داستان ۱۰ سال مذاکره

اما شاید ماندگارترین سخن را سیدعباس عراقچی نوشت: آنجا که وقتی در مذاکرات هسته‌ای ژنو 3 توافق صورت گرفت در صفحه توئیتر شخصی خود پیامش را با سلام بر روح شهیدان هسته‌ای آغاز کرد و نوشت که غرب حق غنی‌سازی‌ ایران را به رسمیت شناخت و سپس به ملت ایران به خاطر 10 سال مقاومت و ایستادگی تبریک گفت.

3 دور مذاکره در دوران روحانی

29مهرماه سال1382 مذاکرات سعدآباد تهران به توافقی بین ایران و غرب منجر شد؛ توافقی که بعدها غرب زیر تعهدات خود زد. این توافق در داخل کشور هم برای حسن روحانی که در آن زمان دبیر شورای‌عالی امنیت ملی بود در بحبوحه انتخابات ریاست‌جمهوری سال92 جنجال‌آفرین شد. براساس این معاهده ایران پروتکل الحاقی معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی را اجرا و به‌صورت داوطلبانه گازدهی به سانتریفیوژهای مرکز غنی‌سازی‌ نطنز را با هدف اعتماد‌سازی‌ معلق می‌کرد. ایران با اجرای پروتکل الحاقی، بازدید گسترده بازرسان آژانس انرژی اتمی از تأسیسات اتمی خود را مهیا کرد. آلمان متعهد شد که مانع ارسال پرونده ایران به شورای امنیت شود و بریتانیا و فرانسه نیز متعهد شدند تا از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل جلوگیری و درصورت ارسال آن را وتو کنند. در آن مقطع ایران فعالیت‌های هسته‌ای خود را به‌طور داوطلبانه به‌مدت 22 ماهه تعلیق کرد و در این 22 ماه مذاکرات هم ادامه داشت. حسن روحانی بعدها درباره این توافقنامه گفت: «آن روز که 3وزیر اروپایی را دعوت کردیم فقط 10عدد سانتریفیوژ در نطنز می‌چرخید، ما یک‌گرم یو‌اف4 و یو‌اف6 نمی‌توانستیم تولید کنیم، ما آب سنگین نداشتیم، ما کیک زرد نمی‌توانستیم تولید کنیم، تولیدات سانتریفیوژ ما در کشور کلا 150عدد بود، ما می‌خواستیم همه اینها را کامل کنیم، ما نیاز به فرصت داشتیم، ما می‌خواستیم آن تهدید را تبدیل کنیم به فرصت. آمریکا چه کار می‌خواست بکند؟ می‌خواست بگوید ایرانی‌ها دنبال بمب هستند، ما می‌خواستیم چه کار کنیم؟ ما می‌خواستیم بگوییم آمریکا دروغ می‌گوید، ایران دنبال بمب نیست؛ امروز هم نیست فردا هم نخواهد بود چون رهبری نظام فرموده‌اند حرام است. ایران دنبال توسعه است، دنبال فناوری است، ما می‌خواستیم ثابت بکنیم ما دنبال فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای هستیم و این کار را کردیم به حول و قوه الهی، با ارشادات رهبری، با اتفاق مسئولین، با اجماع مسئولین». مذاکرات بروکسل در اسفندماه سال82 و مذاکرات پاریس در آبان سال83، 2دور مذاکراتی بود که با هدایت روحانی برگزار شد. در بروکسل عملا خاویر سولانا، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، وارد مذاکرات شد و ایران متعهد شد ساخت و آزمایش سانتریفیوژهای مورد نیاز برای غنی‌سازی و ساخت قطعات یدکی سانتریفیوژهای موجود را به‌طور داوطلبانه تعلیق کند. توافقنامه توسط مدیران ارشد 4کشور (نه دبیر شورای‌عالی امنیت ملی ایران و 3وزیر اروپایی) امضا شد.

مدالیته دوران لاریجانی

سال84 دولت که عوض شد علی لاریجانی، مسئولیت مذاکرات هسته‌ای کشور را برعهده گرفت. غرب زیر تعهدات خود زده بود. ایران اعلام کرد که از تمام تاسیسات هسته‌ای خود فک پلمب می‌کند. لاریجانی جمله معروف در غلطان و آب‌نبات را استفاده کرد. خردادماه سال86 مذاکرات لاریجانی- سولانا در مادرید اسپانیا انجام گرفت. علی لاریجانی در آن مذاکرات اعلام کرد که ایران ظرفیت اتمی خود را به‌دست آورده و آماده ‌است تا با مذاکراتی سازنده، برای حل اختلافاتی که بر سر فعالیت اتمی خود با قدرت‌های جهان دارد به تفاهم و توافق برسد. خاویر سولانا هم گفت که هیچ نوع گشایش اساسی حاصل نشد اما در مورد برخی مسائل مهم پیشرفت‌هایی کردیم. در لیسبون پرتغال، لاریجانی و سولانا دوباره همدیگر را دیدند. همانجا بود که بحث معروف مدالیته زمانبندی‌شده علی لاریجانی مطرح شد. براساس این مدالیته غرب سؤالاتی را مطرح کرده و ایران در زمانی مشخص به این سؤالات پاسخ می‌داد و به قول معروف راستی آزمایی می‌کرد. تحریم‌های جدید علیه ایران در حال اعمال بود. لاریجانی اعلام کرد که اگر سازمان ملل، ایران را با تحریم‌های بیشتر تهدید کند، ایران برنامه غنی‌سازی‌ اورانیوم را متوقف نخواهد کرد. در همان ایام انتخابات ریاست‌جمهوری، علی‌اکبر ولایتی بعد از چندین سال از توافق احتمالی سولانا با لاریجانی پرده‌برداشت و گفت که با سخنرانی یکی از مقامات بلندپایه اجرایی، این توافق به هم خورده بود. او گفت که«یکی از مقامات بلندپایه اجرایی ما در نماز جمعه سخنرانی کرد و گفت ما مذاکره هسته‌ای نمی‌کنیم». اشاره او شاید به سخنرانی محمود احمدی‌نژاد در مراسم روز قدس جمعه 13مهرماه سال86 بود که گفته بود: «ما دیگر حاضر نیستیم به عرصه سیاسی برویم و درباره حقوق ملت ایران با برخی از قدرت‌ها بنشینیم صحبت کنیم» چندماه بعد از این سخنرانی علی لاریجانی از سمت خود استعفا کرد و سعید جلیلی هدایت مذاکرات هسته‌ای را به‌عهده گرفت.

ژنو یک تا 3 در دوران جلیلی

سعید جلیلی، عهده‌دار طولانی‌ترین بخش از مذاکرات هسته‌ای کشور بود. از تیرماه سال87 که در ژنو با سولانا مذاکره کرد تا فروردین ماه سال92 که در آلماتی2 با اشتون و معاونان وزیر خارجه 5 کشور اروپایی و آمریکا پای میز مذاکره نشست. در مذاکرات ژنو یک، طرفین درباره بسته پیشنهادی کشورهای 1+5 برای ترغیب ایران به متوقف‌کردن غنی‌سازی‌ اورانیوم گفت‌وگو کردند. سولانا اعلام کرد که مذاکرات بی‌نتیجه بود. نزدیک به یک‌سال و نیم بعد در ژنو 2 بحث تبادل سوخت به میان آمد اما بحث تبادل سوخت به نتیجه نرسید. بعدها سعید جلیلی درباره مذاکرات ژنو در مجلس گفت: «رآکتور تهران به سوخت 20درصد نیاز داشت که این هم جزو مصارف صلح‌آمیز است. این هم مصداقی دیگر از استفاده صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای بود. 850 هزار بیمار از محصولات رآکتور تحقیقاتی تهران استفاده می‌کردند و یک نیاز ابتدایی بود که ما سوخت 20درصد داشته باشیم تا آن زمان سوخت ما فقط 3/5درصد بود. در گفت‌وگوها اعلام کردیم که سوخت 20درصد براساس مقررات آژانس و ان‌پی‌تی حق ماست و اگر شما این را تسهیل می‌کنید و در اختیار ما قرار می‌دهید که باید این کار را بکنید، ما آماده هستیم این را بخریم... ولی بازی درآوردند و گفتند که نه ما نمی‌توانیم بفروشیم و مثلا حاضریم تبادل کنیم... . آنجا ما بحثی را مطرح کردیم که اگر شما این سوخت را در اختیار ما نگذارید ما خودمان تولید می‌کنیم. من فراموش نمی‌کنم لبخندی که برخی از این اعضا در آن جلسه زدند. معنی‌اش این بود که خب بروید تهیه کنید اگر می‌توانید، این کار راحتی نیست و خب درست هم بود؛ یعنی تولید سوخت 20درصد و تبدیل آن به صفحات سوخت کار پیچیده‌ای بود و محاسبات مهمی نیاز داشت برای اینکه این سوخت تولید شود». اما به همت دانشمندان هسته‌ای کشورمان این اتفاق افتاد و ایران به چرخه سوخت هسته‌ای دست یافت.

پس از مذاکرات ژنو 2 که بحث مبادله سوخت به میان آمد، در 27اردیبهشت سال89 مذاکراتی در تهران با حضور محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور سابق، لولاداسیلوا، رئیس‌جمهور سابق برزیل و رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه انجام شد که 3کشور توافق کردند اورانیوم ارسالی از ایران تا زمان مبادله، به منزله امانت مردم ایران در خاک ترکیه بماند. این توافق به توافقنامه تهران معروف شد اما هیچ کدام از طرف‌های غربی حاضر به قبول این توافق نشدند و بحث مبادله سوخت با دستیابی ایران به چرخه سوخت هسته‌ای عملا از میز مذاکرات خارج شد.

با دستیابی ایران به چرخه سوخت، عملیات‌های ترور دانشمندان هسته‌ای کشورمان از سوی مخالفان ایران آغاز شد. ابتدا مسعود علی‌محمدی به شهادت رسید و سپس مجید شهریاری، استاد دانشگاه شهید بهشتی و فریدون عباسی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی کشورمان مورد هدف تروریستی قرار گرفتند. شهریاری به شهادت رسید و فریدون عباسی جان سالم به در برد. پس از آن مصطفی احمدی روشن به همراه راننده خود و بالاخره داریوش رضایی‌نژاد هم به جمع شهیدان هسته‌ای پیوستند. آذرماه سال89 در ژنو 3، جلیلی و اشتون تنها توافق کردند که دور بعدی مذاکرات حدود یک‌ماه بعد در استانبول برگزار شود. یک ماه بعد استانبول شاهد یکی از ناامیدکننده‌ترین مذاکرات بود. اشتون گفت که ایران برای لغو تحریم‌های بین‌المللی و نیز برای ادامه چرخه سوخت اتمی شرایطی تعیین کرد اما ما نتوانستیم این شرایط را قبول کنیم زیرا ایران برای لغو تحریم‌ها باید اعتماد ما را به دست بیاورد. از بهمن89 تا فروردین91 از استانبول یک تا استانبول 2 زمانی نزدیک به 14ماه گذشت و مذاکرات متوقف شد. سال91 روند مذاکرات کمی شدت گرفت. جلیلی گفت نکاتی که مورد توافق قرار گرفت قابل توجه بود. بغداد (3خرداد91)، مسکو (29خرداد91)، آلماتی 2 (8اسفند91) و آلماتی‌2 (16فروردین92) روزنه امیدهایی را برای حل پرونده هسته‌ای ایران باز کردند اما گویا راه درازی در پیش بود و کسی لازم بود تا ظرافت‌های این مذاکرات را بلد باشد.

ورود ظریف به مذاکرات

با ورود سعید جلیلی به عرصه انتخابات ریاست‌جمهوری سال 92 عملا مذاکرات هسته‌ای متوقف شد. اما انگار قرار بود باز سرنخ پرونده هسته‌ای ایران به دست روحانی بیفتد؛ کسی که مذاکرات با او شروع شده بود قرار بود با او خاتمه یابد. با پیروزی حسن روحانی در انتخابات، سکان مذاکرات به محمدجواد ظریف سپرده شد؛ کسی که تجربه حضور در مذاکرات قطعنامه 598 را داشت، راه چانه‌زنی و فشار را می‌دانست و به اهمیت رسانه‌ها واقف بود. ظریف مهرماه از فرصت اجلاس سالانه نیویورک استفاده کرد و مذاکرات وزیران خارجه 1+5 با ایران را در همانجا رقم زد. طرفین توافق کردند که مذاکرات هسته‌ای از آن پس در یکی از شهرهای میزبان مقر سازمان ملل (ژنو، وین یا نیویورک) برگزار شود و فرصت برای تعیین مکان و زمان مذاکرات تلف نشود. 26 مهرماه در ژنو یک، اشتون اعلام کرد که تخصصی‌ترین مذاکرات تاریخ این پرونده را داشته است. در ژنو 2 که میانه آبان امسال برگزار شد همه‌‌چیز می‌رفت تا به یک توافق بینجامد اما سروکله فابیوس فرانسوی پیدا شد و نقش پلیس بد را برای ایران و رفیق خوب را برای رژیم صهیونیستی بازی کرد. نگاه‌های مغضوب به فرانسه اما در ژنو 3 که شاید فشرده‌ترین و سخت‌ترین مذاکرات این 10سال اخیر بود و نزدیک به 5 روز طول کشید نتیجه داد. عباس عراقچی، عضو تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای بعد 5 روز مذاکره در صفحه توئیتر شخصی خود نوشت: دود سفید از محل مذاکرات بلند شد. چند دقیقه بعد محمدجواد ظریف در همین شبکه اجتماعی نوشت که غرب حق غنی‌سازی‌ ایران را به رسمیت شناخت.