از میان هزاران نمونه می‌توان به پلک زدن، تنگ و گشاد شدن مردمک، تنفس، بروز احساس دفع و... اشاره کرد. وقتی یکی از این مکانیسمها مختل شود تازه آن موقع فرد متوجه نقش مهم آنها در سلامت و عملکرد طبیعی بدن می‌شود.
حتماً پیش آمده که وقتی دچار گلودرد شده و قورت دادن عادی آب دهان برایتان به عذابی الیم تبدیل می‌شود تازه آن وقت متوجه می‌شوید که همین کار ساده و طبیعی که هیچ وقت هم به آن توجه نمی‌کنیم، چقدر می‌تواند مهم باشد.
یکی از این موارد نقش بزاق در گوارش و تکلم و سلامت بافتهای دهان و دندان است که فقدان یا کمبود آن عوارض جدی به دنبال دارد که از آنها با عنوان کلی خشکی دهان یا زروستومی(Xerostomia) یاد می‌شود.
قبل از بحث درباره خشکی دهان بد نیست قدری درباره عملکرد بزاق صحبت کنیم. بزاق در حفره دهان از سه جفت غده بزاقی اصلی بناگوشی، زیرزبانی و تحت فکی و هزاران غده بزاقی فرعی ترشح می‌شود.
در افراد بالغ1- 5/1 لیتر بزاق در شبانه روز تولید می‌شود که مقدار بسیار اندکی از آن مربوط به زمان خواب است. بزاق جدا از نرم کردن غذا برای بلع و هضم آسان وظایف حفاظتی مهمی را برعهده دارد.
بزاق باکتری‌ها را از حفره دهان شسته و پاک می‌کند و در عین حال با توجه به آنزیمها و پادتن‌های موجود در ترکیب خود مستقیماً باکتری‌ها را از بین می‌برد. ترکیبات موجود در بزاق پوسیدگی‌های مراحل اولیه را مجدداً معدنی می‌کنند و باعث سهولت تکلم می‌شوند. بنابراین بزاق نقشی حیاتی در سلامت دندانها، پیشگیری از پوسیدگی دندانها و بیماریهای لثه برعهده دارد.
بنا بر دلایل متعددی ممکن است شخص دچار کاهش مقدار بزاق و خشکی دهان شود. یک دلیل ناشایع مشکلات تکاملی و مادرزادی غدد بزاقی است. اما به عنوان علل شایع این مشکل باید از انواع بیماریهای سیستمیک نظیرآنمی، دیابت، ایدز، سندرم شوگرن، آرتریت روماتویید، لوپوس و... نام برد.
در عین حال هر وضعیتی که باعث افزایش دفع آب بدن شود مثل اسهال و استفراغ می‌تواند به ایجاد خشکی دهان منتهی شود. در عین حال اضطراب و استرس بر طبق عملکرد فیزیولوژیک بدن باعث خشکی دهان می‌شوند. دلیل شایع بعدی داروهای متعددی است که می‌توانند به چنین شرایطی منجر شوند.
طبعاً داروها برای درمان مصرف می‌شوند و شاید تفکیک این قضیه که خشکی دهان در اثر بیماری ایجاد شده یا حاصل عوارض جانبی داروها است دشوار باشد. نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که بیش از 1500 نوع داروی مختلف می‌توانند باعث خشکی دهان شوند.
مشهورترین این داروها عبارتند از: آنتی هیستامین‌ها مثل دیفن هیدرامین و کلرفنیرامین، ضد احتقانها مثل سودوافدرین، داروهای ضد افسردگی نظیر آمی تریپتیلین و ایمی پرامین، مشتقات فنوتیازین که در درمان بیماریهای روانی به کار می‌روند، انواع و اقسام داروهای ضد فشار خون و ادرار آور، داروهای ضد پارکینسون، مهارکننده‌های پاراسمپاتیک مثل آتروپین و داروهای ضد سرطان.
یکی دیگر از علل بروز خشکی دهان رادیوتراپی سروگردن برای معالجه سرطانهای بدخیم و کشنده این نواحی است.
جدا از تمامی موارد فوق سیگار کشیدن نیز از عوامل شایع کاهش میزان بزاق و خشکی دهان است. بسیاری افزایش سن را دلیلی برای بروز خشکی دهان می‌دانند اما تحقیقات نشان می‌دهد که این دو مقوله ارتباط مستقیمی با هم ندارند.
ولی در عین حال باید گفت بسیاری از بیماریها و مشکلاتی که در بالا شرحشان رفت در سنین بالا شیوع بیشتری دارند. به همین دلیل در افراد مسن خشکی دهان بیشتر دیده می‌شوند اما فرایند پیری به خودی خود باعث خشکی دهان نمی‌شود.
وقتی بزاق نباشد...
متأسفانه خشکی دهان بیماری شایعی است و این بیماران که اغلب مشکلات جسمی متعددی دارند باید با مشکل مضاعفی مثل خشکی دهان هم دست وپنجه نرم کنند. در این بیماران بزاق به وضوح کم است و بزاق باقیمانده هم کف آلود و غلیظ به نظر می‌رسد. در این بیماران زبان صاف و قرمز و فاقد پرز است.
مخاط دهان به‌شدت خشک بوده به حدی که ممکن است دستکش دندانپزشک به سطوح مخاطی چسبیده و موقع کنده شدن باعث بروز زخم شود. گاهی به دلیل خشکی مخاط جویدن و بلعیدن و صحبت کردن به سختی صورت می‌گیرد و بیمار از چسبیدن غذا به دهانش و یا چسبیدن لبها به دندانهایش شکایت دارد.
در بیماران با مشکل خشکی دهان به دلیل کاهش فعالیت ضد میکروبی و پاک کنندگی بزاق کاندیدیاز دهانی(برفک) شایع است. این بیماران دچار مشکلاتی در درک طعم و و مزه غذاها هستند و اغلب از دهانشان بوی بدی استشمام می‌شود.
در عین حال بروز پوسیدگی‌های گسترده و به سرعت پیشرونده در بیماران مبتلا به خشکی دهان بسیار شایع است و اگر درمانهای دندانپزشکی پیشگیری و رعایت فوق العاده دقیق بهداشت دهان به درستی صورت نگیرد پوسیدگی‌های مذکور به سرعت دندانهای بیمار را از بین می‌برد و می‌تواند باعث بروز عفونتهای خطرناکی در ناحیه سر و گردن شود و مشکلی جدی را بر مشکلات بیمار بیفزاید.
امیدواریهایی نه چندان بزرگ
درمان خشکی دهان متأسفانه کار دشوار و بعضاً ناموفقی است اما به هر حال چندین و چند روش درمانی دست کم برای کاهش مشکل بیماران وجود دارد. نخستین روش مصرف مداوم آب است. آب بهترین جایگزین برای بزاق محسوب می‌شود. بیمار هر زمان که احساس خشکی دهان کند می‌تواند آب بنوشد. اما مشکل اینجاست که فرد باید همیشه یک بطری پر آب همراه داشته باشد.
یکی دیگر از راهها مصرف خوراکی‌های محرک بزاق قبل از صرف غذاست. اما شایعترین راه مصرف داروهای محرک بزاق(سیالوگوگ) است. رایج‌ترین این داروها پیلوکارپین و سویملین است.
این داروها بر طبق تجویز پزشک یا دندانپزشک توسط بیمار در فواصل زمانی مشخص مصرف شده و باعث افزایش ترشح بزاق می‌شوند. در عین حال باید اقدامات بهداشتی و درمانی قاطعی برای حل مشکل پوسیدگی در بیماران صورت گیرد.
اگر بیمار به دلیل ابتلا به سرطان سر و گردن قرار است تحت رادیوتراپی قرار گیرد یا بزودی باید مصرف داروهایی با عارضه خشکی دهان را آغاز کند باید هرچه سریعتر نسبت به ترمیم دندانهای پوسیده اقدام کند. استفاده از ژل فلوراید نیز توصیه شده است.در عین حال بیمار باید بهداشت دهان خود را در حد عالی رعایت کند تا از بروز پوسیدگی‌های جدید جلوگیری شود.
