در میان سه عامل انسان، راه و وسیله نقلیه که در رانندگی و بروز تصادفات به‌عنوان عوامل سه‌گانه ترافیک شناخته شده‌اند، انسان تنها عامل هوشمند است که می‌تواند از راه و وسیله نقلیه به هر شکلی که باشد بهره بجوید.اما در عین حال حدود 70درصد عوامل بروز تصادف، عامل انسانی است. بنابراین توجه به عامل انسانی و آموزش و بازآموزی و به روز رسانی آموزش‌ها و دانستنی‌های آنها در بالا بردن سطح آگاهی و رشد فرهنگ ترافیک جامعه و رانندگان اهمیت بسیاری دارد.
از سوی دیگر نخستین و تأثیرگذار‌ترین ویژگی در شناخت شهرهای توسعه یافته، رفتار ترافیکی شهروندان آن شهر است. توجه و برنامه‌ریزی در امر ترافیک علاوه بر رشد و توسعه کشور در تمام جوانب، باعث کاهش مشکلات روانی و ناهنجاری‌های اجتماعی نیز می‌شود. بنابراین توجه و بسیج همه‌جانبه سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط با ترافیک امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر در امر ارتقای فرهنگ ترافیک است اما ارتقای فرهنگ ترافیک نیازمند اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی در جامعه است.
تفاوت آگاهی و اطلاعات
به‌طور کلی مخاطب یا گیرنده، هنگامی تحت‌تأثیر یک برنامه ترافیکی یا پیام قرار می‌گیرد که این پیام نسبت به آنچه می‌دانسته تازگی داشته باشد و مطالب و اطلاعات نو و جدیدی را به او بدهد. «اطلاع‌رسانی» در واقع دادن یکسری اطلاعات در ارتباط با یک موضوع به افراد جامعه است. دادن اطلاعات بدون پردازش و مفهوم‌سازی، تنها مخاطبین را با انبوهی از اطلاعات مواجه می‌سازد و مخاطب آنها را با نگرش‌ها و باورهای خود آمیخته و انتخاب می‌کند. به‌عبارتی بسیاری از افراد دارای اطلاعات زیادی در مورد سرعت غیرمجاز هستند ولی با وجود این به‌علت نداشتن آگاهی از جنبه‌های مختلف تخلف سرعت، این تخلف را مرتکب می‌شوند. بنابراین صرف اطلاع‌رسانی باعث تغییر رفتار نمی‌شود و به‌عبارتی مخاطبان بمباران اطلاعاتی می‌شوند.
«آگاهی دادن» و شناخت نسبت به تاثیرات و جنبه‌های مثبت و منفی یک رفتار و کنش باعث تغییر نگرش در افراد و رانندگان و در نهایت اصلاح و تغییر رفتار می‌شود. آگاهی ما نسبت به سیستم تعلیق سرعت و اثرات سرعت و شتاب بر اجسام و خسارات و عواقب آن باعث می‌شود تا مخاطب رفتار صحیح را انتخاب کند و دادن آگاهی به رانندگان در مورد تأثیرات و چگونگی عمل کردن سیستم ترمز ا‌ی‌بی‌اس باعث ترغیب آنها به استفاده از این تکنولوژی می‌شود. لذا برنامه‌های تلویزیونی باید ضمن آگاهی دادن براساس کارکردها باشد تا به مخاطب نگرشی نو بدهد. بنابراین برنامه‌های آموزش ترافیک باید براساس آگاهی دادن به افراد باشد. آگاهی بخشیدن باعث ایجاد نگرش می‌شود و نگرش انسان نیز باعث بروز رفتار غلط یا درست می‌شود و نتیجه آن تغییر رفتار است.
متأسفانه در بسیاری از برنامه‌ها که بدون برنامه‌ریزی مناسب در زمان‌های بسیار کوتاه و بدون آسیب‌شناسی جنبه‌های مختلف آن باعث اطلاعات‌زدگی مخاطبین می‌شود و در بعضی از مواقع اثرات معکوس نیز دارد. در نتیجه توجه خاص به محتوای برنامه‌های آموزشی ترافیک صداوسیما و تجزیه و تحلیل بازخوردهای آن در اجتماع امری بس مهم و اساسی است.
موانع تأثیر برنامه‌های ترافیکی بر کاهش تخلفات
متأسفانه نبود برنامه‌های منظم، هدفمند و ساخت برنامه‌های مقطعی و ناپیوسته باعث اطلاعات‌زدگی و کمرنگ‌شدن تأثیر برنامه‌های آموزشی می‌شود. عدم‌وجود برنامه‌ریزی بلندمدت، میان‌مدت، کوتاه‌مدت از یک‌سو وتولید برنامه‌های ناپیوسته و پراکنده و مقطعی و بدون زمانبندی مناسب و تک بعدی و بدون توجه به واقعیت‌های اجتماعی و به‌عبارتی ملاحظه‌کارانه باعث دوگانگی و ناکارآمدی برنامه‌های آموزشی در سال‌های آتی می‌شود.توجه به جنبه‌های معنوی تخلف و غیراخلاقی بودن تخلف و قبح ذاتی تخلفات رانندگی، از موارد بسیار مهمی است که کمتر یا هرگز به آن در رسانه‌ها و به‌ویژه برنامه‌های تلویزیونی صداوسیما توجه نشده است.
توجه به محتوای برنامه‌های آموزشی از جنبه‌های دیگر اجتماعیگروه وسیعی از رانندگان در تمامی اقشار جامعه بر این باورند که به صرف پرداخت جریمه تخلفات، ارتکاب تخلف ایرادی ندارد و مجددا مبادرت به تخلف می‌کنند؛ حتی در برخی موارد آن را مایه مباهات هم می‌دانند. این امر تنها به این دلیل است که صرفا ما به جنبه‌های مالی و قانونی تخلفات راهنمایی و رانندگی توجه کرده‌ایم.
بنابراین توجه خاص به ابعاد اجتماعی و توجه به قبح اجتماعی تخلفات و تأثیر منفی آن بر شخصیت اجتماعی افراد باعث می‌شود تا افراد جامعه تخلف رانندگی را مانند سایر جرائم (سرقت، قتل، تجاوز به حقوق دیگران و حقوق شهروندی) امری زشت و ناپسند بدانند. متأسفانه در بسیاری از برنامه‌های ترافیکی تنها به جنبه‌های قانونی و جریمه مادی تخلفات پرداخته می‌شود و تخلفات رانندگی به جزیی از عادت‌های روزانه رانندگان و عابرین تبدیل و حتی جزیی از قوانین عرفی جامعه شده است.
محتوای برنامه‌های ترافیکی باید براساس آگاهی‌دادن باشد نه صرف دادن اطلاعات و بازآموزی آیین‌نامه‌های راهنمایی و رانندگی و تشریح تصادفات و صحنه تصادف که تنها جنبه سرگرمی برای رانندگان و مخاطبین دارد. محتوای برنامه‌های ترافیکی باید دربرگیرنده جنبه‌های اجتماعی و علمی و براساس یافته‌های علمی و واقعیت‌های اجتماعی باشد. برنامه‌های ترافیکی باید توسط افرادی که در جامعه از مقبولیت بیشتری برخوردار هستند ارائه شود تا اثر‌گذاری بیشتری در مخاطبین و رانندگان داشته باشد.برنامه‌هایی که به‌طور غیرمستقیم پیام را به مخاطبین منتقل می‌کنند اثرگذارترند.
برنامه‌های ترافیکی باید براساس نیازهای شهروندان باشد؛ هر چه در این برنامه‌ها به مصالح جامعه توجه بیشتری شود اثرپذیری آن بیشتر خواهد بود. توجه به ساخت برنامه‌های علمی توسط کارشناسان مکانیک، پزشکان که از این طریق با ساخت برنامه‌های علمی در مورد وسایل نقلیه و نقش آن در پیشگیری از تصادف و تأثیرات صحبت با تلفن حین رانندگی بر سیستم اعصاب توسط پزشکان مغز و اعصاب به‌طور غیرمستقیم و نقش آن در تصادفات رانندگی باعث تغییر نگرش در رانندگان و افراد جامعه می‌شود. متأسفانه توجه مستقیم به تخلف و تشریح آن تنها جنبه قانونی را بازآموزی می‌کند و اثر چندانی در رشد انگیزه و آگاهی متخلف ندارد. محتوای برنامه‌های آموزشی باید براساس اصول علم تبلیغات و کارشناسی‌شده باشد تا بتواند در مخاطب تأثیرات مثبت گذاشته و خواسته‌های ما را برآورده کند و ما را به اهداف پیام و برنامه‌های آموزشی برساند و مخاطبین را با محتوای درگیر و به فکر وادارد.
تأثیرگذاری خواسته و ناخواسته رسانه‌های گروهی در زندگی اجتماعی جوامع، انکار‌ناپذیر است و نقش اساسی و قابل ملاحظه‌ای در شکل‌گیری و یکپارچه‌سازی فرهنگ جوامع دارد. لذا توجه خاص، صرف وقت، هزینه و انجام پژوهش‌های علمی و هنری در ساخت برنامه‌های آموزشی ترافیک، در راستای ارتقا و ثبات رفتار ترافیکی مطلوب، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. شناخت نقاط ضعف و قوت برنامه‌های آموزش ترافیک و انجام تحقیقات در رابطه با اثرپذیری این برنامه‌ها در اقشار مختلف جامعه و تأثیرات و بازخورد این برنامه‌ها در اصلاح رفتار و ترویج فرهنگ ترافیک در ارتقای فرهنگ ترافیک بسیار حائز اهمیت است. در نتیجه با توجه به اثرات و بازخوردهای برنامه‌های ترافیکی در جامعه و الگوپذیری بسیاری از رانندگان از رسانه‌ها توجه به اصلاح و ترویج فرهنگ استاندارد و مطلوب در تمامی برنامه‌ها و رسانه‌ها امری بسیار مهم و قابل بررسی است که بر ارتقا و اصلاح رفتار و آموزش ترافیک تأثیر می‌گذارد.
چکیده مقاله ارائه شده به یازدهمین کنفرانس بین‌المللی مهندسی حمل‌ونقل و ترافیک توسط
مراد مرادی - ایرج محمدی
