رکوردشکنی ادامه دارد

البته قدیم‌تر رسم بر این بود که کسی که از اعتباری برخوردار بود، تنها دادن نشانی او برای کارمند یا رئیس شعبه بانک کافی بود تا آن را نشان اعتبار مراجعه‌کننده قلمداد کند و تضمین او را بپذیرد. سال‌های دورتر هم می‌گفتند طرف سبیل گرو گذاشته است و همین را نشانی از اعتبار و ضمانتی بر وفای عهد و عمل به وعده در بازار قلمداد می‌کردند. همین چند سال پیش بود که برای جوان یا فرد گمنامی کافی بود تا کسبه محل را با خود همراه کند و سراغ بانک محل برود و درخواست وام یا دسته چک کند. بانک هم تعهد کسبه محل را بر همه ترجیح می‌داد و به راحتی وام می‌داد یا برای فرد جوان یا گمنام حساب باز می‌کرد. حالا چه شده که نه سبیل اعتبار می‌آورد و نه نشانی‌دادن‌ها، نشانی از اعتبار دارد و نه بانک‌ها کسبه را قبول دارند؟ دورانی بود که چک یعنی پول اما الان کمتر کسی روی چک‌ها حساب باز می‌کند. به طنز، برخی فعالان بازار سنتی ایران می‌گویند که برخی چک می‌کشند به امید اینکه بانک پول آن را بپردازد و کسی که چک را می‌گیرد چندان روی بانک حساب باز نمی‌کند و روی قدرت نیروی انتظامی و قوه قضاییه و درنهایت روی توان شرخرها حساب ویژه باز می‌کند. این حکایت تلخی است از چک که روزگاری بهتر از پول می‌خواندنش و حالا برگی بی‌ارزش قلمداد می‌کنند.

یک: تعداد چک‌ها کاهش و مبلغش افزایش

جدول شماره یک به وضوح تأیید می‌کند که تعداد چک‌های مبادله‌شده در شبکه بانکی ایران از سال1381تا 1386روندی فزاینده داشته، مگر در سال 1383 که کاهش نسبی یافته است اما از سال1387 همزمان با آشکار شدن نشانه‌های رکود اقتصادی، استقبال کمی از چک به‌شدت افت کرده است. البته این نوسان هرگز در مبلغ چک‌های صادره رخ نداده به‌نحوی که جدول نشان می‌دهد مبلغ چک‌ها به واسطه تورم و حجم معاملات اقتصادی درشت‌تر شده؛ شاید هم استقبال از سایر نظام پرداخت‌ها به‌ویژه پرداخت‌های الکترونیک باعث شده تا برای انتقال وجوه خرد و متوسط کمتر از دسته‌چک استفاده شود. همانگونه که در جدول شماره یک مشاهده می‌کنید تعداد اسناد یا همان چک‌های مبادله‌شده از 68میلیون و 302هزار برگ در سال1381 به رکورد 79میلیون و 54هزار برگ در سال1386 رسیده اما پس از آن از تعداد چک‌های مبادله‌ای کاسته شده و در سال1390 به 51میلیون و 368هزار برگ رسیده است. اما این یک روی سکه است چرا که از حیث مبلغ، ارزش چک‌های ردوبدل‌شده در شبکه بانکی از یک‌میلیون و 89هزار و 405میلیارد ریال در سال1381 به هفت‌هزارو 367میلیون و 62میلیاردریال در سال1390 رسیده است.

دو: چک‌برگشتی‌ها افزایش در تعداد و مبلغ

جدول شماره دو به ما می‌گوید که هرچند تعداد چک‌های ردوبدل‌شده در یک بازه زمانی 10سال گذشته کاهش یافته و مبلغ افزایش یافته است ولی این روند درخصوص چک‌های برگشتی تکرار نشده است و در عمل هم تعداد چک‌های برگشتی و هم مبلغ آنها افزایش پیدا کرده است به‌نحوی که برابر آمارهای رسمی بانک مرکزی از سال1381 تا 1390تعداد چک‌های برگشتی اندکی بیش از دوبرابر شده اما از حیث ارزشی، مبلغ آنها حدود هشت‌برابر رشد کرده است. بر این اساس تعداد چک‌برگشتی‌ها از سه‌میلیون و 103هزار برگ در سال1380 به شش‌میلیون و 374هزار برگ چک رسیده است و مبلغ چک‌های‌برگشتی از 45هزار و 368میلیارد ریال در سال1380 از رقم خیره‌کننده 356هزار و 68میلیارد ریال در سال1390 عبور کرده است. به واقع نسبت چک‌های‌برگشتی به مبادله شده از سال1388 دو رقمی شده و در سال90 این نسبت با ثبت رکورد 12/4 درصد همه را نگران کرد که باید در جست‌وجوی راهی بود تا از مخدوش‌شدن بیشتر شاخص اعتماد بازار جلوگیری شود.

برهم خوردن نسبت‌ها؛ عادی یا غیرعادی

مسئولان بانک مرکزی روند وضعیت چک‌های‌برگشتی را بسیار نگران‌کننده می‌دانند. به واقع برهم‌خوردن نسبت اسناد برگشتی به اسناد ردوبدل شده در شبکه بانکی کشور در 10سال اخیر باعث شده تا سیاستگذاران و مسئولان بازار پولی و بانکی زنگ هشدار را به صدا درآورند. نمودار شماره یک نشان می‌دهد که نسبت عددی چک‌های برگشت‌خورده به کل چک‌های مبادله شده از 4/5درصد در سال1381 به پنج‌درصد در سال1386 برسد که نوسان نیم‌درصدی را در شش‌سال به تصویر می‌کشد اما از سال1387 به بعد تعداد چک‌های‌برگشتی افزایش یافته تا اینکه پس از پرش 2/8 درصدی و رسیدن این نسبت به 7/8 درصد، از سال1388 به بعد نسبت چک‌برگشتی‌ها به کل چک‌های ردو‌بدل شده دورقمی شده که در سال گذشته رکورد 12/4درصدی را به ثبت رساند. البته هنوز جای تأمل است که نسبت ارزشی چک‌برگشتی‌ها به چک‌های مبادله شده در 10سال اخیر چندان شکاف برنداشته است به‌نحوی که این نسبت از 4/2درصد در سال1380 به 4/8درصد در سال‌1390 افزایش یافته است؛ یعنی تنها شش‌دهم‌درصد رشد. نگرانی مسئولان شبکه بانکی این است که مبادا با تداوم وضعیت موجود نسبت ارزشی چک‌های‌برگشتی به وضعیت افزایش نسبت عددی دچار شود.

سالی که نکوست از بهارش پیداست

اگر ضرب‌المثل سالی که نکوست از بهارش پیداست را ملاک وضعیت سال‌جاری بدانیم، باید زنگ خطر را به صدا درآورد چرا که هم رکورد نسبت عددی و هم ارزشی چک‌های‌برگشتی به چک‌های ردوبدل شده در فروردین‌ماه سال1391 به نسبت میانگین 10سال گذشته تغییر کرده است. بانک مرکزی در تازه‌ترین گزارش خود اعلام کرده که تعداد چک‌های مبادله‌شده از دو‌میلیون و 700هزار برگ در فروردین‌ماه سال گذشته به دومیلیون و 852هزار برگ در فروردین‌ماه امسال رسیده و از حیث ارزش، این نسبت از 365هزار و پنج‌میلیارد ریال به 414هزار و 773میلیارد ریال افزایش یافته است. البته در‌ماه نخست پارسال 335هزار برگ چک به ارزش 13هزار و 552میلیارد ریال برگشت‌خورده که ‌ماه نخست امسال تعداد چک‌های برگشت‌خورده به 391هزار برگ به ارزش 23هزار و 64میلیارد ریال رسیده است. به بیان واضح‌تر درصد چک‌های برگشتی به مبادله شده از حیث تعداد به 13/7و از حیث ارزش به 5/6 درصد رسیده است که یک رکورد محسوب می‌شود. البته نباید فراموش کرد که عمده چک‌های مبادله شده و برگشت‌خورده در فروردین هر سال در سال قبل آن صادر شده است و برای قضاوت درباره سنجش شاخص اعتماد بازار و اوضاع کاسبی باید منتظر رونمایی از آمار ماه‌های آینده ماند.

جدول شماره یک- وضعیت چک‌های مبادله شده در نظام بانکی از سال 81 تا 90
(تعدادبه هزار برگ- مبلغ به میلیون ریال)

جدول شماره2- وضعیت چک‌های برگشتی در نظام بانکی از سال 81 تا 90
(تعدادبه هزار برگ- مبلغ به میلیون ریال)