه بود که در این راستا بیش از 50 ناشر به جمع ناشران عرب افزوده و تقریبا 150ناشر از جمع ناشران لاتین کاسته شد.
نمایشگاه در تسخیر کتاب‌های خارجی
در بخش ناشران خارجی دهمین دوره ، ۳۶۰ناشر از ۲۸کشور جهان (۲۶۰ناشر لاتین و ۱۰۰ناشر عرب) با ۴۰هزار عنوان کتاب در نمایشگاه شرکت کرده بودند که سهم کتاب‌های عربی از کل کتاب ارائه شده، توسط ناشران خارجی، ۱۳هزار عنوان بود.در بخش خارجی یازدهمین دوره نمایشگاه، ۳۴۵مؤسسه از ۲۳کشور عرب و مسلمان و اروپایی و آمریکایی شرکت کردند. از این تعداد، ۱۱۶ناشر عرب و ۲۲۸ناشر لاتین بودند که جمعا ۳۶هزار عنوان کتاب (۱۵هزار عنوان عربی و ۲۱هزار عنوان لاتین) را به نمایش گذاشتند.اما در دوازدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، در بخش لاتین ۱۷۵ناشر از 10کشور فرانسه، هلند، انگلستان، آمریکا، سوئیس، کانادا، اسپانیا، قبرس، سنگاپور و هند با ۳۱هزار عنوان در ۵۱غرفه و در فضایی به مساحت ۸۵۰ مترمربع برای نمایش و ۶۵۰مترمربع برای انبار، شرکت کردند. بیشترین شرکت‌کننده در این نمایشگاه از انگلستان و آمریکا و کمترین آنها از سنگاپور و اسپانیا بود. چند ناشر ایرانی نیز در این بخش از نمایشگاه شرکت کرده بودند. در نمایشگاه دوازدهم 6سیاست اصلی در برگزاری نمایشگاه توسط هیات‌رئیسه اعلام شد. تقبل هزینه مرجوع کتاب‌های به فروش نرفته برخلاف سنوات گذشته از سوی ناشران، تسریع در روند انتخاب و پرداخت وجه و تحویل کتاب به خریدار، حضور واحدهای اطلاع‌رسانی و نیروی انسانی حاضر در غرفه‌های ویژه، کم کردن نقش ارز و گسترش بخش فروش ریالی کتاب‌های خارجی نسبت به سال‌های قبل، ایجاد رقابت با معرفی ناشران نمونه، تکاپو برای حفظ وجهه جهانی و... از جمله مواردی بود که در قالب 6سیاست اصلی در این دوره از نمایشگاه اجرا شد.
آلمان‌ها آمدند
در سیزدهمین دوره نمایشگاه، ۴۳۰ناشر خارجی، ۲۷۰ناشر در بخش لاتین و ۱۶۰ناشر در بخش کشورهای عربی، آثار خود را ارائه دادند. ناشران ۳۵ کشور جهان به نمایشگاه آمدند که از این میان شرکت ناشران آلمانی، با ۱۵ناشر قابل توجه بود. ۳۰۰۹مترمربع از فضای نمایشگاه در اختیار ناشران خارجی بود.در بخش ارزی ۳۰هزار و در بخش ریالی ۲۰هزار عنوان کتاب از سوی ناشران خارجی عرضه شده بود که به عبارت دیگر تعداد کتاب‌های لاتین به ۵۰هزار نسخه رسید.اما در چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، ۴۸۰ ناشر عرب و لاتین از ۲۲ کشور در فضایی بالغ بر ۲۰هزار مترمربع کتاب‌های خود را به نمایش گذاشتند. در نمایشگاه چهاردهم توزیع جزوه مقررات و دعوت‌نامه برای ناشران خارجی نسبت به دوره قبل زودتر، سریع‌تر و گسترده‌تر انجام شده بود. به همان نسبت ثبت‌نام ناشران نیز زودتر آغاز شد. یکی از مهمترین دستاوردهای کمیته ناشران خارجی در نمایشگاه چهاردهم حضور تعداد بیشتر ناشران از کشورهای مختلف بود. امادر پانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، ۲۸۰ناشر عرب و ۴۲۰ناشر لاتین از حدود ۳۶کشور جهان ، ۶۵هزار عنوان کتاب را در معرض نمایش و فروش گذاشتند. اطلاع‌رسانی کتب و ناشران، امکان جستجو، خبررسانی به روز در نمایشگاه، به 3زبان فارسی، عربی و انگلیسی، امکان دریافت نظرات مردم از طریق پست الکترونیکی روی پایگاه www.tibf.co.ir در تمام مدت برگزاری نمایشگاه و پس از آن در تمام طول سال دایر بود.
کتاب، کودک، خانواده
شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، همزمان با دهمین جشنواره مطبوعات، با شعار «کتاب، کودک و خانواده» از ۴ لغایت ۲۴اردیبهشت در محل دائمی نمایشگاه‌ها برپا شد. آنچه از معنای این شعار به عنوان سرلوحه فعالیت‌های نمایشگاه شانزدهم در ذهن انسان متبادر می‌شد، تلاش مضاعف مسئولان و دست‌اندرکاران حوزه نشر به ویژه کتاب کودک بود. در ایام برپایی این دوره از نمایشگاه، بسیاری از مباحث فرهنگی و ملی مجالی برای مطرح شدن یافتند و در واقع نمایشگاه جایگاهی بود که نظریه‌های گوناگون و نتایج مترتب بر هر یک را می‌شد در آن تجربه کرد.اما هفدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب با حضور رئیس جمهور وقت و با شعار « بخوان» در میدان مرکزی محل دائمی نمایشگاه‌ها در تهران گشایش یافت. این نمایشگاه در 4بخش ناشران داخلی، ناشران خارجی، بخش کودک و نوجوان و برنامه‌های جنبی برپا شد. ناشران داخلی تمام آثار منتشر شده خود، از سال1378 تا 1382 را که شامل بیش از 131هزار و 366عنوان کتاب بود، در این نمایشگاه عرضه کردند. تعداد کتاب‌های ناشران خارجـی در نمایشگاه کتاب تهران 117هزار عنوان بود که 56هزار عنوان از این کتاب‌ها از سال 2001 به بعد به چاپ رسیده بود. ناشران ایرانی نیز به طور میانگین هر کدام با 117عنوان کتاب در این نمایشگاه شرکت داشتند. 130نفر از ناشران الکترونیک نیز با 400عنوان محصول جدید، آثار خود را در سالن میلاد نمایشگاه به نمایش گذاشتند.
خدا حافظی با بزرگراه چمران
در هجدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که از روز چهاردهم اردیبهشت ماه 1384 آغاز شد، 2750 ناشر داخلی و خارجی، بیش از 222هزار عنوان کتاب در موضوعات مختلف را عرضه کردند. در بخش ناشران داخلی 1818 ناشر به صورت مستقل و نمایندگی، 96هزار عنوان کتاب در موضوعات دین، ادبیات، فلسفه، علوم انسانی، علوم محض، هنر، تاریخ و ... در معرض دید عموم قرار دادند. در بخش بین‌الملل نیز 756 ناشر از 51 کشور جهان، 126 هزار عنوان کتاب مربوط به سال‌های2004 و 2005 میلادی را به نمایش گذاشتند. عرضه 800عنوان کتاب با موضوع خلیج‌فارس، نمایش 2500عنوان کتاب درباره شخصیت و سیره حضرت زهرا(س)، برگزاری جشنواره ملی اینترنتی خلیج‌فارس، برپایی نشست‌های تخصصی ویژه نویسندگان و صاحب‌نظران فرهنگی، عرضه کارنامه 26سال نشر ایران، مسابقات کتابخوانی ویژه کودکان و نوجوانان و... از جمله برنامه‌های بخش جنبی هجدهمین نمایشگاه بود. اما نوزدهمین نمایشگاه در حالی روز چهارشنبه 13اردیبهشت‌ماه1385 با حضور محمود احمدی‌نژاد در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران افتتاح شد که رئیس جمهور جدید برگزاری سال آخر نمایشگاه کتاب در بزرگراه چمران را اعلام کرد. او در مراسم افتتاحیه گفت که یا سال آینده نمایشگاه در محل جدید برگزار می‌شود یا مدیران نمایشگاه تغییر خواهند کرد. در دوره آخر برگزاری نمایشگاه کتاب در محل دائمی نمایشگاه‌ها در بخش داخلی 1809ناشر به عرضه محصولات فرهنگی خود پرداختند که از این میان 1303ناشر از تهران و 506 ناشر از شهرستان‌ها 123 هزار عنوان کتاب چاپ اول را عرضه کردند.
فصلی تازه در مصلای امام‌خمینی(ره)
بیستمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب‌تهران با مشارکت 740 ناشر با 150هزار عنوان کتاب در موضوعات مختلف برای نخستین‌بار در مصلای امام خمینی(ره) برگزار شد و برای اولین بار، ناشران عمومی کنار هم در یک سالن گردآوری شدند. بارش باران شدید بهاری و پیش‌بینی نشدن سازه‌های ایمن برای مقابله با آبگرفتگی غرفه‌ها در این دوره باعث شد یکی از پرحرف و حدیث‌ترین دوره‌های نمایشگاه شکل بگیرد. در دوره بیست‌و‌یکم هم ماجرا تقربا همینطور بود.اما بیست و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران طی روزهای ۱۶ تا ۲۶اردیبهشت ۱۳۸۸ در مکان مصلای تهران برگزار شد. این سومین دوره از نمایشگاه کتاب تهران بود که در محل مصلای تهران برگزار شد. در این نمایشگاه ۱۹۸۲ ناشر ایرانی و ۱۷۰۰ناشر خارجی از ۷۸ کشور جهان شرکت داشتند. در این دوره از نمایشگاه، در صحن مصلای امام خمینی(ره)، ماکتی از موشک ماهواره‌بر امید نصب شد.
کتاب برای همه
بیست و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران طی روزهای ۱۵ تا ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۹ در مکان مصلای تهران برگزار شد. در این نمایشگاه در حدود ۱۱۲۹ ناشر داخلی و ۹۸۰ ناشر خارجی از ۸۰کشور جهان شرکت داشتند. در پوستر بیست و سومین نمایشگاه کتاب علاوه بر شعار سال89 که از سوی مقام معظم رهبری «همت مضاعف، کار مضاعف» نامگذاری شده بود، عبارت «کتاب برای همه» به عنوان شعار این دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هم نوشته شد.بیست و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «ارتقای معرفت دینی و بصیرت فرهنگی در سال جهاد اقتصادی» افتتاح شد. بیش از 2300ناشر داخلی و 1600 ناشر خارجی از 67کشور جهان در این دوره نمایشگاه حاضر شدند. از نکات قابل توجه در این دوره از برگزاری نمایشگاه ، حضور ناشران افغانستان بود. اولین حضور کتاب‌های چاپ کشور افغانستان بود. افغانستان با ۲۳ناشر در ۷۰۰ عنوان در 5غرفه گام بلندی برای حضور در محافل فرهنگی کشورهای منطقه برداشت.
