به هر حال عزاداری سیدالشهدا(ع) و یاران و خاندانش، تضمین‌کننـده زنده‌بودن پیام عاشـورا در طول اعصار و قرون اسـت. در کشورمان مراسم عزاداری در سوگ شهادت سالار شهیدان و یاران باوفایش از چند روز مانده به‌ماه محرم شروع می‌شود و مردم ایران آیین‌های متفاوتی را در دیار خود به این منظور برگزار می‌کنند. هرکدام از آیین‌های محرم قدمت و مفهوم خاصی دارد و نشانه‌ای از کوشیدن برای زنده نگه‌داشتن یاد حماسه حسینی است. در این مطلب به تعدادی از آیین‌های خاص چند شهر و دیار کشور به اختصاراشاره شده است. مشخص است که در این میان فقط تعدادی از آیین‌ها به انتخاب آورده شده و ممکن است مردمی از یک‌دیار آیین عزاداری مخصوص به‌خود را داشته باشند که در مطلب گنجانده نشده باشد. البته بسیاری از سنت‌های عزاداری نیز در بین شهرها و روستاهای کشور مشابه هستند.
برپایی تعزیه در دهلران
عزاداری زنان ایلام در عصر تاسوعا با بیش از نیم قرن سابقه یکی از مهم‌ترین برنامه‌ها و سنت‌های‌ماه محرم این شهر است. زنان ایلامی در قالب دسته‌های منظم به سمت تکیه حضرت ابوالفضل(ع) و حسینیه سیدمحمد موسوی و هیأت بیت‌الزینب حرکت می‌کنند و در این مراسم عزاداران نذورات خود را بین جمعیت پخش می‌کنند و تا پاسی از شب عاشورا به عزاداری و سوگواری می‌پردازند. نمایش تعزیه در شهرستان دهلران هم با بیش از نیم‌قرن سابقه در صبح روز عاشورا با شرکت بیش از 200نفر به اجرا در می‌آید. این آیین به قدری بین عزاداران حسینی مهم جلوه می‌کند که بسیاری از مردم هرساله از شهرستان‌ها و استان‌های همجوار ایلام برای تماشای آن خود را از یک روز قبل به شهر دهلران می‌رسانند تا جایی که بیش از 5هزار نفر به تماشای این تعزیه ساعت‌ها ایستاده می‌مانند و سپس نماز ظهر عاشورا را در محل اجرای نمایش تعزیه اقامه می‌کنند. در نخستین جمعه‌ماه محرم یکی از برنامه‌های شاخص شهرستان آبدانان ایلام نیز در یک دهه اخیر،« شور حسینی» است. این مراسم در جوار بقعه شریف سیدیوسف واقع در بین شهرستان‌های آبدانان و دهلران برگزار می‌شود. مداحان برجسته کشوری و استانی با گویش‌های لری، کردی، فارسی و عربی به اجرای مرثیه‌خوانی در شور حسینی آبدانان می‌پردازند.
جغجغه‌زنی در انجدان اراک
یکی از مراسم منحصربه‌فرد در استان مرکزی در روز نهم محرم در محله‌پایین انجدان برگزار می‌شود. مردم این محله در این روز با آیین‌های سوگ و عزا به سمت محله بالا حرکت می‌کنند و درحالی‌که ابزاری چوبی و خراطی‌شده به نام جغجغه در دست دارند با نوای عزا به جای کوبیدن بر سینه، آن‌را به هم می‌کوبند. در این مراسم یک مرشد و رهبر نوحه‌های اصیل و خاصی را قرائت می‌کند. استان مرکزی قطب تعزیه کشور و مرکز این هنر در شهرستان تفرش است. در حال حاضر 90گروه تعزیه‌خوان از سوی ارشاد اسلامی استان مرکزی شناسایی شده است.
طبق‌کشی در قزوین
طبق‌کشی یکی از سنت‌های خاص شهر قزوین است. طبق از جنس چوب با ارتفاع حدود1/5متر و قطر یک‌متر اســت و بیشتر قسمت‌های آن را آیینه‌کاری می‌کنند. عزاداران این طبق استوانه‌ای شکل را روی سر می‌گذارند و آن‌را حمل می‌کنند. در شهر قزوین در شب تاسوعا، همه دسته‌های عزاداری از مســاجد و تکایای خود به طرف امامزاده ســلطان سیدمحمد به راه می‌افتند و در آنجا تجمع می‌کنند و در شب عاشورا به سمت امامزاده‌حسین (شاهزاده حسین) می‌روند. همچنین مراســم نمادین خاکســپاری شهدای کربلا، یک‌مراســم کاملا زنانه قزوین است که هر سال در روز دوازدهم‌ماه محرم برگزار می‌شود؛ مراسمی که قزوینی‌ها به آن ســوم امام می‌گویند و در آن تمام زنان شهر بیل و کلنگ به دست، پیکرهای نمادین شهدای عاشورا را با خود تا مسجد یا حسینیه اصلی شهر حمل می‌کنند.
طوق بندان در شاهرود
پنجمین روز از‌ماه محرم هر سال در شهر شاهرود روز «یاعباس یاعباس» نامیده می‌شود. اعلام و شروع مراسم این روز در مسجد آقا با ذکر نام مقدس یا حسین(ع) به‌وسیله بزرگ‌تر مسجد آغاز می‌شود. رسم طوق‌بندان نیز به این ترتیب برگزار می‌شود که کسی که طوقی را از اجدادش به ارث برده آن را آماده حمل می‌کند. این نشانه از 3قسمت پایه چوبی، بدنه فلزی سینی‌‌مانند مشبک به شکل قلب و زبانه فولادی تشکیل می‌شود. در باور اهالی منطقه، این نشانه، نمادی از علم و بیرق علمدار واقعه کربلا حضرت ابوالفضل‌العباس(ع) است. بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین طوق شهر طوق «بابا علی» نام دارد. اگر در هنگام حمل طوق به‌طور ناگهانی تیغه آن بر زمین بیفتد، بلافاصله گوسفندی را در همان محل قربانی می‌کنند. پس از جامه‌شدن همه طوق‌ها، در ساعت 4بعدازظهر، عده‌ای از بزرگان تکیه‌ها درحالی‌که اشعار محتشم‌کاشانی را زمزمه می‌کنند در جلوی دیگر عزاداران به حرکت درمی‌آیند؛ در مقابل آنها بیرق سفیدی توسط یکی از خادمین تکیه بازار حمل می‌شود. این بیرق به حضرت عباس(ع) منتسب بوده و رنگ سفید آن از عزیمت آن حضرت برای آوردن آب و نه جنگ‌طلبی حکایت دارد. آیین سنتی شمع و چراغ هم از دیگر آیین‌های محرم در شاهرود است که خدام تکایا آن‌را برگزار می‌کنند. گفتنی است مراســم نخل‌گردانی در شهر شاهرود بیش 150ســال قدمــت دارد. بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین نخل شاهرود به محله بیدآباد اختصاص دارد.
گل‌مالی لرها
عاشورای حسینی در خرم‌آباد با آداب و سنن دیرینه خود ازجمله زیباترین و پرشورترین آیین‌های اهالی این نقطه از سرزمین پهناور ایران است. گل، نماد عزاداری و ماتم است. به همین‌خاطر از چند روز مانده به عاشورا در استان لرستان عده‌ای جهت روشن‌کردن آتش در صبح عاشورا، هیزم جمع می‌کنند تا اگر در روز عاشورا برف و باران بارید و هوا سرد شد عزادارانی که درگِل می‌افتند از سرما حفظ شوند. صبح روز عاشورا قبل از طلوع آفتاب، با صدای آشنا و دلگیرانه ساز و دهل، جمعیت عزادار را به سوی میدان شهر فرا‌می‌خوانند. دسته‌دسته افراد سینه‌زن که از سر تا پا در گل غلت خورده‌اند، در میان دسته‌های عزادار سینه9زنان به‌سوی مرکز شهر حرکت می‌کنند. در این هنگام صدای فریادها و ناله‌های «هی‌رو هی‌رو» در خیابان‌ها و کوچه‌های شهر می‌پیچد و خبر از حادثه‌ای غمبار می‌دهد. این مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد. مراسم چهل‌منبر یکی از رسوم خاص و منحصر به‌فرد خرم‌آباد است. در این مراسم که در روز تاسوعای حسینی برگزار می‌شود، زنان خرم‌آبادی به یاد اسارت حضرت زینب(س)، با پای برهنه و با نقابی بر صورت، از محله «باغ دختران» حرکت کرده و 40شمع در خانه‌هایی که در آنها باز است، روشن می‌کنند. به خانه‌هایی که شمع در آنها روشن می‌شود، منبر گفته می‌شود.
در زنجان، فقط سینهزنی
زنجان شهر کوچکی است و جمعیت آن به 500هزار نفر هم نمی‌رسد اما سال‌هاست که در عصر روز هشتم محرم به یاد سقای دشت کربلا چندین هزار عزادار از حسینیه اعظم به سوی امامزاده ابراهیم شهر حرکت می‌کنند که حتما تصاویرش را در تلویزیون دیده‌اید. در سال‌های اخیر بیش از 200هزار نفر در این دسته شرکت کرده‌اند. علاوه بر اهالی شهر، جمعی از اهالی استان‌های آذری‌زبان همسایه، خود را به زنجان می‌رسانند تا در این آیین بی‌نظیر شرکت کنند. تعداد گوسفندهای نذری هم به حدی است که می‌توان حسینیه اعظم زنجان را دومین قربانگاه مسلمانان جهان پس از منا نامید. در این دسته نه علم‌کشی می‌کنند و نه از زنجیر‌زنی و طبل و دهل رایج در دسته‌های عزاداری خبری است. فقط سیل انسان‌های عزادار نوحه‌های سنتی و قدیمی را زمزمه می‌کنند و بر سر و سینه می‌زنند. مسجد حسینیه اعظم زنجان و گرمابه قدیمی آن در جنوبی‌ترین بخش بافت قدیمی شهر زنجان و در محله‌ای معروف به «سیدلر» واقع شده که به دروازه جنوبی شهر (دروازه قلتوق) مشرف است.
آیین سقاخوانی
شــهرونـدان نوش‌آبـاد، به‌منظور اســتقبال از کـــاروان حسینی آییــن سنتی-مذهبی سقاخوانی را برپا می‌کنند. آیین ســنتی- مذهبی سقاخوانی مردم این خطــه قدمتی بیش از یک قرن دارد و امروزه علاوه بر نوش‌آباد، گویی در شــهرهای همدان و اردبیل نیز برگزار می‌شود. آیین ســقاخوانی، از هجدهم ذی‌الحجه تــا شــب اول محــرم در مرکز هیأت حسینی اجرا می‌شود. در آخرین شب ذی‌الحجه با حرکت در کوچه‌ها و خیابان‌های شــهر، آغاز محــرم را به همگان اعلام می‌کنند. ســقاخوانی در صبح روز تاســوعا نیز انجام می‌شود. آغاز این مراسم از منزل یکی از سادات است که از بانیان اولیه سقاخوانی بوده‌اند. در این روز سقاخوانان یاد افرادی که محرم امسال در بینشان نیستند را گرامی می‌دارند.
شاخسی واخسی در مراغه
مراسم عزاداری از روز اول محرم در مراغه آذربایجان‌شرقی با تشکیل دسته‌های عزاداری موسوم به «شاخسی واخسی» آغاز می‌شود. این مراسم طی 10شب متوالی صورت می‌گیرد و در روز تاسوعا و ظهر عاشورا به اوج خود می‌رسد. در صبح روز عاشورا اغلب مردم مراغه با رفتن به حسینیه حاج غفار به یاد بستن آخرین احرام امام حسین(ع) حوله سفید بر تن انداخته و در محله‌های قدیمی شهر مشغول به عزاداری می‌شوند. در این روز برخی از دستجات حسینی در قالب هنر شبیه خوانی اقدام به بازسازی صحنه بازگشت بی‌سوار ذوالجناح( اسب امام حسین(ع)) از میدان جنگ می‌کنند.
نخل‌گردانی در روستای کوهستانی نوا
روستای نوا در استان مازندران از جمله مناطق کوهستانی است که قدمت برگزاری مراسم نخل‌گردانی در آنجا مربوط به 650ســال پیش اســت. آیین نخل‌گردانی در روستای نوا از هفتم محرم شروع شده وتا شب عاشورا - حتی با وجود بارش برف 2متری- ادامه پیدا می‌کند. این در حالی است که نخل بیش از 300کیلوگرم وزن دارد.
طاق شیدونه
مردم عزادار دزفول، در روز عاشورا طاقی با 4 گلدسته را به حرکت درمی‌آورند که روی آن به سبک نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای، صحنه‌هایی از عاشورا به تصویر درآمده است. این طاق «شیدونه» نام دارد. شیدونه‌ها به بزرگانی که در روز تاسوعا نقش داشته‌اند، اختصاص دارد.
روضه‌خوانی کاشانی‌ها
در آخرین روز‌ماه ذی‌الحجه با ورود دسته‌های معروف به «چاووش عزا» به بازار شهر کاشان، مردم و کسبه از فرا رسیدن‌ماه محرم مطلع می‌شوند. بیشتر اعضای این دسته مداحان اهل‌بیت(ع) هستند که هر کدام در مسیر راه اشعاری را در رثای امام حسین(ع) و واقعه عاشورا می‌خوانند. با نگاهی به تاریخ عزاداری سنتی در کاشان و شهرهای همجوار آن، همچون نطنز، آران و بیدگل و اردستان به برخی آیین‌های سنتی ازجمله نخل‌گردانی و حمل خیمه‌گاه حسینی و شهدای کربلا برمی‌خوریم که در زمان آل‌بویه مرسوم بوده است. عزاداری‌های سنتی در شهر کاشان سابقه‌ای طولانی دارد، به‌طوری که سابقه برپایی عزاداری در چند هیأت به بیش از 2قرن می‌رسد، مانند مجلس روضه‌خوانی بیت آیت‌الله‌مدنی. یک قرن هم از سابقه برپایی مجلس روضه‌خوانی در بیت آیت‌الله یثربی در مسجد حبیب‌ابن‌موسی(ع) می‌گذرد و مجلس روضه‌خوانی در مسجد «درب یلان» از طرف مرحوم حاج‌ارباب حسن تفضلی برپا می‌شود که از 2 قرنی پیش از پدر وی به یادگار مانده و همه ساله برگزار می‌شود.مراسم طوق‌برداری در کاشان نیز ازجمله آداب مورد توجه اهالی این شهرستان است. زمان برداشتن طوق در کاشان معمولا در شب و روز عاشورا و شانزدهم محرم است.
واحدگیری بوشهری‌ها
آوای غم‌انگیز نوحه‌خوانی و نوازندگی سنج و دمام بوشهری‌ها در‌ماه محرم و صفر حکایت از دردها و غم‌های فراوان آنها دارد. سینهزنی در بوشهر و سایر شهرهای خطه جنوب باشکوه خاصی برگزار می‌شود. سینهزنی بوشهری به این صورت است که نوحه‌خوان در وسط می‌ایستد و بین 5تا 20حلقه انسانی دور او تشکیل می‌شود. سینه‌زن‌ها به‌صورت دایره‌ای می‌چرخند و حرکت پای آنان با نوای نوحه‌خوان هماهنگی دارد؛ صحنه‌هایی بسیار تماشایی و شور‌انگیز که هر بیننده‌ای را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این نوع سینهزنی حالا از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است. اوج اجرای سینهزنی، هنگام اعلام «واحد» توسط نوحه‌خوان است که در آخرین لحظات سینهزنی و دمام که دریای مواج سینه زنان در اوج هیجان و شور فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می‌گوید «واحد» و گروه سینه‌زن یک صدا جواب می‌دهند «الله واحد» و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند. از قدیمی‌ترین محله‌های بوشهر که از قدیم‌الایام مردم آن به برپایی مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان پرداخته‌اند، چهارمحل است که از شب‌های ابتدایی‌ماه محرم بیشتر بوشهری‌ها به آنجا می‌روند. در «شام غریبان» بوشهری‌ها درحالی‌که علم‌ها را به‌صورت خوابانده حمل می‌کنند با حرکت در معابر عمومی و اجتماع در مساجد، تکایا و حسینیه‌ها با خاموش کردن چراغ‌ها و در فضای تاریک در غم شهدای دشت کربلا و حالات خاندان رسول‌الله(ص) اشک ماتم می‌ریزند. کسانی که برای دیدن عزاداری به بوشهر می‌روند، باید بدانند که آنجا غذاهایی که به‌صورت نذری پخته می‌شوند، بیشتر محلی هستند. در صبحانه، نان وآش بوشهری با سبزی و گوشت پخته و بین عزاداران پخش می‌شود. ناهار و شام هم بیشتر شکر پلو ( با شکر و زعفران) و قیمه بوشهری (با گوشت و نخود له شده) می‌پزند.
