صعود خیره‌کننده بورس اوراق بهادار در هفته‌های اخیر، در عین حال که موجبات افزایش سود سرمایه‌گذاران را فراهم کرده، نه‌تنها باعث افزایش نگرانی نهادهای نظارتی بازار سرمایه شده بلکه موجبات احتیاط حرفه‌ای‌های بورس را فراهم آورده است. برخی کارشناسان بر این باورند که بورس تهران در مرز تشکیل حباب قیمت‌ها قرار دارد و درصورت ادامه روند صعودی شاخص‌های بورس در روزهای آینده، احتمال تشکیل حباب در بورس وجود دارد ولی در مقابل برخی دیگر می‌گویند که اساسا شرایط فعلی بورس با گذشته قابل قیاس نیست بنابراین افزایش نسبت قیمت به درآمد سهام لزوما به‌معنای تشکیل حباب قیمت‌ها در بورس نیست.
آمارها نشان می‌دهد که تعداد خریداران سهام از اول امسال تاکنون از مرز 2/5میلیون نفر گذشته که نشان‌دهنده موج ورود سرمایه‌گذاران تازه‌وارد و غیرحرفه‌ای به بورس است. در یک رکورد بی‌سابقه در روزهای آخر مهر‌ماه، تعداد خریداران بورس از مرز 2/5میلیون نفر عبور کرد و در مجموع به 2میلیون و 584هزار نفر رسید. این سرمایه‌گذاران از ابتدای سال تاکنون 7میلیون و 543هزار معامله در بورس انجام داده‌اند.
به‌نظر می‌رسد همزمان با افزایش حجم نقدینگی به 500هزار میلیارد تومان به روایت بانک مرکزی و 650هزار میلیارد تومان به روایت وزیر اقتصاد و رکود بازارهای رقیب نظیرمسکن، طلا و ارز، تعداد قابل‌توجهی از سهامداران غیرحرفه‌ای برای خرید سهام و سرمایه‌گذاری در بورس وسوسه شده‌اند که این موضوع در زمان فعلی که ریسک بازار افزایش یافته نگران‌کننده شده است. طبق آمار موجود میزان بازده سرمایه‌گذاری در بورس طی سال‌جاری از 90درصد فراتر رفته و میانگین نسبت قیمت به درآمد بورس تهران در محدوده 7مرتبه است و این به‌معنای آن است که قیمت سهام شرکت‌های بورس در حال افزایش است. به اعتقاد برخی کارشناسان نسبت قیمت به درآمد مناسب برای بورس تهران بین 4/5تا 6/5 مرتبه است و همین موضوع به دستاویز طرفداران نظریه حباب قیمت‌ها تبدیل شده است.
آمارها نشان می‌دهد که سهامداران بورس تهران از ابتدای امسال نزدیک به 60هزار میلیارد تومان، یعنی معادل 20میلیارد دلار در بورس سرمایه‌گذاری کرده‌اند که این بالاترین میزان معاملات سهام و سرمایه‌گذاری در بازار اوراق بهادار در 46سال اخیر محسوب می‌شود، ضمن اینکه در روز نخست هفته جاری ارزش بازار سهام از 363هزار میلیارد تومان فراتر رفت تا باردیگر، پس از حدود 18ماه، ارزش دلاری بازار سهام تهران به 120میلیارد دلار برسد؛ ارزشی که در پی افزایش سریع نرخ دلار به یک‌سوم کاهش یافته بود.
اما هیچ‌یک از رکوردزنی‌های متعدد و هیجان‌انگیز، مسئولان نظارتی را بر سر شوق نیاورد، چنان‌که چندی پیش علی صالح‌آبادی، رئیس سازمان بورس با حضور در یک برنامه تلویزیونی از سرمایه‌گذاران خواست تا شتاب‌زده وارد بازار نشوند و با تشکیل سبد سهام، ریسک خود را کاهش دهند. او همچنین به سرمایه‌گذاران جدید توصیه کرد که از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری به‌طور غیرمستقیم وارد بازار شوند. سایر مدیران نظارتی سازمان بورس هم به دفعات هشدار دادند افزایش شتاب رشد شاخص در چند روز اخیر باعث افزایش ریسک بازار شده و سهامداران باید با دقت بیشتری اقدام به خرید و فروش سهام کنند.
آنها از ابهام‌های موجود در بازار سخن گفتند؛ ابهام‌هایی که در شرایط صعود بازار هیچ‌گاه به چشم سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای نمی‌آید. به باور کارشناسان یکی از مهم‌ترین ابهام‌های فنی موجود در بورس که اتفاقا همه صنایع را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، ابهام در آثار اصلاحیه استاندارد شماره 16حسابداری است. یکی دیگر از ابهام‌های کلی به شرکت‌هایی مربوط است که نرخ فروش آنها توسط مراجع خاصی تعیین می‌شود، این امر در 9ماه گذشته، اولا مناقشات زیادی را بین شرکت‌ها و مراجع تصمیم‌گیر ایجاد کرد و از طرف دیگر ممکن است درنهایت شرکت‌های فعال در بورس را به‌دلیل استنکاف از اجرای دستور دستگاه‌های دولتی با جرایم مالی سنگینی روبه‌رو سازد. چنان‌که هنوز اثر دعوای فی‌مابین پالایشگاه‌ها و شرکت ملی پالایش و پخش مشخص نیست. ضمن اینکه در سهام بانک‌ها نیز نحوه تسعیر نرخ ارز و نحوه برخورد بانک مرکزی با این موضوع همچنان یکی از ابهامات اصلی است. توجه داشته باشیم که بانک مرکزی در پایان سال90 از حساب بانک‌ها برداشت‌هایی داشته که هنوز نحوه برخورد نهایی با این موضوع روشن نیست و همین موارد به‌شدت می‌تواند بر میزان سود قابل شناسایی در بازار سهام مؤثر باشد.
وجود 2 نگرانی مهم در بازار سرمایه
شاهین شایان‌آرانی، کارشناس‌ارشد بازار سرمایه هم اعلام کرد: در حال حاضر 2 نگرانی بزرگ در بازار سرمایه وجود دارد؛ نخستین نگرانی این است که رشد شاخص، پشتوانه محکم اقتصادی نداشته و نگرانی دوم درخصوص تغییر ترکیب سهامداران عمده به سمت سهامداران خرد و ناآگاه است که سازمان بورس باید در این خصوص دقت کند. او تأکید کرد: در حال حاضر رشد شاخص بورس مبتنی بر اقتصاد واقعی نیست زیرا اقتصاد ایران در یک‌سال گذشته رشد چندانی نکرده و شاخص بورس با وجود تورم 40درصدی، 80درصد رشد کرده است که این رشد غیرعادی است. شایان‌آرانی گفت: بورس تهران براساس انتظارات آتی همچون مذاکرات هسته‌ای، اقدامات رئیس‌جمهور و لغو تحریم‌ها عمل کرده و این خطرناک است زیرا رشد شاخص پشتوانه محکم اقتصادی ندارد و ثبات شاخص سؤال‌برانگیز می‌شود و به‌نظرمی‌رسد فضا برای شاخص در حال لغزنده‌شدن است و رشد آن تداوم نخواهد داشت.
بازار براساس انتظارات رشد کرده
مدیرعامل سابق بورس هم در تحلیل اوضاع کنونی بورس گفت: بورس براساس انتظارات خوش‌بینانه رشد کرده است. علی رحمانی توصیه کرد: سهامداران در شرایط فعلی در انتخاب سهم دقت کنند زیرا قیمت سهام در برخی صنایع بر مبنای اطلاعات بنیادی آنها رشد کرد ولی در برخی صنایع در قیمت‌ها انحراف ایجاد شده که باید به آن دقت شود.
سهامداران دقت کنند
مدیرعامل کارگزاری بانک پارسیان هم با اشاره به اینکه تغییرات محسوسی در ترکیب سهامداران شرکت‌ها ایجاد شده است از سهامداران تازه‌وارد و ناآشنا با بازار سرمایه خواست با دقت عمل و تحلیل اقدام به خرید و فروش کنند. ابراهیم عنایت گفت: سرعت تغییر ترکیب بازار شدت گرفته، به‌گونه‌ای که در روزهای اخیر حقوقی‌ها فروشنده و حقیقی‌ها خریدار شده‌اند. سهامداران تازه‌وارد که از یک طرف به‌دلیل رکود در بازارهای رقیب و از طرفی انتشار اخبار مثبت از میزان بازده بورس در رسانه‌ها به سمت این بازار سوق پیدا کرده‌اند با شیوه و اصول سهامداری آشنا نیستند و بعضا خریدهای بدون تجزیه و تحلیل کافی انجام می‌دهند. عنایت به روز‌افزون‌شدن افرادی که برای دریافت کد معاملاتی آن‌لاین به کارگزاری‌ها مراجعه می‌کنند اشاره کرد و گفت: شوق مردم از میزان بازدهی بورس به حدی افزایش پیدا کرده که بیشتر کارگزاری‌ها با مراجعه بی‌شماری از مردم برای دریافت کد آن‌لاین مواجه شده‌اند. این افراد تازه‌کار معمولا با اتکا به یک پارامتر که گاه در حد یک خبر یا حتی شایعه است اقدام به خرید و فروش می‌کنند و همین موضوع باعث رشد قیمت‌ها و رشد شاخص شده است. مدیرعامل کارگزاری بانک پارسیان با بیان این نکته که تا حبابی‌شدن قیمت‌ها فاصله وجود دارد، گفت: با نگاهی به ارزش بازار و مقایسه آن در طول یکی دو سال اخیر حبابی بودن بازار موضوعیتی ندارد و فعلا بازار با حبابی‌شدن فاصله دارد اما اشخاص حقیقی تازه‌کار باید این نکته را مدنظر داشته باشند که به صرف اخبار مثبت نمی‌توان وارد این بازار شد چون از پیچیدگی‌هایی برخوردار است که تازه‌واردها از آن بی‌اطلاعند.
حباب نیست اما...
محمدرضا پورابراهیمی، نایب‌رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس و عضو شورای بورس، در پاسخ به این پرسش که آیا شرایط بورس الان حبابی است؟ گفت: خیر، حبابی نیست. درست است که وضعیت سودآوری برخی شرکت‌های بورس تا حدی دچار اشکال شده اما در این میان بعضی شرکت‌ها وضعیت سودآوری بهتری به‌دست آورده‌‌اند، برخی در همان حد مانده‌اند و بعضی‌ها هم از لحاظ سودآوری ضعیف‌تر شده و وضعیت مطلوبی ندارند. چیزی که امروز درخصوص شاخص بورس‌ها اتفاق می‌افتد افزایش قیمت ناشی از سودآوری نیست بلکه افزایش شاخص ناشی از افزایش دارایی‌های شرکت‌های بورس است؛ یعنی افزایش دارایی‌های شرکت‌های بورسی شرایط را برای افزایش شاخص و قیمت سهام فراهم کرده است. افزایش قیمت سهام بورس ناشی از افزایش قیمت دارایی پایه است نه سودآوری، درحالی‌که سودآوری سهام بسیار اندک است.
دیدگاه مخالفان حباب
کامیار فراهانی‌فرد، یکی از کارشناسان بازار سرمایه با تأکید بر این نکته که در حال حاضر نسبت قیمت به درآمد بازار چندان بالا نیست، توضیح داد: اصولا بالا و پایین بودن یک صفت نسبی است. اگر بگوییم نسبت قیمت به درآمد بازار نسبت به 3سال پیش بالاست، حرف درستی زده‌ایم ولی اگر آن را با سال‌های آخر دولت هشتم مقایسه کنیم این نسبت آنقدرها هم بالا نیست. واقعیت این است که این نسبت فقط و فقط از روند سودآوری شرکت‌ها در سال‌جاری و سال‌های آینده تبعیت می‌کند.
او ادامه داد: اینکه بگوییم چون نسبت قیمت به درآمد بازار قبلا 5 بوده و الان 7 است پس بازار حبابی است، الزاما حرف درستی نیست بلکه این موضوع باید در یکایک صنایع و تک‌تک شرکت‌ها بررسی شود. این کارشناس بازار سرمایه یادآور شد: برخی از شرکت‌ها امروز نسلی از نسبت قیمت به درآمد را به‌خود می‌بینند که با هر تحلیل و استدلالی این نسبت برایشان غیرمنطقی به‌نظر می‌رسد ولی در حالت کلی، این جمله که بگوییم نسبت قیمت به درآمد بازار بیش از حد بالاست استدلالی منطقی نیست. وی در پاسخ به این سؤال که با توجه به نوسان‌های اخیر، روند شاخص را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟ توضیح داد: امروز فقط افق‌ها کمی روشن‌تر است. واضح است اگر اتفاقی در عالم سیاست بیفتد که ما را به شرایط 3سال قبل بازگرداند قطعا بازار سهام نیز به همان شرایط بازگشت می‌کند و در آن حالت شاهد ریزش حداقلی 10یا 15هزار واحدی شاخص خواهیم بود.
پیش‌بینی من از روند بازار اینگونه است که تا آمدن خبرهای خوش جدید، بازار رفتاری سینوسی خواهد داشت؛ یعنی صنعتی 10الی 15درصد بالا می‌رود و سپس معامله‌گران به صنعت دیگری کوچ می‌کنند و صنعت قبلی مثلا حدود 10تا 15درصد بازمی‌گردد و صنعت جدید 20درصد بالا می‌رود؛ یعنی آنکه حول سقفی در حال نوسانیم که این سقف تا زمان روشن‌تر نشدن اوضاع از لحاظ سیاسی و اقتصادی جابه‌جا نخواهد شد اما با هر خبر خوش یا بد، شاخص ممکن است 10هزار واحد به سمت بالا یا پایین جابه‌جا شود و نوسان خود را در تعادل جدید پی بگیرد. او با ابراز نگرانی از حضور سهامداران جدید و کوچک در بازار سرمایه تأکید کرد: سهامداران بزرگ و حرفه‌ای می‌دانند در وقت خطر چه باید بکنند اما سهامداران جدید ممکن است با هر نوسانی رفتار غیرمنطقی نشان داده یا به‌دلیل کم‌آگاهی سرمایه زیادی را از دست بدهند و با مشکلاتی مواجه شوند. به‌نظر من بهتر است مسئولان شرایط پیش‌آمده را مغتنم بدانند و با طراحی بسته‌های آموزشی هدفمند، از موقعیت کنونی برای تعمیق بازار سرمایه استفاده کنند. همچنین به تازه‌واردان به بورس پیشنهاد می‌کنم که اگر قصد سرمایه‌گذاری در صندوق‌های مشاع را ندارند و می‌خواهند مستقیم در بازار سهام دادوستد کنند، اول تا آنجا که می‌توانند مطالعه کنند و تحلیل بیاموزند و دوم برای ثروتمندشدن عجله نکنند و دست به خریدو‌فروش‌های بی‌محابا نزنند. همچنین آن قسمت از سرمایه‌شان را وارد بورس کنند که درصورت نزول بازار، زندگی‌شان متأثر نشود.
