امواج رادیولوژی؛ زهر شیرین

خورشید از یک‌سو، کهکشان از سوی دیگر، روی زمین خاک و آب‌های معدنی و بدن موجودات زنده از خود پرتو منتشر می‌کنند. با پیشرفت علم میزان پرتو‌هایی که بشر به‌خود رساند از بمباران و آزمایش‌های اتمی - هسته‌ای تا استفاده از رادیو‌اکتیو در ساعت‌های شبرنگ چندین برابر شد. استفاده بی‌مهابا از پیشرفت‌ها علمی، بیماری‌های مختلفی را برای کاربران آن ایجاد کرده به‌طوری که سازمان‌های بین‌المللی متولی تبیین اصول حفاظت در برابر پرتوهای یون‌ساز توصیه کرده و می‌کنند که از هرگونه تابش غیرضروری حدالامکان جلوگیری به عمل‌آید. امروزه دستگاه‌های رادیولوژی که برای درمان و تشخیص بیماری‌ها استفاده می‌شود پیشرفت‌های زیادی کرده‌اند ولی این امواج ماهیت خود را از دست نمی‌دهند و همان تأثیری را دارند که در ابتدای خلقاشان از آنها انتظار می‌رود.

ما در اقیانوسی از تشعشعات زندگی می‌کنیم. دنیا از ماده و انرژی تشکیل شده است. از آنجایی که ماده انرژی متراکم است ما عملا در انرژی غوطه‌وریم. مهندس علی گورانی، رئیس اداره بهداشت پرتوهای وزارت بهداشت در این‌مورد می‌گوید: یکی از شکل‌های انرژی که به‌صورت خیلی زیاد با آن مواجهیم انرژی پرتو‌ها هستند. بیش از 85درصد از انرژی‌های پرتوی که به انسان می‌رسد منشأ طبیعی (خاک، خورشید، کیهان و بدن) دارد. 15درصد مابقی از محصولات ساخته دست بشر متساطع می‌شود.

وی در توضیح این پرتو‌ها می‌گوید: از 85درصد منابع طبیعی ایجاد‌کننده پرتوها، عنصر اورانیوم و زنجیره عناصر وابسته به آن اصلی‌ترین عامل ایجاد پرتو هستند. اورانیوم در مسیری که در نهایت به سرب ختم می‌شود، به مواد مختلف با عمر‌های مختلف تبدیل می‌شود. یکی از این مواد گاز رادون222است که عمر کمی دارد. از آن 85درصد منابع طبیعی ایجاد پرتو حدود 55درصد مربوط به گاز رادون است. پس عمده‌ترین عنصر طبیعی که بیشترین آسیب را به بدن انسان می‌رساند گاز رادون است. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، دومین عامل سرطان ریه بعد از سیگار، گاز رادون است.

خورشید به‌عنوان عمده‌ترین عامل تولید کننده پرتو ماورای بنفش منشأ دیگر پرتو‌های طبیعی است. مهندس علی گورانی در این‌باره می‌گوید: امواج خورشید دارای سه طیف A، B و C است. در میان آنها طیف A با وجود دارابودن کمترین انرژی، بیشترین آسیب را به بدن انسان می‌رساند. طیف C با وجود قدرتمند بودن در جو زمین از بین می‌رود. از طیف B فقط کمی به زمین می‌رسد.

وی در مورد بیماری‌هایی که امواج ماورای بنفش خورشید ایجاد می‌کند می‌گوید: در ایران، سرطان اول آقایان و سرطان دوم خانم‌ها پوست است. پیرپوستی‌ در ایران در افراد زود بروز می‌کند و همانطور که می‌دانید این مسئله عوارض زیاد اجتماعی، اقتصادی و سلامتی دارد. افراد مقدار زیادی از درآمدشان را صرف ترمیم پوستشان می‌کنند. به‌دلیل میزان تابش زیاد پرتو خورشید، ایران روی مدار آب مروارید و کاتارکت جهان قرار دارد. اگر به مردم آموزش داده شود که چطور خود را در برابر خورشید محافظت کنند حجم زیادی از بیماری‌ها چشمی و پوستی کاهش می‌یابد. 10درصد از منابع طبیعی ایجاد‌کننده پرتو رادیواکتیو نیز در بدن انسان تولید می‌شود.

وی با دسته‌بندی پرتو‌های دست‌ساز بشر گفت: نیمی از پرتو‌های دست‌ساز بشر، کاربرد‌های پزشکی، درمانی و تشخیصی دارد که شامل رادیوگرافی،‌ام آر‌‌ای، اسکن، رادیولوژی تهاجمی، پزشکی هسته‌ای، رادیوتراپی و... می‌شود. از آنجایی که 50درصد آسیب‌های تشعشع‌های دست‌ساز بشر در امور پزشکی بروز پیدا می‌کند و بخش عمده پرتو‌ها از دسته پونیزان‌ها هستند، نیاز است که به‌صورت گسترده آموزش‌های لازم به کاربران و متصدیان و متخصصان داده شود.

یون‌های آسیب‌رسان

پرتو‌های که به‌صورت مصنوعی و طبیعی وجود دارند از نظر انرژی به دو دسته یون‌ساز‌ها (یونیزان) و غیریون‌سازها (غیر یونیزان) تقسیم می‌شوند. ماهیت این دو دسته یکی است ولی یون‌ساز پرتویی است که بسیار پر انرژی است. به این معنا که اگر این پرتو از کنار ما رد شد و به ما برخورد نکرد، آنقدر انرژی دارد که مولکول‌های هوا را به یون تبدیل کند و آن یون‌ها به ما آسیب برسانند. اگر این پرتو‌ها آنچنان که در رادیولوژی استفاده می‌شود به بدن ما برخورد کند، آنقدر انرژی دارد که می‌تواند باند‌های شیمیایی بافت‌ها آسیب برساند.

پرتو‌های غیریون‌ساز همین ماهیت را دارد ولی انرژی کمتری دارد. ضعیف‌تر بودن این دسته به‌معنای بی‌خطر بودن آنها نیست. تشعشعات ماورای بنفش خورشید جزو داشته پرتو‌های غیریون‌ساز است ولی عمده سرطان‌های پوست، پیرپوستی از آن ناشی می‌شود.

پرتو‌های درمانی

کسانی که بیشترین آسیب را از کاربری‌های پزشکی پرتو‌ها دریافت می‌کنند بیماران، مردم عادی و غیربیمار، کارکنان و متخصصان دستگاه‌های پرتو‌ساز هستند. علی گورانی، رئیس اداره بهداشت پرتوهای وزارت بهداشت در این‌باره می‌گوید: بیماران بین بد و بدتر، بد را انتخاب می‌کنند. به این معنا که بیمار آگاهانه در معرض حجم زیادی از انرژی قرار می‌گیرد. هم پزشک می‌داند چقدر این کار ضرر دارد هم بیمار. در این بین بحث توجیه‌پذیر بودن پرتوگیری در علوم پزشکی مطرح می‌شود که به‌معنای این است که اگر منافع این کار بیشتر از خطرات آن است این روش درمانی و تشخیصی را انجام بدهیم.

همراهان بیماران و مردم عادی نیز در معرض پرتو‌های پزشکی قرار می‌گیرند. به‌طور مثال کسانی که یدتراپی انجام داده‌اند تا ساعت‌ها و روزها از خود تشعشع رادیواکتیو که در ید وجود دارد متساطع می‌کنند. بنابراین کسانی که در خیابان و تاکسی و اتوبوس یا همراهان بیمار در کنار او می‌نشینند و عبور می‌کنند تحت‌تأثیر رادیو‌اکتیو قرار می‌گیرند. مادری که ید تزریق کرده‌است ناخواسته به فرزندش حجم زیادی از انرژی را منتقل می‌کند.

این پرتو‌های غیرضروری که به بدن افراد غیربیمار تابیده می‌شود جزو مسائلی است که باید به آن توجه ویژه کرد. متخصصانی که این تجهیزات پرتوساز را استفاده می‌کنند موظف‌اند مجوز‌های لازم را برابر اخذ کنند و همه دستورالعمل‌های بهداشتی را قانون اجرا کنند.

آلارا چیست؟

برای همه تشعشعات مورد استفاده در پزشکی، اصل آلارا (ALARA) یا «هر چه کمتر موجه شدنی» وجود دارد و به‌معنای این است که تا جایی که امکان دارد باید پرتو‌گیری را کم کنیم. هم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و هم سازمان بهداشت جهانی بر این عقیده‌اند که بشر هنوز ماهیت دقیق و کامل پرتو‌ها را نمی‌شناسد بنابراین تا جایی که امکان دارد و بیشتر از حد طبیعی به بدن پرتو تابیده نشود. برای رعایت آلارا نیاز به رعایت سه اصل زمان ، فاصله و حفاظ پرتوگیری است. به این معنا که تا جایی که امکان دارد کمتر در معرض پرتو‌ها قرار بگیرید و از نظر اقتصادی از وسایلی که پرتو می‌سازد بهینه استفاده کن. به‌طور مثال تلویزیون و سایر وسایل برقی را بیهوده روشن نگذارید. این کار توجیه اقتصادی دارد. فاکتور دوم رعایت فاصله است. مردم باید بدانند که در مکان‌هایی که کاربری پرتو‌های پزشکی فراوان است تا جایی که امکان دارد تردد نکنند بنابراین وقتی به مرکز رادیو‌لوژی می‌رویم سعی کنیم ماندگاری کمتری داشته باشیم البته رعایت این موضوع در فرایند درمان و زیرنظر پزشک متخصص مسئله دیگری است. تازمانی که در این منطقه تردد می‌کنیم نیز باید بیشترین فاصله را از دستگاه‌های پرتو‌ساز بگیریم. چون این انرژی‌‌ها به نسبت عکس با مجذور فاصله انرژیشان کم می‌شود. به‌طور مثال انرژی‌ای که دستگاه‌های رادیولوژی در دو متری به بدن منتقل می‌کند چهار برابر کمتر از همان انرژی در یک متری است و به همین نسبت در فواصل بیشتر انرژی منتقل شده بسیار کمتر می‌شود.

سومین اصل استفاده از حفاظ برای اعضای دیگر بدن است که قصد درمان یا تصویر‌برداری از آن وجود ندارد. به‌طور مثال وقتی قرار است که عکس دندان گرفته شود حتما باید گردن که غده تیروئید در آن قرار دارد با گردنبند محافظ سربی که مانع اشعه است پوشانده شود. بیماران باید بدانند که این وظیفه دندانپزشک یا رادیولوژیست است که چنین وسیله‌ای را در اختیار بیمار بگذارد. همینطور قسمت‌های دیگر بدن مثل چشم‌ها، شکم، دست و پا نیز باید پوشانده شوند.

حقوقی که نادیده گرفته می‌شود

علی گورانی معتقد است که اگر قرار است تغییر رفتاری ایجاد شود باید تغییر افکاری در مردم ایجاد شود. وی می‌گوید: برای تغییر افکار باید به مردم آموزش داد. هر جا آموزش زیاد شود درد فقر و بدبختی کم می‌شود. مردم متأسفانه نه با حقوقشان و نه با شیوه مراقبت از خود آشنا هستند. در رادیولوژی‌ها دیده شده است که برای رادیوگرافی از کودک، مادر را مجبور می‌کنند در اتاق عکاسی بماند و کودک را نگه دارد. برابر قانون باید همه وسایل حفاظتی ازجمله روپوش و دستکش سربی را برای مادر تدارک ببینند. همچنین روپوش سربی برای کودکانی که قرار است از یک عضوشان عکاسی شود.

وی درمورد دلیل استفاده مکرر و نابجای از رادیوگرافی می‌گوید: استفاده از وسایل پرتو پزشکی اعم از تشخیص و درمان در کشور ما بیشتر از نیاز‌های واقعی است. یکی از دلایل آن عدم‌وجود کنترل کیفیت دستگاه‌های رادیوگرافی است. دستگاه‌ها کیفیت خوبی ندارند بنابراین عکس با کیفیت نامناسب تهیه می‌شود. پزشکان در خوانش این عکس‌ها با مشکل مواجه‌ می‌شوند بنابراین دوباره دستور عکس رادیوگرافی می‌دهند.

از دلایل دیگر مسائل فرهنگی است. رئیس اداره بهداشت پرتوهای وزارت بهداشت می‌‌گوید: گاهی عکس‌گرفتن از نظر روانی به بیمار آرامش و تسکین دروغین می‌دهد. فکر می‌کنند پزشکی که برای تشخیص بیماری عکس تجویز می‌کند ماهر بوده و حتما روش درستی را انتخاب کرده است.

انرژی‌های مصنوعی مثل سایر گونه‌های انرژی از آسیب‌های جزیی مثل گرمایش بدن تا آسیب‌های جدی مثل سرطان‌ها و تغییرات کروموزومی ایجاد می‌کند. آسیب‌های تشعشعات به دو صورت احتمالی و قطعی خود را نشان می‌دهند. آسیب‌های احتمالی می‌توانند خود را دو یا 20سال بعد نشان دهند. بسیاری از آسیب‌ها تغییرات محسوسی در همان لحظه وقوع نشان نمی‌دهند. به‌طور مثال اگر فردی به اندازه مرگ انرژی هسته‌ای بگیرد به اندازه خوردن یک فنجان قهوه بردنش گرم می‌شود. پرتو‌ها از رازآلودترین مباحث برای انسان هستند.

پرتو طبیعی
یونیزان(بیشترین پرتو در این بخش کار رادون است)
غیر یونیزان(اشعه ماورای‌بنفش خورشید اصلی‌ترین عامل است)

پرتو مصنوعی
یونیزان(بیشترین کاربری را در تشخیص و درمان پزشکی دارند)
غیریونیزان(دستگاه‌های الکترونیکی به خصوص بی‌سیم، میدان‌های مغناطیسی، گیرنده‌ها و فرستنده‌های رادیویی و تلویزیونی، ماهواره‌ای، اینترنت و...)