در صحیفه سجادیه دعایی درباره مقام دعا و وداع ماه مبارک رمضان وجود دارد که در مقدمه این دعا حضرت، کلیات نعمت‌های الهی را می‌شمارد و اینکه بخشش‌های خدای سبحان ابتدایی است، نه از روی استحقاق. بعد از آن مقدمه می‌فرماید: یکی از بهترین بخشش‌های خداوند سبحان، ماه مبارک رمضان و روزه این‌ماه است.
شاعر می‌گوید:
عارفان هر دمی دو عید کنند/ عنکبوتان مگس قدید کنند
کار عنکبوت آن است که بتند و با این تارها مگس را صید کرده قدید و قورمه درست کند. او کارش غیراز ذخیره کردن چیز دیگری نیست اما عارف در هر دم و هر نفس دوعید دارد که سعدی گفت:
«هر نفسی که فرو می‌رود ممد حیات است و چون بر می‌آید مفرح ذات؛ پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب».
لذا عارف در هر دم دو عید دارد و بهترین دمی که انسان دارد در‌ماه مبارک رمضان است که «أنفاسکم فیه تسبیح» نفس کشیدن در این‌ماه «سبوحٌ قُدوس» گفتن است.
اینکه در آخر‌ماه مبارک رمضان عید فطر می‌گیرند چون جایزه‌های یک‌ماه را به ما می‌دهند که در حقیقت محصول‌ماه مبارک رمضان است. ضیافه‌‌الله، لقاء‌الله را به دنبال دارد. پس عظمت از آن‌ماه شوال نیست بلکه عظمت از آن‌ماه مبارک رمضان است که نتیجه یک‌ماهه را در روز عید می‌دهند.
روز عید است و من مانده در این تدبیرم
که دهم حاصل سی روزه و ساغر گیرم
امام سجاد (علیه‌السلام) ابتدا اشاره به نعمت‌های پروردگار کرده به خدا عرض می‌کند: «وأنت جعلت من صفایا تلک الوظائف وخصائص تلک الفروض شهر رمضان... وقد أقام فینا هذا الشهر مقام حمدٍ وصحبنا صحبه مبرور»خدایا نعمت‌های فراوانی به ما دادی. یکی از برجسته‌ترین نعمت‌ها، ماه رمضان و یکی از بهترین فضیلت‌ها روزه این‌ماه است که نصیب ما کردی و هیچ زمانی، به عظمت زمان‌ماه مبارک رمضان نیست. گذشته از آنکه شب قدر را در آن قرار دادی، این‌ماه را ظرف نزول قرآن کریم قرار دادی که چنین فیضی در این‌ماه نازل شده است.
اگر کسی با قرآن باشد همراه قرآن بالا می‌رود و این را بر ملت مسلمان منت نهادی؛ زیرا ملت‌های دیگر در‌ماه رمضان روزه نمی‌گیرند و این نعمت را مخصوص مسلمانان نمودی. وداع برای کسی است که با ماه مبارک رمضان مأنوس بوده و این‌ماه دوست او باشد وگرنه آن کس که با این‌ماه نبوده وداعی ندارد. انسان از دوستش یا کسی که مدتی با او مأنوس بوده خداحافظی می‌کند. کسی که اصلاً نمی‌داند چه وقت‌ماه مبارک رمضان آمد و چه وقت سپری شد، چرا آمد و چرا سپری شد وداعی ندارد.
امام سجاد (علیه‌السلام) آخر‌ماه مبارک رمضان که می‌شد، با سوز و گداز این دعا را می‌خواند و می‌فرمود: ماه رمضان بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود؛ زیرا به همراه خود رحمت آورد و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت و همراهی با او به فضایل و نعمت‌هایی رسیدیم. دوستی بود که به همراهش رحمت و مغفرت و برکت آورد.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز در خطبه شعبانیه فرمود: «قد أقبل إلیکم شهر‌الله بالبرکه والرحمه والمغفره»، یعنی این ماه، برکت و رحمت و مغفرت می‌آورد، کسی که رفیق این‌ماه بوده و باشد، برکت و رحمت و مغفرت این‌ماه را هم دریافت می‌کند.
سپس فرمود: «وأربحنا أفضل أرباح العالمین» ما ربح وسودی که در این‌ماه بردیم، هیچ تاجری در هیچ گوشه دنیا نبرده و هیچ کس در سراسر عالم به اندازه ما از این‌ماه استفاده نکرده است. انسان مسافری است که سفر ابد در پیش دارد. ره‌توشه آن سفر ابد را باید همین چند روزه تهیه کند. در این‌ماه درهای آسمان روی مومن باز می‌شود و مومن می‌تواند با وارستگی، به باطن عالم راه پیدا کند و اگر بهترین فرصت، ماه مبارک رمضان است، پس بهترین سود را ماه رمضان و اهلش دارند.
برای گروهی آغاز سال، اول فروردین است. یک نوجوان اول فروردین تلاش می‌کند برای خود لباس نو تهیه کند. درخت‌ها اول سالشان فروردین است که لباس‌های نو و تازه در بر می‌کنند. اول سال کشاورز پاییز است که درآمد مزرعه را حساب می‌کند. تاجر و صنعتگر، هر کدام فرصت دیگری را به عنوان اول سال تعیین می‌کنند، مرحوم سیدبن طاووس‌می‌گوید: اهل سیر و سلوک، اول سالشان، ماه رمضان است .حساب‌ها را از‌ماه مبارک، تا‌ماه مبارک بعد بررسی می‌کنند که‌ماه مبارک رمضان گذشته چه درجه‌ای داشته و امسال در چه درجه‌ای هستند، چقدر مطلب فهمیده و چه مسئله‌هایی برای آنها حل شده است. چقدر در برابر گناه قدرت تمکن داشته و چقدر در برابر دشمن قدرت تصمیم دارد.ماه مبارک رمضان برای سالکان الی‌الله،ماه محاسبه است. از این‌رو امام سجاد (علیه‌السلام) فرمود: هیچ کسی در سراسر جهان به اندازه ما در این ماه استفاده نکرد.
در ادامه دعا فرمود: «ثم قد فارقنا عند تمام وقته وانقطاع مدته ووفاء عهده [عدوه] ونحن مُودعوه» این‌ماه بعد از آنکه پایانش فرا رسید، از ما مفارقت و هجرت کرد و ما را تنها گذاشت و ما هم‌اکنون با‌ماه خدا وداع می‌کنیم. «وداعَ مَن عز فراقه علینا» چه وداعی؟ وداع تشریفاتی؟ نه؛ وداع با دوست عزیزی که مفارقتش برای ما توانفرساست؛ آن کس که اهل معنا بود خیرش در این‌ماه بیشتر شد و آن کس که گرفتار گناه بود از گناهش کاسته شد. ما کسی را وداع می‌کنیم که رفتنش برای ما بسیار گران و سخت است و ما را غمگین می‌کند، ماهی که شب و روزش رحمت بود. بزرگان فقه ما نظیر مرحوم صاحب جواهر الکلام (رضوان‌الله‌علیه) فرموده‌اند: در فضیلت روزه گرفتن همین بس که انسان از نظر ترک بسیاری از کارها، شبیه فرشته می‌شود. به همان اندازه که انسان از فکر شکم رها شود به فرشته شدن نزدیک می‌شود. گفته‌اند: پس از عید فطر، شش روز از اوایل‌ماه شوال را به عنوان بدرقه، روزه بگیرید؛ زیرا اگر کسی دوست عزیزی را بخواهد بدرقه کند، چند قدم به همراه او می‌رود. امام سجاد (علیه‌السلام) فرمود: «وأوحشنا انصرافه عنا» و از اینکه منصرف شد و از ما فاصله گرفت، ما را به وحشت انداخت. ما دوست مهربان و پربرکتی را از دست می‌دهیم، لذا به وحشت می‌افتیم. از این‌رو بود که آخر‌ماه مبارک رمضان که می‌شد، اولیای خدا احساس غربت می‌کردند.
«ولزمنا له الذِمام المحفوظ والحُرمة المرعیة والحق المقضی» ما باید حقی که او بر عهده ما دارد رعایت کرده حرمتی که در پیش ما دارد ارج بنهیم. باید به تعهدی که بین ما و اوست وفا کنیم.
«فنحن قائلون السلام علیک یا شهر‌الله الأکبر یا عید أولیائه» آنگاه چون این دوست عزیز از ما جدا می‌شود ما چنین می‌گوییم: سلام بر تو ای بزرگ‌ترین‌ماه که به خدا انتساب داری و سلام بر تو ای عید اولیای الهی. این سلام، سلام تودیع است.
«السلام علیک یا أکرم مصحوبٍ من الأوقات یا خیر شهرٍ فی الأیام والساعات» امام سجاد (علیه‌السلام) چندین بار به این‌ماه سلام می‌کند. ماه رمضان اگر زمانی گذارا بود و باطن و سر و حقیقت و روح نداشت، ولی‌الله به او سلام نمی‌‌کرد. این گفته‌های معرفتی - معاذالله - نظیر اشعار خیالی شعرا نیست که بر خطابه‌های خیالی حمل شود که مثلاً به کوه و یا آثار مخروبه خطاب می‌کنند. بیان حضرت این است که ما خیلی دوست و رفیق، داشته و داریم اما هیچ دوستی به عظمت این‌ماه نبوده؛ ماهی که نه هیچ روزی مثل روزهای آن و نه شبی چون شب‌های آن بود.
رمضان و آموزش دعا
«السلام علیک من شهرٍ قُربت فیه الآمال ونشرت فیه الأعمال» سلام ما بر تو ای ماهی که آرزوها در این‌ماه نزدیک شد و ما فهمیدیم که چه بخواهیم. لذا آرزوهای طولانی نمی‌طلبیم، ماهی که در آن برآمدن آرزوهای مشروع نزدیک شد.
در دعای سحر‌ماه مبارک رمضان نیز از امام سجاد (سلام‌الله‌علیه) رسیده است که خدایا آنها که تو را نمی‌شناسند و عبادت نمی‌کنند، روزی می‌دهی، مار و عقرب‌ها روزی‌خور خدا هستند، پس حیف است که انسان تمام حاجت‌ها را در محور ماده و مادیات خلاصه کند. خداوند همه کفار و منافقین را در عالم تأمین می‌کند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و کوشش خود را بر این صرف کند که از خدا، طبیعت و دنیا بطلبد؟ از این رو است که امام می‌فرماید: سلام بر ماهی که فهمیدیم در آن از خدا، چه بخواهیم؛ آرزوهای طولانی نداشته باشیم بلکه چیزی بخواهیم که برای ما بماند. هنگامی که مسلمانان عازم مهاجرت به مدینه بودند کفار مکه به آنان اجازه ندادند اموالشان را هم منتقل کنند یا بفروشند. می‌گفتند اگر می‌خواهید به مکه بروید باید دست خالی سفر کنید.
آنگاه این آیه نازل شد: «کأَین مِن دَابَه لاَ تَحْمِلُ رِزْقَهَا‌الله یرْزُقُهَا وَإِیاکم»چه بسا جاندارانی که نمی‌توانند متحمل روزی خود شوند. خداست که آنها و شما را روزی می‌دهد. مسلمین از مکه به مدینه هجرت کردند و گفتند: ما روزی خود را با خود حمل نمی‌کنیم، بالاخره خدای مکه، خدای مدینه هم هست. آن کسی که ما را در مکه اداره می‌کند، در مدینه هم اداره می‌کند. دست خالی به سوی مدینه حرکت کرده و «مهاجر» نامیده شدند؛ خدا هم آنان را تأمین کرد. اینچنین نیست که اگر انسان روح بلند نداشته باشد به او خوش بگذرد یا اگر روح بلند و عظیم داشت در جهان تلخکام باشد.
