نخستین قانون در حوزه مطبوعات در ایران نیز بیش از صد سال پیش تدوین شد. از آن زمان تا‌کنون قوانین متعددی در باب مطبوعات تدوین و تصویب شده است. بررسی سیر حرکت مطبوعات از نخستین روزهایی که متولد شدند و رفته‌رفته راه خود را پیدا و با ایفای نقشی سرنوشت‌ساز مسیر خود را مشخص کردند، نشان می‌دهد که تاریخچه مطبوعات بخش مهم و پرهیجانی از تاریخ معاصر کشورمان را دربرگرفته است. رسانه‌های متعهد با داشتن روحیه جسارت و خطرپذیری در رویدادهای مختلف، چشم و گوش جامعه هستند و به همین دلیل رسالتی که جامعه مطبوعاتی و رسانه‌ای یک کشور به دوش می‌کشد بسیار خطیر به‌نظر می‌رسد. با این همه مطبوعات جدا از اینکه آینه‌ای برای انعکاس اخبار و مشکلات جامعه هستند، خود با مشکلات و مصایبی همراهند که در این گزارش گریزی به آن داریم.
مطبوعات زیادی مجوز می‌گیرند اما منتشر نمی‌شوند یا مجوز می‌گیرند اما چندصباحی فقط برای چند شماره منتشر می‌شوند یا اینکه ابتدا فعالیت خود را منظم شروع می‌کنند اما بعد از مدت زمان کوتاهی فعالیت خود را هراز‌گاهی ادامه می‌دهند و بعد از مدت زمانی کوتاه‌تر دیگر فعالیت نمی‌کنند و از کیوسک‌ها محو می‌شوند. در واقع مشکلی که مرگ تدریجی مطبوعات مستقل را رقم می‌زند ریشه در مسائل اقتصادی آنها دارد.
احمد یحیایی ایله‌ای، دارای مدرک دکتری ارتباطات، صاحب چند جلد کتاب درباره موضوع ارتباطات و از استادان دانشگاه آزاد اسلامی، درآمد‌زایی مطبوعات را مسئله اصلی آنها عنوان می‌کند و درباره مشکلات اقتصادی این رسانه می‌گوید: «بسیاری از شرکت‌ها توان جذب آگهی بالایی ندارند به همین دلیل حجم انواع آگهی‌های مطبوعاتی که به روزنامه‌ها سفارش داده می‌شود تحت‌تأثیر رکود یا رونق اقتصادی، کاهش یا افزایش پیدا می‌کند. علاوه بر این می‌توان گفت گران شدن کاغذ به‌تبع گران شدن ارز بزرگ‌ترین مشکل اقتصادی حال حاضر مطبوعات است. بخش بزرگی از بازار، وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی آگهی‌های خود را به روزنامه‌های دولتی می‌دهند و باعث می‌شوند به قول معروف سر روزنامه‌های مستقل بی‌کلاه بماند و همین موضوع فشار بر مطبوعات مستقل را تشدید می‌کند». دکتر یحیایی مالیات بر ارزش افزوده را مشکل دیگری می‌داند که اخیرا به سایر مشکلات افزوده شده است: «در واقع اخذ مالیات از آگهی‌های مطبوعاتی، موجب کاهش سفارش آگهی خواهد شد».
کار آری، کارنمایی نه!
اساسا کیفیت و توسعه در شرایط ثبات و آرامش به‌دست می‌آید. هر شغلی درصورت بروز فشارهای محیطی در قالب‌های مختلف اقتصادی، سیاسی یا هر مسئله دیگری قاعدتا با کاهش کیفیت روبه‌رو می‌شود و خبرنگاری نیز از این قاعده مستثنی نیست. دکتر یحیایی درباره ارتباط مستقیم بروز مسئله برای مطبوعات و تأثیر آن بر کیفیت کار خبرنگاران می‌گوید: «وقتی مسائل و مشکلات مختلف برای مطبوعات ایجاد می‌شود استرس و فشار حاصل از آن به خبرنگاران نیز وارد خواهد شد. بنابراین کاهش کیفیت کار خبرنگاران تحت‌تأثیر فشارهای مستقیم و غیرمستقیم به مطبوعات کاملا طبیعی است؛ چه فشارها اقتصادی باشد و چه سیاسی. در چنین شرایطی مطالب و گزارش‌هایی که در اختیار مخاطبان قرارمی‌گیرد از محتوا و غنای لازم برخوردار نیست و ریشه آن در تأمین نبودن خبرنگار و روزنامه مربوطه است».
آدم‌ها و روزنامه‌ها
هر چند امکان بررسی تیراژ واقعی روزنامه در ایران وجود ندارد و شمارگان واقعی هر روزنامه پس از محاسبه برگشتی را باید از شرکت‌های توزیع جویا شد اما درصورت صحت آمار و مقایسه آن با وضعیت مطبوعات در خارج از ایران، عمق ناکامی روزنامه‌های ایران در جلب مخاطب و بی‌توجهی مردم کشورمان به مطالعه و خصوصا مطبوعات روشن می‌شود. در فهرست یکصد روزنامه پرتیراژ دنیا اسمی از روزنامه‌های ایرانی به چشم نمی‌خورد درحالی‌که بین 10 روزنامه پرمخاطب دنیا شش روزنامه ژاپنی، دو روزنامه چینی، یک روزنامه آلمانی و یک روزنامه انگلیسی دیده می‌شود.
دکتر یحیایی در پاسخ به این سؤال که سرانه مطالعه روزنامه در کشور چقدر است،می‌گوید: «در ژاپن تیراژ روزنامه‌ها 80میلیون و در ترکیه حدود 10میلیون است اما تیراژ ما حدود دو میلیون، چرا؟ به‌دلیل محدودیت‌های قانونی و میزان درآمد پایین و عدم‌ثبات شغلی، روزنامه‌نگاران حرفه‌ای کار را ترک می‌کنند و وقتی حرفه‌ای‌ها نباشند روزنامه‌های باکیفیت منتشر نخواهند شد و تیراژ روزنامه‌ها حداقلی خواهد ماند. تحصیل‌کرده‌های ما طی 10سال اخیر چهار برابر شده‌اند اما تیراژ روزنامه‌ها نسبت به 10سال پیش ثابت مانده است».
مطبوعات محدود تأثیرگذاری محدود یا نامحدود؟
مردم، مخاطبان اجتماعی رسانه‌ها هستند؛ به این معنی که براساس فرهنگ، جامعه، پیشینه تاریخی، دغدغه‌های سیاسی و اقتصادی خود به تحلیل رویدادها می‌پردازند. در دنیای امروز مردم از چشم رسانه‌ها واقعیات دنیا را درک می‌کنند. رسانه‌های مکتوب و به‌خصوص روزنامه‌ها تأثیرات و کارکردهای عمیق‌تری در ایجاد و شکل‌دهی عقاید، باورها، نظرات و هدایت افکار عمومی به‌عهده دارند، چراکه تحلیل مردم تحت‌تأثیر تحلیل اقلیت فعال جامعه قراردارد که این اقلیت بیشتر تحت‌تأثیر رسانه‌های مکتوب است.
محمد حسین ساعی، از استادان دانشگاه علامه طباطبایی و قائم‌مقام مرکز سنجش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات می‌گوید: «در عصر ارتباطات و در دنیایی که هرگونه اخبار در سراسر جهان با سرعت برق و باد مخابره می‌شود، نشریاتی می‌توانند مؤثر واقع شوند و توجه افکار عمومی جامعه را به سمت خود جلب کنند که به درج اخبار صحیح و دقیق بپردازند و تحلیل‌های کارشناسانه‌ای را سوای هرگونه غرض‌ورزی مطرح کنند».
دکتر ساعی می‌گوید: «امروزه صحت خبر در دنیای اطلاعات حرف اول را می‌زند. مردم ما بسیار فهمیده و روشن هستند و روزنامه‌هایی را که به تحلیل‌های غیرواقعی و ناصحیح می‌پردازند و مسائل و مشکلات جامعه را از زاویه خاص خود به مردم نشان می‌دهند از نشریاتی که بدون غرض‌ورزی رسالت خود را به‌جا می‌آورند به درستی تشخیص می‌دهند. قطعا روزنامه‌هایی که در نوع نگاه‌شان به مسائل اجتماع تبعیض قائل می‌شوند خیلی سریع اعتبار خود را نزد افکار عمومی از دست می‌دهند».
دکتر یحیایی نیز یکی از دلایل گرایش عده‌ای به مطبوعات را تکنیک‌هایی می‌داند که روزنامه نگاران از آن استفاده می‌کنند و در رأس همه این تکنیک‌ها بزرگ‌نمایی قراردارد: «تکنیک‌های قدیمی تکرار و تأکید، برجسته‌سازی و بزرگ‌نمایی ازجمله معمول‌ترین روش‌هایی هستند که برای جلب افکار عمومی و تحت‌تأثیر قرار دادن مردم استفاده می‌شود. البته روش‌های مدرن‌تری مثل استفاده از نخبگان به‌عنوان کارشناس، کلی بافی و مانند اینها نیز شیوه‌هایی هستند که بر تغییر افکار عمومی تأثیرگذارند». با این همه برجسته‌سازی پرکاربرد‌ترین مدل تأثیرگذاری رسانه‌ها بر افکار عمومی است؛ روشی که وسایل ارتباط جمعی همچنان آن را به‌عنوان روشی مؤثر به‌کار می‌گیرند که بر اساس آن با اولویت قرار دادن برخی موضوعات و رویدادها، آنها را برای مردم مهم، جدی و تأثیرگذار جلوه می‌دهند.
اما نکته جالب اینجاست که سایر رسانه‌ها و به‌خصوص رادیو و تلویزیون نیز تحت‌تأثیر اطلاعات انتشار یافته توسط روزنامه‌ها فعالیت می‌کنند و در واقع محورها و موضوعات رسانه‌ای به شکلی از سوی روزنامه‌ها مشخص می‌شود. روزنامه لوموند در فرانسه و روزنامه نیویورک تایمز در آمریکا ازجمله معتبرترین روزنامه‌های جهان هستند که چنین وظیفه‌ای را به خوبی انجام می‌دهند. دکتر یحیایی می‌گوید: «صاحب‌نظران رسانه معتقدند که ممکن است رسانه‌ها نتوانند به مردم بگویند چگونه فکر کنند اما این توانایی را دارند که بگویند به چه فکر کنند».
دکه باز مشکلات مطبوعات
متأسفانه انتصاب مدیران مسئول و سردبیرانی که یک شبه به این سمت بسیار حساس منصوب می‌شوند آن هم بدون کمترین فعالیت روزنامه‌نگاری، یکی از آفت‌های بزرگ در عرصه مطبوعات کشورمان محسوب می‌شود. دکتر کیومرث فلاحی، مدرس علوم ارتباطات و استاد دانشگاه می‌گوید: «امروزه بسیاری از مدیران مسئول روزنامه‌ها و مجلات کشورمان کمترین آشنایی‌ای با ساختارهای خبر و اطلاع‌رسانی ندارند؛ یعنی اگر از آنها امتحانی درباره مسائل علمی و تعریف شده حرفه روزنامه‌نگاری گرفته شود بدون شک اغلب این افراد نمره قبولی نخواهند گرفت؛ به‌عنوان مثال امروزه به خوبی شاهدیم که رئیس و دبیر کل فلان حزب سیاسی به راحتی در جایگاه مدیر مسئول نشریه‌ای قرار گرفته و بدون هیچ‌گونه تجربه‌ای و فقط با نگاه سیاسی و متأثر از حزب و جریان خود به مدیریت روزنامه‌اش می‌پردازد.
در چنین فضایی مسلم است که اعضای تحریریه هم باید پیرو سیاست‌های مدیر مسئولی باشند که خود هیچ‌گونه شناخت و تجربه‌ای در این‌باره ندارد و تمام مسائل ریز و درشت کشور را با ترازوی حزبی می‌سنجد». دکتر فلاحی ادامه می‌دهد: «افرادی هم که در رسانه‌های مکتوب استخدام می‌شوند اغلب افراد تازه‌کاری هستند. امروز در بحث پژوهش عناصر خبری در حوزه‌های مختلف جدای اینکه باید حادثه‌ای را درنظر گرفت و عناصر خبری آن را مورد توجه قرار داد، باید درباره آن خبر یک کار پژوهشی، تحقیقی و تحلیلی هم صورت بگیرد و خبرنگار در عین حال که کار خبری خودش را انجام می‌دهد یک پژوهشگر توانمند نیز باشداما متأسفانه در این بخش بسیار ضعیف هستیم».
دکتر یحیایی ایله‌ای صحبت درباره وضعیت مطبوعات و حقوق خبرنگاران را اینگونه به پایان می‌برد: «اگر بخواهیم مطبوعاتی برای روشنگری جامعه داشته باشیم ابزارهایی لازم داریم. مهم‌ترین این ابزارها قانون حمایتگرانه از مطبوعات است؛ قانونی که مطبوعات و صد البته خبرنگاران را در مقابل فشارهای اقتصادی و سیاسی بیمه کند».
