جای خارجی‌ها در صنعت نفت خالی‌تر از سال قبل شد و برای عرضه تجهیزات مورد نیاز این صنعت به ایران، تاوان‌های سنگین‌تری نسبت به قبل برای طرف‌های تجاری-صنعتی ما گذاشته شد؛ نفتکش‌هایی که بیمه آنها قدغن شده بود، با احتیاط‌تر از گذشته مسیر خود را به سمت ایران کج می‌کردند و اینگونه شد که برای تولید و صادرات نفت خام در ماه‌هایی از سالی که گذشت، مشکلاتی ایجاد شد؛ البته، اگر‌چه می‌توان گفت این مسائل، تصویری کلی از صنعت نفت ایران در سال 1391است، اما به‌طور قطع تصویر ناقصی است که در نیمه خالی لیوان نقش بسته است.
حلقه تحریم‌ها تنگ‌تر شد وغرب آخرین چوب را هم لای چرخ نفت، به‌عنوان مهم‌ترین صنعت جمهوری اسلامی ایران گذاشت؛ جای خارجی‌ها در صنعت نفت خالی‌تر از سال قبل شد و برای عرضه تجهیزات مورد نیاز این صنعت به ایران، تاوان‌های سنگین‌تری نسبت به قبل برای طرف‌های تجاری-صنعتی ما گذاشته شد؛ نفتکش‌هایی که بیمه آنها قدغن شده بود، با احتیاط‌تر از گذشته مسیر خود را به سمت ایران کج می‌کردند و اینگونه شد که برای تولید و صادرات نفت خام در ماه‌هایی از سالی که گذشت، مشکلاتی ایجاد شد؛ البته، اگر‌چه می‌توان گفت این مسائل، تصویری کلی از صنعت نفت ایران در سال 1391است، اما به‌طور قطع تصویر ناقصی است که در نیمه خالی لیوان نقش بسته است.
از زمانی که نخستین چاه در سال 1287در منطقه مسجد سلیمان به نفت رسید، صنعت نفت ایران چشم بسیاری از دست درازان به منافع ملت‌ها را به‌خود جلب کرد و اکنون که ذخایر درجای نفت ایران، براساس اکتشافات مستمر به 157میلیارد بشکه و ذخایر گازی به 27تریلیون مترمکعب رسیده و ایران را با تجمیع نفت و گاز به مقام نخستین کشور دارنده منابع هیدروکربوری دنیا تبدیل کرده، این توجه صدچندان شده است و زمانی که تحریم‌های مختلف جوابگوی به زمین زدن اقتصاد ایران نبود، لاجرم تحریم‌های بانکی برای جلوگیری از مبادلات درآمدهای نفتی، ممانعت از بیمه نفتکش‌ها و در اولویت نخست، تحریم خرید نفت ایران در دستور کار قرار گرفت.
در این شرایط، بخش‌های مختلف صنعت نفت، نظیر اکتشاف، تولید، انتقال، پالایش، پتروشیمی و همچنین صادرات نفت خام، گاز و فراورده‌های این دو هیدروکربور، کار خود را هر چند سخت، ادامه داده و به‌دستاوردهایی رسیدند؛ براساس آخرین آمارهای منتشر شده توسط سازمان کشورهای صادر‌کننده نفت(اوپک)، منابع غیررسمی تولید ایران در سال 91را دو میلیون و 600هزار بشکه در روز عنوان کرده اند؛ البته آمارهای منابع رسمی که از کشورهای تولید‌کننده نفت خام دریافت می‌شود حجم تولید ایران را سه میلیون و 500تا سه میلیون و 700هزار بشکه در روز اعلام کرده که به گفته منابع رسمی جمهوری اسلامی ایران، روزانه دو میلیون بشکه از این حجم، روانه بازارهای خارجی و مابقی در پالایشگاه‌های داخلی فراوری شد. این در حالی است که مؤسسه جی پی مورگان حجم صادرات نفت خام ایران در سال 2012را به‌طور میانگین یک میلیون بشکه در روز عنوان کرده که با این حساب، در سال گذشته 40میلیارد دلار از محل صادرات نفت خام عاید ایران شده است.
به گزارش اوپک، قیمت سبد نفت تولیدی کشورهای عضو این سازمان، از 107دلار و 46سنت در سال 2011به 109دلار و 45سنت در سال 2012افزایش یافت و البته در ماه‌های نخست سال 2013نیز روند صعودی افزایش قیمت سبد نفت اوپک افزایش پیدا کرد و به حدود 111دلار و چهار سنت رسید؛ البته این آمار به‌صورت میانگین ارائه شده و طی این مدت، نفت اوپک قیمت‌های 93دلار و 98سنت تا 122دلار و 96سنت را به‌خود دیده است.
اوپک همچنین در گزارشی به تشریح وضعیت صادرات فراورده‌های نفتی نظیر بنزین، گازوئیل، نفت سفید و گوگرد کشورهای عضو پرداخته که براساس آن، ایران با صادرات 371هزار بشکه انواع فراورده، بعد از عربستان، ونزوئلا و کویت در مقام چهارم قرار گرفته است.
در این سال، صادرات گاز ایران به کشور ترکیه تا حدود 10میلیارد مترمکعب محقق شد و مبادلات گازی با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان همچنان تداوم داشت؛ علاوه بر این، بخش ایرانی طرح انتقال گاز طبیعی ایران به پاکستان به اتمام رسید و قرار است بخش پاکستانی با حضور و سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها اجرا شود تا گاز ایران در سال 93از طریق خط لوله صلح از بندر عسلویه در استان بوشهر به بندر نوابشا در جنوب پاکستان منتقل شود.
در کنار این خط، صادرات روزانه 25میلیون مترمکعب گاز مورد نیاز نیروگاه‌های المنصوره و بغداد عراق نیز امسال قطعی شد و طبق پیش‌بینی جواد اوجی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران، این پروژه از سال آینده کلید می‌خورد و پس از عراق به سمت سوریه مسیر خود را ادامه خواهد داد؛ این خط قابلیت دارد تا اروپا ادامه پیدا کند و سبد تأمین انرژی اروپا را گسترش دهد و علاوه بر این به‌گونه‌ای طراحی شده که بتواند ظرفیت خود را افزایش داده و به جز کشورهای عراق و سوریه، به کشورهایی نظیر اردن و لبنان نیز گازرسانی کند؛ کشور سوریه در مرحله نخست 25تا 30میلیون مترمکعب و کشور عراق هم30میلیون مترمکعب گاز را درخواست کرده‌اند.
در بخش سوخت رسانی و در راستای تسهیل عرضه انواع فراورده نفتی و گاز طبیعی فشرده (سی.ان. جی) نیز تعداد جایگاه‌های بنزین و گازوئیل به دو هزار و 949باب و جایگاه‌های سی‌ان‌جی به یک‌هزارو 965باب افزایش یافت؛ البته در این بخش وزارت نفت نتوانست به برنامه‌های خود در گسترش جایگاه‌های سی‌ان‌جی دست یابد و راه‌اندازی دوهزارو 500جایگاه سی‌ان‌جی به دلایل مختلف نظیر عدم‌استقبال بخش خصوصی، محقق نشد.
در بخش عرضه سوخت به شرکت‌های هواپیمایی، بدهی کلان ایرلاین‌ها به وزارت نفت که گاهی به 450میلیارد تومان نیز می‌رسید منجر به قطع سوخت برخی از ایرلاین‌ها در 19دی‌ماه شد و در آن روز بسیاری از مسافران در فرودگاه‌های کشور سرگردان شدند که البته این مشکل هنوز برطرف نشده و قطع دوباره سوخت برخی از ایرلاین‌ها توسط شرکت ملی پالایش وپخش فراورده‌های نفتی دور از انتظار نیست.
در کنار بررسی آمار تولید و عرضه انواع منابع هیدروکربوری و فراورده آنها، سال 91را می‌توان یکی از سال‌های پرحادثه صنعت نفت نیز نامید که علاوه بر انفجارهای بدون خسارتی که در برخی پالایشگاه‌ها رخ داد، یک فروند بارج حامل لوله‌های فراساحل فاز 19پارس‌جنوبی با سانحه روبه‌رو شد و محموله آن شامل 12هزار تن لوله (530شاخه) متعلق به شرکت مهندسی و ساخت تأسیسات دریایی ایران به ته دریا رفت و پس از مدتی، جکت (پایه فلزی) فاز 13پارس‌جنوبی متعلق به شرکت صدرا نیز به‌دلیل بروز حادثه در آب‌های خلیج‌فارس غرق شد و در عمق 70متری خلیج‌فارس به لوله‌های فاز 19پیوست؛ همچنین در گرمای مردادماه خوزستان، حادثه آتش سوزی مجتمع پتروشیمی بندر امام 21نفر را مجروح کرد که از این تعداد 11نفر به‌صورت سرپایی درمان شده و 10نفر دیگر جان خود را از دست دادند.
با تمام این احوال، تحریم‌ها اگر چه راه را برای حرکت صنعتگران نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی کشور سخت کرد، اما این سختی‌ها باعث شد تلاش برای اتکا به توان داخل افزایش یابد و در بخش‌های مختلف شاهد دستاوردهایی باشیم که به جز تحریم، هیچ عاملی نمی‌توانست تحقق آنها را برای صنعت نفت به ارمغان آورد. در سالی که گذشت، ظرفیت تأمین کاتالیست‌های صنعت پتروشیمی در داخل کشور به 75درصد رسید و با بهره‌برداری از پروژه‌های بالادستی، میان دستی و صنایع تکمیلی پتروشیمی، ظرفیت تولید در این بخش به 57میلیون تن در سال رسید؛ طرح‌های توسعه‌ای و افزایش ظرفیت و بهبود کیفیت در پالایشگاه‌های کشور اجرا شد و علاوه بر دستیابی به توان تولید فراورده‌های با کیفیت استاندارد یورو چهار و پنج، ظرفیت پالایشی کشور را به 7 /1میلیون بشکه در روز رساند و به این ترتیب تأمین بنزین مورد نیاز کشور در 9پالایشگاه ایرانی میسر شد.
در این میان، فعالیت در میدان گازی پارس‌جنوبی به‌عنوان بزرگ‌ترین منبع گازی جهان و یکی از اصلی‌ترین منابع انرژی کشور که روی خط مرزی مشترک ایران و قطر قرار دارد ادامه یافت و امسال نیز آرزوی دیرینه رسیدن به قطر در استحصال گاز از این میدان مشترک محقق نشد و بدتر آنکه برداشت ایران از لایه نفتی پارس‌جنوبی هنوز به 35هزار بشکه نرسیده است، درحالی‌که قطر روزانه 450هزار بشکه از این میدان مشترک برداشت می‌کند و داستان پیشی گرفتن قطر در میدان گازی پارس‌جنوبی در لایه نفتی این میدان نیز تکرار شده است.
در این راستا، با اینکه به گفته رستم قاسمی وزیر نفت، در سال 91هیچ‌گونه مشکل جدی مالی برای توسعه میدان گازی پارس‌جنوبی وجود نداشت و از 15میلیارد دلار اعتباری که برای سال‌جاری پیش‌بینی شده بود بخش عمده‌ای تحقق یافت، اما هیچ کدام از فازها به بهره‌برداری نرسید و فازهای یک تا 10که پیش از این وارد مدار شده بودند به تولید خود ادامه داده و عملیات اجرایی پروژه‌های توسعه فازهای 11تا 24نیز کماکان در حال توسعه گزارش شدند.
البته وعده‌هایی مبنی بر به‌بهره‌برداری رسیدن تعدادی از این فازها داده شد اما با نزدیک شدن به پایان سال، از وعده‌ها خبری نشد؛ آنچنان که پیش‌بینی می‌شود فازهای 12، 15و 16در نیمه نخست و فاز 17و 18در نیمه دوم سال 92به بهره‌برداری برسد؛ این در حالی است که گفته می‌شود هر سال تأخیر در اجرای پروژه‌های پارس‌جنوبی، معادل40میلیارد دلار زیان برای کشور به‌دنبال خواهد داشت؛ چرا که ذخیره این بخش از میدان 14تریلیون مترمکعب گاز به همراه 18میلیارد بشکه میعانات گازی است که حدود 5 /7درصد از کل گاز دنیا و نزدیک به نیمی از ذخایر گاز کشور را شامل می‌شود و توسعه فاز24 تولید 790میلیون مترمکعب گاز در روز را به همراه خواهد داشت.
بنابر این، برنامه به بهره‌برداری‌رساندن پروژه‌های پارس‌جنوبی در مدت زمان 35ماه که به پروژه‌های 35ماهه شهرت پیدا کرد در حد ادعا باقی ماند و عملا این برنامه نیز محقق نشد و تنها دو پروژه خط 400کیلوولت دومداره ارتباطی نیروگاه متمرکز عسلویه به پالایشگاه‌های گاز به‌عنوان نخستین طرح و عملیات ساخت، نصب و بهره‌برداری از بزرگ‌ترین خط لوله انتقال گاز ترش در خلیج‌فارس به‌عنوان دومین پروژه 35ماهه پارس‌جنوبی در 32ماهگی انجام شد؛ بنابر این به‌نظر می‌رسد نظر منتقدانه کارشناسانی که معتقد بودند پروژه‌های پارس‌جنوبی در شرایط عادی - و نه تحریم - حداقل به 60ماه فرصت نیاز دارد، نسبت به مسئولان نفتی بیشتر جنبه واقعیت به‌خود گرفت.
علاوه بر تولید گاز از میادین مشترک، باید به این نکته نیز توجه داشت که براساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته مؤسسات بین‌المللی انرژی، سهم اوپک تا پایان سال 2020در تأمین نیاز نفت جهان از 42درصد فعلی به 48درصد افزایش خواهد یافت؛ از آنجا که میادین مشترک بسیاری میان ما و کشورهای عراق، عربستان، کویت، قطر، امارات و عمان به‌عنوان اعضای اوپک وجود دارد و اولویتی که این کشورها برای میادین مشترک درنظر گرفته‌اند، مابه‌التفاوت شش درصدی افزایش سهم اوپک در تأمین نفت جهان شامل منابع میادین مشترک نفتی می‌شود؛ بنابر این سرعت بخشیدن یا کند بودن پروژه‌های توسعه میادین مشترک نفتی ما، تکلیف شش درصد مابه‌التفاوت را مشخص می‌کند که از پایانه‌های صادراتی ما بارگیری می‌شود یا کشورهای نفتی همسایه؟
