برخی از عناصر سازنده هویتی به‌رغم بدیهی‌بودن، در وهله اول از جامعیت لازم برخوردار نیستند. فرهنگ رجایی در کتاب «مشکله هویت ایرانیان» در کنار سنت، تجدد و ایرانی بودن از دین به‌عنوان یکی از ارکان سازنده هویتی ایرانیان یاد می‌کند. هویت دینی یکی از ارکان سازنده هویت ایرانیان محسوب می‌شود.
پیش از اسلام ایرانیان یگانه‌پرست بودند و همواره پیوندی میان خود و آسمان برقرار می‌کردند. این اعتقاد به خدای یگانه و ناپیدا، زمینه طرح گرایش‌های عرفانی را همواره و حتی بعد از ورود اسلام به‌دنبال داشته است. با ورود دین اسلام به ایران هویت دینی ایرانیان خود را در سازگاری و همراهی با هویت اسلامی قرار می‌دهد؛ هرچند هویت ملی نیز کماکان در کنار این عنصر سازنده هویتی به حیات خود ادامه می‌دهد و بر آن تأثیر می‌گذارد و از آن تأثیر می‌گیرد.
تا زمان حمله مغول دستگاه خلافت عربی (بنی‌امیه و بنی‌عباس) حامی مذهب سنی بود اما بعد از سقوط عباسیان و دولت‌های ایرانی‌تبار ترک‌نژاد که جملگی حامی خلیفه‌های عباسی بودند، سازمان دینی حاکم بر جامعه ایران دچار خلأ شد و فلات ایران بار دیگر عرصه رقابت تاریخی ادیان شد. ایرانیان این بار دین مغول را نپذیرفتند و در مقابل، فرهنگ ایران بستری شد برای رشد مذهب تشیع؛ همان مذهبی که از قرن چهارم و با روی‌کارآمدن غزنویان در خراسان با آن و زیرمجموعه‌های آن مقابله شد.
در میان دولت‌های شیعی که همگی در رشد فرهنگ شیعه در ایران مؤثر بوده‌اند، شامل دولت شیعی طبرستان، دولت آل‌بویه، ایلخانان مغول به‌ویژه غازان‌خان (محمد خدابنده)، امرای سربداران و دولت صفویه. در این میان صفویان نقش افزون‌تری داشته‌اند. آنها طی ۲۳۰سال حکومت با طرح هویت شیعی برای ایرانیان توانستند ایرانی به‌صورت هویت مستقل به‌وجود آورند.
یکی از مظاهر حضور دین در اجتماع ایران جنبش‌های اجتماعی است. اگرچه جنبش‌های اجتماعی می‌توانند معلول و نشأت‌گرفته از علت‌های گوناگون باشند اما در بسیاری از این جنبش‌ها عامل دین نقش تعیین‌کننده‌ای داشته است. یکی از مهم‌ترین نهضت‌های اجتماعی متکی بر دین نهضت تنباکو بوده که در نتیجه تعارض هویت دینی(اسلامی) با هویت ضد‌دینی یا استعمار پدید آمده است. در این جریان موضعگیری مرجعیت دینی و استقبال مردم از حکم میرزای شیرازی بیانگر وجود زنده هویت اسلامی در جامعه عهد ناصری است و این هویت در موضوع قرارداد رژی فرصت تبلور یافت تا چهره‌ای از خود در مقابل هویت‌های غیردینی نشان دهد.
همچنین در قضایای مشروطه و در جریان ملی‌شدن صنعت نفت در ایران نقش عامل دین و روحانیون برجسته است. در جریان ملی‌شدن صنعت نفت، آیت‌الله‌کاشانی در کنار دکتر محمد مصدق ضمن موضعگیری شفاف علیه انگلستان از مفاهیم مذهبی مثل جهاد، احکام دینی و دولت کافر انگلستان مکرر بهره می‌گرفت. او به‌ویژه دغدغه دفاع از هویت دینی، نفی سیطره بیگانگان و دفاع از حقوق مسلمانان را داشت. پیروزی انقلاب اسلامی را می‌توان یکی از مهم‌ترین جنبش‌ها و نهضت‌های اجتماعی قلمداد کرد که در آن نقش عامل دینی برجسته و مهم است.
انقلاب اسلامی بعدها خود سرمنشأ خیزش‌های مذهبی در میان دینداران به‌ویژه در جهان اسلام شد و مبدأ شکل‌گیری مجدد و احیای هویت مذهبی در ایران شد چراکه منجر به شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی و تدوین قانون اساسی مبتنی بر دین اسلام و مذهب شیعه شد و از آن پس دولت دینی به‌عنوان یک نهاد سیاسی به بازتولید و احیای هویت دینی ایرانیان همت گماشت.
