جنگل‌های ایران در 5ناحیه رویشی مستقل از شمال به جنوب گسترده شده‌اند که نقشی حیاتی نه‌تنها در امنیت غذایی بلکه در زندگی میلیون‌ها ایرانی ایفا میکنند. به حدی که می‌توان گفت بدون وجود این جنگل‌ها حیات بیش از 20میلیون ایرانی به مخاطره جدی خواهد افتاد.
جنگل‌ها در ایران در اقلیم‌های مرطوب و نیمه مرطوب، نیمه خشک و سرد، خشک و گرم و فراخشک گسترده شده‌اند. همین تنوع اقلیمی باعث تنوع درختی و درختچه‌ای فوق‌العاده‌ای شده است. جنگل‌های زاگرس در غرب ایران به مساحت 6میلیون هکتار که در گستره‌ای به وسعت 30میلیون هکتار در اقلیمی نیمه مرطوب تا نیمه خشک مستقر شده‌اند، نقشی حیاتی و کلیدی را در زندگی نزدیک به 10میلیون انسان ایرانی بازی میکنند. این جنگل‌ها جزو جنگل‌های خشک و نیمه خشک ایران طبقه‌بندی می‌شوند و از این لحاظ بسیار شکننده و حساس هستند. گونه بلوط و پسته وحشی شاخصه مهم این جنگل‌هاست. بررسی‌ها در سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری نشان می‌دهد که یک خانواده در جامعه محلی ساکن جنگل بیش از 70نوع وابستگی به جنگل بلوط و بنه دارد. مردم از بذر بلوط برای خود نان تهیه میکنند، شاخ و برگ آنها را برای علوفه دام خود استفاده میکنند و چوب آن را از خانه‌سازی گرفته تا منبع سوخت به کار می‌برند. بدون وجود این جنگل‌ها دامداری، کشاورزی، تأمین آب آشامیدنی و زراعی غیرممکن است.
بیش از 47درصد آب شیرین ایران از این جنگل‌های کوهستانی تأمین و تنظیم می‌شود. این جنگل‌ها، آبی با کیفیت و پاک در اختیار قرارمی‌دهند. بیش از 800هزار عشایر کوچ کننده، دامداری خود را به‌طور مستقیم به این جنگل‌ها مدیون هستند و از این راه پروتئین دامی نزدیک به 20میلیون نفر را تأمین میکنند. بهره‌برداری برای چوب سوخت یکی از منابع مهم تأمین سوخت و در بسیاری از مناطق تنها منبع ساکنان و جوامع ملی برای تأمین کل انرژی مورد نیاز است. بیش از 5میلیون نفر به‌طور مستقیم برای تأمین انرژی به این جنگل‌ها وابسته‌اند. توسعه این جنگل‌ها با گونه‌های بومی می‌تواند راهی مطمئن برای تأمین انرژی پاک برای ساکنین و جوامع محلی باشد. بذر درختان بلوط و بنه ارزش تجاری دارد و مردم سال‌هاست که از بذور به‌عنوان غذا بهره می‌برند. سقز، یکی از مهم‌ترین مواد صادراتی کشور توسط بومیان از درختان بنه استحصال و تجارت مهمی محسوب می‌شود. سقز یکی از منابع مهم درآمد خانواده‌های روستایی در زاگرس است. این موضوع حلقه مهمی در امنیت شغلی و غذایی این مردم محسوب می‌شود. هر کیلوگرم سقز معادل 30دلار ارزش تجاری دارد.
بیش از 2میلیون هکتار از این جنگل‌ها به‌صورت سنتی تحت کشاورزی دیم قرار دارند که نقش اصلی را در تأمین غذای روستائیان ایفا میکنند. در یک کلام، زندگی در غرب ایران بدون وجود جنگل‌های بلوط امکان‌پذیر نخواهد بود. به سبب اینکه این جنگل‌ها کوهستانی هستند نقش اصلی را در تنظیم نزولات جوی و افزایش سطح سفره‌های زیرزمینی بر عهده دارند. حفاظت از خاک و جلوگیری از سیلاب از دیگر کارکردهای این جنگل‌های باستانی است.
هم‌اکنون اکوتوریسم در این جنگل‌ها رو به رشد است و هر ساله به سبب کوهستانی بودن و وجود مناظر بی‌بدیل در این جنگل‌ها بازدیدکنندگان بی‌شماری از داخل و خارج کشور از این جنگل‌ها دیدن میکنند. سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری از پتانسیل‌های بین‌المللی در عرصه اکوتوریسم مخصوصا از دانش نوین در طراحی و مدیریت عرصه‌های زیبای جنگلی زاگرس استقبال‌می‌کند؛ چون معتقد است این عرصه‌ها می‌تواند در خاورمیانه و جهان، مرکزی برای اکوتوریسم جهانی باشد. به جرأت می‌توان گفت که این جنگل‌های زیبا نقشی حیاتی نه‌تنها برای ایران بلکه اقلیم آسیای غربی ایفا میکنند و لذا باید مورد توجه و حمایت بین‌المللی قرار گیرند.
با این‌حال این جنگل‌ها تحت فشار شدید چرا و زراعت دیم و بهره‌برداری برای سوخت قرار دارند و نیازمند توجه جدی برای برنامه‌ریزی‌های درازمدت باهدف مدیریت و بهره‌برداری پایدار از آنها هستند.هم‌اکنون گستره قابل‌ملاحظه‌ای از این جنگل‌ها به‌دلیل پدیده ریزگردها و برخی عوامل دیگر در حال از بین رفتن هستند. بیش از 300هزار هکتار از این جنگل‌های بی‌نظیر درحال خشک شدن هستند. با به خطر افتادن حیات و شادابی این جنگل‌ها نه‌تنها امنیت غذایی و اجتماعی- اقتصادی میلیون‌ها ساکن آنها به خطر خواهد افتاد بلکه تنوع زیستی و حیات‌وحش چندین گونه جانوری نیز در معرض تهدید و آسیب قرار خواهد گرفت و در نهایت به‌سوی بیابانی شدن این مناظر خواهیم رفت که خود بر تمامی کشورهای منطقه آسیای غربی و جنوبی تأثیر سوء خواهد گذاشت.البته اخیرا فائو بازدید کارشناسی را از این جنگل‌ها در راستای ریشه‌یابی علل خشکیدگی انجام داده است که امید می‌رود با پیگیری‌های بعدی به نتیجه برسد.
در شمال ایران جنگل‌های کاملا مرطوب و انبوهی با تنوع زیستی فوق‌العاده داریم. این جنگل‌های پهن برگ باستانی، بینظیرترین گونه‌های درختی را از 3میلیون سال پیش در خود جای داده‌اند. به حق این جنگل‌ها در جهان بی‌نظیر هستند؛ برای مثال وجود جامعه راش- شمشاد یکی از نادرترین جوامع گیاهی دنیاست که فقط در این جنگل‌ها وجود دارد. در طول هزاران سال، این جنگل‌ها پیوندی ناگسستنی با فرهنگ، اشتغال و زندگی و حیات مردم پیدا کرده‌اند. زندگی، معیشت و امنیت غذایی بیش از 4میلیون انسان در شمال ایران به‌طور مستقیم به این جنگل‌های تاریخی وابسته هستند. هم‌اکنون این جنگل‌ها یکی از منابع ارزشمند اکوتوریسم در منطقه و جهان است. همکاری‌های بین‌المللی وسیع و درازمدت در زمینه حفاظت، مدیریت اکوتوریسم و مشارکت جوامع محلی در مدیریت این جنگل‌ها که متعلق به کل جامعه جهانی است باید شروع شود.
در جنوب ایران به‌دلیل وجود اقلیم‌های خشک و گرم جنگل‌های خشک و بیابانی وجود دارد. به حق بدون وجود این جنگل‌ها حیات 3میلیون انسان در این شرایط اقلیمی سخت و طاقت‌فرسا به خطر خواهد افتاد. درختان دراین مناطق مهم‌ترین عنصر حیات هستند. درختان آکاسیا، کهور ایرانی و گز با اقتصاد مردم گره خورده‌اند. مردم از چوب درختان کهور در لنج‌سازی خود استفاده میکنند.
در اقلیم گرمسیری خلیج‌فارس، جنگل‌های مانگرو ایران مهم‌ترین منبع درآمد ساکنین منطقه هستند. آنها از چوب گرفته تا دارو را برای مردم فراهم میکنند. بومیان منطقه با جنگل‌های مانگرو پیوند عاطفی دارند و صدها سال است که زندگی و ادامه حیات خود را مدیون این جنگل‌ها هستند. اقتصاد ماهیگیری در سواحل خلیج‌فارس بستگی کامل به‌وجود این جنگل‌ها دارد و معیشت بیش از 20هزار صیاد به‌طور مستقیم به این جنگل‌های زیبا وابسته است.
در نهایت می‌توان گفت که جنگل‌ها در امنیت غذایی ایرانیان نقشی کلیدی دارند و از این‌رو در اقتصاد ملی هم تأثیر مستقیمی گذاشته‌اند. آنها با حفاظت منابع خاک و آب زندگی را برای نسل‌های بعدی ایران تضمین میکنند.
دکترپیمان یوسفی آذر: دانش‌آموخته علوم جنگلداری
