با این حال ایران تاکنون به دلایل متعددی ازجمله عدم‌تحقق رژیم حقوقی متناسب و فراگیر در این دریاچه نتوانسته از این خوان نعمت آنگونه که شایسته است متنعم شود؛ از این رو موضوع دریای خزر یکی از پاشنه آشیل‌های دستگاه دیپلماسی کشورمان است که با همه تلاش‌ها و مذاکرات و رایزنی‌ها، دستاورد قابل توجهی در سال‌های اخیر به همراه نداشته و هنوز توافق خاصی برای تدوین رژیم حقوقی دریای خزر حاصل نشده است. در باور ایرانیان 50درصد سهم خزر از آن ایران است. با این حال از گوشه و کنار مذاکرات و اخبار، اعداد و رقم‌های گوناگونی مانند سهم 20درصدی و یا حتی 13درصدی به گوش می‌رسد. چندی پیش کارگروه خزر کمیسیون امنیت ملی نشستی با عنوان دومین اجلاس ملی خزر در بندر امیرآباد مازندران برگزار کرد تا مسائل و معضلات خزر را با حضور وزیر امور خارجه، روسا و معاونین دستگاه‌های مرتبط بررسی کند. به همین بهانه گفت‌وگویی انجام داده‌ایم با مهدی سنایی، رئیس کمیته خزر کمیسیون امنیت ملی مجلس که در ادامه می‌خوانید.
- اجلاس ملی خزر با چه هدفی برگزار شد؟
خب، خزر از اهمیت خاصی برای کشور و مردم ما برخوردار است چرا که هم از نقطه نظر هویتی، خزر بخشی از تاریخ و هویت ماست و هم از نگاه کاربردی ایران منافع متعددی در دریای خزر دارد. دریای خزر بزرگ‌ترین حوزه آبی بسته دنیا یا به تعبیری بزرگ‌ترین دریاچه دنیاست. دومین همایش ملی خزر در 28و 29دی‌ماه توسط کارگروه خزر کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با هدف مروری بر آخرین وضعیت در بخش‌های مختلف مربوط به خزر، ایجاد هماهنگی بیشتر بین دستگاه‌ها و پیگیری مطالبات مجلس در زمینه موضوعات مرتبط با خزر و البته کمک مجلس به دستگاه دیپلماسی و دستگاه‌هایی که در سواحل خزر فعالیت دارند با حضور وزیر امور خارجه و معاونین این وزارتخانه و سایر وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مرتبط در بندر امیرآباد مازندران برگزار شد.
- این اجلاس چه دستاوردهایی داشت؟
در این اجلاس پنج محور اصلی مورد بحث و بررسی قرار گرفت که در بعضی از این موضوعات ما تاکنون موفقیت‌های بیشتری داشتیم و در برخی دیگر نیز نقایص و خلأهایی وجود دارد که باید جبران شود. یکی از این محور‌ها حوزه همکاری‌های امنیتی خزر بود که جمهوری اسلامی ایران شدیدا مخالف حضور بیگانگان در خزر است و خوشبختانه چهار کشور دیگر هم در این موضوع دیدگاه نسبتا نزدیکی با ایران و روسیه دارند و در نتیجه این دیدگاه‌های نزدیک، در دو سال گذشته تفاهمنامه خوبی در زمینه امنیت در خزر به امضای روسای جمهور پنج کشور ساحلی خزر رسیده است و لازم است در آینده نیز به سمت تدوین یک سند امنیت دسته‌جمعی حرکت کنیم. همچنین ضرورت دارد که ضمن جلوگیری از نظامی کردن خزر حضور نظامی ایران در آن تقویت شود.
در بخش اقتصادی متأسفانه به‌رغم پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های فراوان هنوز پیوند‌های وسیع اقتصادی بین کشور‌های ساحلی خزر از طریق خزر ایجاد نشده. ایده تاسیس سازمان همکاری‌های اقتصادی کشور‌های حاشیه خزر ایده مناسبی است که سال‌هاست مطرح شده اما عملیاتی نشده و باید تلاش کنیم این طرح عملیاتی شود. سومین بحث ما بحث انرژی بود که اگرچه ما در این حوزه تأخیری طولانی داشتیم اما خوشبختانه وزارت نفت و شرکت نفت خزر در این زمینه اقدامات قابل تحسینی انجام داده‌اند و در 260کیلومتری ساحل و در عمق 700متری آب حفاری و به میدان عظیم سردارجنگل دست پیدا کردند و سکوی حفاری امیرکبیر الان دو سال است که به‌طور جدی در حال فعالیت است. با این حال باید تلاش کنیم که این فعالیت‌ها افزایش پیدا کند و برنامه‌های مناسبی هم برای انتقال نفت خزر از ایران از طریق لوله و صادرات انرژی خزر تدوین شود. محور دیگر بحث محیط‌زیست است که در این زمینه هم با موفقیت‌هایی البته دیرهنگام مواجه هستیم. در این زمینه هم تفاهمنامه خوبی در اجلاس مسکو امضا شد. مهم این است که این تفاهمنامه اجرا و پیگیری شود چراکه بیشترین آسیب‌پذیری را در این زمینه ایران دارد وضعیت جغرافیای خزر به‌گونه‌ای است که آلودگی به سمت سواحل ایرانی خزر هدایت می‌شوند. آخرین موضوع هم بحث رژیم حقوقی دریای خزر است که 31دوره مذاکره برگزار شده و توفیقاتی هم داشته. در تدوین رژیم حقوقی خزر راهبرد اصلی سندی است که در سال77 در شورای‌عالی امنیت ملی به تصویب رسیده است که بر آن اساس همه دستگاه‌ها باید حاکمیت ایران را در حوزه ایرانی خزر اعمال کنند. علاوه بر این مطالبه مجلس از دستگاه دیپلماسی این است که محدوده زمانی مشخصی برای مذاکرات تعیین شود. چون به هرحال واقعیت‌هایی در دریای خزر رقم خورده که باید هرچه سریع‌تر این رژیم حقوقی به سرانجام برسد.
- چرا با گذشت چندین سال از بحث رژیم حقوقی دریای خزر هنوز این رژیم شکل نگرفته است؟
من فکر می‌کنم چند دلیل عمده داشته. ابتدا اینکه کشور‌های دیگر یعنی قزاقستان، روسیه و تا حدی آذربایجان منابع میان خودشان را تقسیم کرده‌اند و دغدغه‌ای در زمینه خزر ندارند و تنها آذربایجان یک مقدار اختلافاتی در زمینه تقسیم منابع با ایران دارد اما بین آذربایجان و روسیه و همچنین آذربایجان و قزاقستان تقسیم منابع صورت گرفته و قزاقستان و ترکمنستان با هم دعوایی ندارند چون خیلی منابع خاصی در حوزه مشترکشان وجود ندارد. از سوی دیگر روسیه که یک طرف اصلی است خیلی علاقه‌مندی به تقسیم خزر ندارد. چون بزرگ‌ترین ناوگان نظامی را در خزر در اختیار دارد و بحث انرژی‌اش را هم با آن کشور‌ها حل کرده. بنابراین به‌طور طبیعی علاقه‌ای به تقسیم بستر و سطح خزر ندارد. یک علت دیگر همین وجود منابع مشترک است که رسیدن به یک توافق مکانیسمی که باید براساس آن بستر خزر تقسیم شود را مشکل می‌کند. الان روش‌های مختلفی بررسی و پیشنهاد شده و با توجه به اینکه سهم ساحلی ایران با این روش‌ها کم می‌شود درحالی‌که باید بخش قابل‌توجهی از خزر سهم ایران باشد، خود این موضوع باعث ایجاد اختلاف شده. البته مذاکرات در حال انجام است اما هنوز توافق نهایی حاصل نشده.
- ظاهرا چهار کشور شمالی بدون حضور ایران نشست‌هایی برگزار کرده‌اند. این موضوع ناشی از چیست؟
البته یک نشست به این شکل برگزار شده که ایران هم به آن اعتراض کرد. آن هم نشست چهار‌جانبه‌ای بوده که در قزاقستان برگزار شد. ایران هم اعتراض کرد و کشور‌های دیگر ازجمله روسیه توضیح دادند که این نشست مربوط به خزر نبوده بلکه مسائل داخلی و مشترک این کشور‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
- اما مهم‌ترین موضوع مشترک این کشور‌ها همین موضوع خزر است. شما باور می‌کنید که موضوع خزر در این نشست مطرح نبوده؟
بله عرض کردم که ایران در آن زمان معترض شد و فکر می‌کنم این اعتراض مؤثر هم بود چون این موضوع آنقدر حائز اهمیت نیست که مثلا روسیه روابط خودش را با ایران به‌خاطر آن دچار چالش کند. به هر حال این اتفاق ناگواری بود که افتاد و دستگاه دیپلماسی باید فعال‌تر عمل می‌کرد. درخصوص تقسیم منابع در میان کشور‌های شمالی خزر اگرچه در ظاهر این تقسیم منابع ارتباطی با سهم ایران ندارد و در حوزه مورد ادعای ایران تقسیمی صورت نگرفته اما عملا این تقسیم در آینده می‌تواند پایه شکل‌گیری یک عرف حقوقی شود که در تعیین رژیم حقوقی خزر مؤثر است.
همه این حرف‌ها را من هم قبول دارم و گفتم منتها در یک قالب دیپلماتیک. در اینکه دستگاه دیپلماسی در این موضوع درست عمل نکرد و منفعل بود و نباید اجازه می‌داد کار به اینجا برسد که شکی نیست منتها باید دید الان چه می‌شود کرد؟
- خب سؤال ما هم از شما همین است.
به‌نظرم راهکار آن گسترش حضور ایران در خزر است. عرض کردم ما یک سند مصوب داریم که به تأیید مقام معظم رهبری هم رسیده و همه دستگاه‌ها باید آن را اجرا کنند و در اجرای آن تردید نکنند و در کنار آن باید حضور ایران را در خزر گسترش داد و مذاکره صرف کافی نیست.
- این افزایش حضور شامل حضور نظامی هم می‌شود؟
به هر حال این حضور باید فراگیر باشد. طبیعتا ایران هم در حوزه‌های اقتصادی و انرژی و کشتیرانی و محیط‌زیست و هم درحوزه تجهیزات نظامی باید خودش را در خزر تقویت کند.
- در مورد سهم ایران از خزر اعداد و ارقام مختلفی مطرح می‌شود. بالاخره سهم ایران از خزر چقدر است؟
خزر یک سند راهبردی دارد که در اردیبهشت سال77 تصویب شده و به تأیید مقام‌معظم رهبری هم رسیده و همه دستگاه‌ها باید آن سند را برای اعمال حاکمیت ایران در خزر و تعیین سهم حداکثری ایران از خزر عملیاتی و اجرا کنند و دبیرخانه خزر هم باید با هماهنگی، همه دستگاه‌ها را برای گسترش حضور ایران در خزر منسجم کند.
- مشاع بودن سطح خزر بیش از هر کشوری به سود روسیه است که بزرگ‌ترین ناوگان کشتیرانی و نظامی خزر را در اختیار دارد. آیا این نوع تقسیم می‌تواند منافع ایران را تأمین کند؟
بالاخره ما هم باید توان نظامی خودمان را تقویت کنیم. ضمن اینکه مشاع بودن باعث می‌شود که کشور‌های منطقه یک سیاست امنیتی مشترکی را دنبال کنند.
- آیا امیدی به تشکیل سازمان همکاری‌های کشور‌های حاشیه خزر وجود دارد؟
این موضوع در دهه90 مطرح شد و بعدا هم در اجلاس دو سال پیش در باکو سران پنج کشور ساحلی خزر روی آن توافق کردند. بنابراین می‌شود با یک دیپلماسی فعال‌تر این ایده را اجرایی کرد.
