آشنایی با آداب و رسوم شب یلدا در روستای وفس - مرکزی

روستای تاریخی و بزرگ «وفس» در شمال غربی استان مرکزی و شمال شهرستان کمیجان قرار دارد. وفسی‌ها طبق گویش خود به شب چله (چهله یا چهلی)، «شُوو ِ چِلّی» می‌گویند.

به طور کلی آداب و رسوم برگزاری این شب در وفس همانند سایر نقاط ایران می‌باشد و فقط تفاوت‌هایی در نوع شیرینی‌های مورد استفاده وجود دارد.

  یلدا در استان مرکزی

در این شب، جوانترها به خانه ی بزرگترهای فامیل رفته و دور هم جمع می شوند. همگی در اطراف یک کرسی گرم می نشینند و علاوه بر خوردن تنقلات گوناگون، درباره مسائل و موضوعات مختلف صحبت می کنند. بیشتر حرف ها پیرامون اتفاقات روزانه و روزگار است (به وفسی، تَعْریفِ روزگاری [اَ] رْکَرِندِ) و همچنین افرادی که سنشان بیشتر است، یا خاطراتی از گذشته نقل می‌کنند و یا از داستان ها، اشعار و ضرب المثل (به وفسی، تَمثال) هایی که در ذهن دارند، بیان می نمایند.

معمولا مراسم این شب از ساعت 8، 9 شب آغاز می شود و حداکثر تا ساعت 1 شب ادامه دارد و به ندرت پیش می آید که افرادی تا صبح و به قصد دیدار طلوع خورشید بیدار بمانند.

تنقلاتی که در شب چله در وفس تناول می شود معمولا شامل چای، میوه(سیب و ...، هندوانه در صورتی که موجود باشد)، شیرینی(شیرینی های محلی وفس با نام باسْتُقْ، تارخانَ و جُوزْقَندْ)، برگه(به وفسی، بَلْگَ)، آلوبخارا، سنجد(به وفسی، شینْجییَ)، هسته ی شور قیسی(به وفسی، تَنْدَ شور)، نخودچی(به وفسی، ناخودچی)، کشمش(به وفسی، کیشمیش)، تخمه و انواع دیگر آجیل می باشد.

زن های خانه دار وفسی، معمولا از اوایل فصل پاییز و زمان برداشت محصولات، به فکر تهیه تنقلات شب چله (و همینطور سایر روزها و اعیاد سال) هستند.

بعضی از زن ها، مقداری سیب سالم را در جای خنک و خشک به قصد استفاده در شب چله، نگهداری می نمایند؛ همچنین خوشه های بزرگ انگور عسگری را به دیوار و سقف اتاق یا انباری آویزان می کنند تا در طی 2 الی 3 ماه، خشک شود و به صورت کشمش در شب چله مورد استفاده قرار گیرد.

شیرینی های شب چله وفس

به طور کلی وفسی ها شیرینی های متنوعی را در تمام ایام سال خصوصا فصل پاییز تهیه می کنند. عمده ترین این شیرینی ها که مواد اولیه و روش های تهیه ی متفاوتی دارند، عبارتند از: دوشا(شیره ی انگور)، باسْتُقْ، تارْخانَ، جُوزْقَندْ، کاچی.

گل سر سبد شیرینی های مورد استعمال شب چله در وفس، شیرینی های باسْتُقْ و تارخانَ هستند. در ادامه نحوه تهیه این شیرینی ها شرح داده می شود:

باسْتُقْ: مواد اصلی این شیرینی مغز گردو(به وفسی، ویز ِ مَغزْ) و شیره ی انگور(به وفسی، دوشا) می باشد. بعد از جمع آوری گردو از باغات در اوایل پاییز، زن های خانه دار قسمتی از آن را مغز می کنند(یعنی از پوسته خارج می کنند) تا برای ساختن غذا و شیرینی های مختلف از جمله باسْتُق از آن استفاده نمایند.

مراحل تهیه شیرینی باستق:

• در ابتدا مغز گردوها را از وسط، دو نیم می کنند.
• در مرحله دوم، باید نیمه های مغز گردو را در دسته های چندتایی(10 الی 100 تایی)، به یکدیگر متصل کنیم. برای این کار از مقداری نخ مقاوم و یک سوزن کوچک معمولی که هر دو باید کاملا تمیز باشد، استفاده می نماییم. سوزن را نخ کرده، از میان نیمه های مغز گردو(یا قطعات و تکه های کوچک و بزرگ) می گذرانیم و به این وسیله دسته‌هایی چندتایی از گردو درست می‌کنیم که همانند مهره های یک گردنبند به یکدیگر متصل شده اند.
• تکه چوب‌های سه شاخه کوچکی (همانند چوب تیرکمان) تهیه می‌کنیم(در مرتبه اول، چوب‌های سه شاخه را با جستجو در باغات و شکستن شاخه‌های درختان به دست می آورند). دو سر گردنبندهای گردو را به دو سر چوب های سه شاخه می‌بندیم. این کار را برای تمام گردنبندهای گردو تکرار می کنیم.
• مخلوط جوشانده‌ای از آرد، نشاسته و شیره ی انگور تهیه می نماییم(جزئیاتش را بعدا می‌گویم).
• شاخه سوم چوب های سه شاخه که گردنبند گردو به دو شاخه ی آن متصل است را در دست می گیریم و آن را در مخلوط داغ و تازه ی تهیه شده در مرحله 4، وارد می کنیم و کمی آن را درون مخلوط حرکت می دهیم به طوری که تمام گردوها در درون مخلوط قرار گیرد.
• پس از چند دقیقه، چوب سه شاخه و گردوهای متصل به آن را از مخلوط خارج می کنیم و آن را به طنابی که قبلا در میان اتاق بسته ایم، متصل و آویزان می نماییم. این کار را برای تمام چوب های سه شاخه تکرار می کنیم.
• یک سفره، سینی یا مجمعه را در زیر هر کدام از دسته های آویزان قرار می دهیم تا چکه های مخلوط موجود بر روی گردنبند گردو، درون آن‌ها بچکد. دسته های گردو باید تا حدود 4 روز در همان حالت باقی بماند تا کاملا خشک شود.
• بعد از خشک شدن مخلوط های روی گردنبند گردو، چوب های سه شاخه و گردوهای متصل به آن را از طناب جدا کرده و همه ی آن ها را در درون خمره ای قرار می دهیم. تعداد و اندازه ی خمره(ها) بستگی به تعداد چوب های سه شاخه و دسته‌های گردو دارد. در نهایت بعد از قرار دادن دسته های گردو آغشته به مخلوط، شیرینی های تارخانَ (طرز تهیه این شیرینی در انتها توضیح داده شده است) و مقداری سنجد در درون خمره(ها)، درب آن ها با گِل بسته می شود. شیرینی ها درون خمره شکرک زده و بسیار خوشمزه می شوند. خمره(ها) تا ایام نزدیک شب چله به همان صورت باقی می ماند( حدودا 2 الی 3 ماه). با فرا رسیدن شب چله، درب خمره(ها) باز می شود و در مراسم این شب از شیرینی ها استفاده می شود.

بچه ها، چند روز قبل از شب چله و قبل از باز شدن درب خمره(ها)، با خواندن یک بیت شعر از مادر خود می خواهند که درب خمره(ها) را باز کند:

شُوو ِ چِلّی وُ سَرْ آوْو ِ بَرْ باسْتُق ِ طاقْ آوْو ِ

یعنی: شب چله به سر رسید درب (خمره) باستق باز شد.

تارخانَ: شیرینی تارخانَ در حقیقت همان مخلوط جوشانده ی آرد، نشاسته و شیره ی انگور است که بعد از اینکه دسته های گردو را از درون مخلوط خارج کردند، اضافه ی مخلوط را در یک سینی یا مجمعه بزرگ می ریزند و با چاقو آن را به تکه هایی مستطیل شکل می برند. مخلوط بعد از چند روز خشک و سفت می شود. تکه های بریده شده ی تارخانَ را به همراه دسته‌های گردو در درون خمره قرار می دهند.

عِیدانَ: از آداب و رسوم وفس این است که اگر در فاصله ی عقد تا عروسی یک زوج جوان، جشن های سنتی و مذهبی همچون عید نوروز، شب چله، عید قربان و ماه رمضان، پیش آید؛ خانواده ی داماد موظف( در عرف) است چیزهایی به عنوان عیدی به خانواده ی عروس و خصوصا خود عروس، بدهد.

چِلّی یانَ: یکی دو روز قبل از شب چله، از طرف خانواده ی داماد به خانواده ی عروس، «چِلّی یانَ» داده می شود. عیدی چِلّی یانَ که در فارسی به آن «چله یانه»، «چله دانه» و «شب چله ای» می گویند علاوه بر وفس در بعضی مناطق ایران رواج دارد.

« چِلّی یانَ» در وفس معمولا شامل شکلات، شیرینی های محلی وفس(باستُق و تارخانَ)، میوه، آجیل، لباس، مقداری پارچه و ... است. این اقلام را ابتدا در بشقاب هایی می گذارند و سپس بشقاب ها را درون سینی یا مجمعه بزرگی قرار می دهند. روی مجمعه(ها) با پارچه های مخملی قرمز رنگ پوشیده می شود و توسط یک یا چند زن که از خانواده ی داماد و یا اقوام او هستند، به خانواده ی عروس تحویل داده می‌شود.

در وفس،علاوه بر مورد اخیر، در زمان دیگری نیز « چِلّی یانَ» داده می شود و آن زمانی است که عروس تازه به خانه شوهرش رفته باشد. اما این بار « چِلّی یانَ» از طرف خانواده ی عروس و خصوصا مادر عروس فقط به عروس و داماد داده می‌شود.

« چِلّی یانَ» مادر عروس نیز شامل همان اجناس و اقلام « چِلّی یانَ» خانواده ی داماد و البته با حجم کمتری است. معمولا دادن « چِلّی یانَ» از طرف مادر عروس به عروس تا چندین سال (بسته به شرایط) ادامه پیدا می کند.