فیس بوک و زندگی روزمره

 رویکردی نقادانه به نقش و جایگاه  شبکه‌های اجتماعی و به خصوص فیس بوک در زندگی روزمره پرسه زنانی عام است که بدنه اصلی جامعه استفاده کنندگان این فضا را شکل می‌دهند. در این نگاه شبکه‌های اجتماعی به مثابه دستگاه‌هایی هوشمند نیستند که افکار عمومی را به عنوان مواد خام اولیه دریافت کرده و به محصولات از پیش تعیین شده تبدیل کنند. بلکه عملکرد آن‌ها بیشتر شبیه گرمخانه‌ای آزمایشگاهی است که در آن احتمال ترکیب، تداخل و تضارب آرا به گونه‌ای تصاعدی افزایش یافته و تحت فشار، محصولی تولید می‌شود که در شرایط طبیعی یا اساسا بوجود نمی‌آمد و یا فرمولاسیونی متفاوت داشت.

• آشنایی با روش تحلیل شبکه‌های اجتماعی (SNA)

با ورود به فیس بوک با فضای جذابی مواجه می‌شویم که تک تک عناصر آن به دقت و برای فراهم آوردن حداکثر سهولت کاربرد در کنار هم چیده شده‌اند. دسته بندی امکانات، عناوین گزینه‌ها و طراحی ساده و کمینه گرای محیط و رنگ آمیزی ملایم پیش فرض پس زمینه، احساس راحتی و امنیت را به تازه وارد القا می‌کند.

امکانات به گونه‌ای گردآمده‌اند که فرد می‌تواند بدون صرف هزینه‌ای، محیط را مطابق سلیقه شخصی خود تغییر دهد و آن را به خانه‌ای دلپذیر تبدیل کند که در آن توسط کانون گرم دوستان و بریده خاطرات خوش احاطه شده‌است. او می‌تواند خود را چنانکه همیشه آرزو داشته است به دیگران نشان دهد. او می‌تواند آزادانه بخش‌های تاریک، ناخوشایند و خجالت آور زندگیش را قیچی کند و دور بیاندازد. او می‌تواند تمام دیوارهای چند دیواری اختیاریش را با تصاویر خود آرمانیش بپوشاند. کاری که سال‌ها (به تعداد سال‌های عمر منهای یک یا دو سال) ناهشیار و نیمه هشیار، با آزمون و خطا و صرف بهای روانی هنگفتی صورت می‌پذیرفته، اکنون در قالب بسته‌ای حاضر و آماده به رایگان ارائه می‌شود. بسته‌ای بهشتی، فراوری شده و آماده طبخ.

پس از آنکه هیجان اولیه اثاث کشی به این خانه رویایی به پایان رسید، نرم نرمک در می‌یابیم که فضا با آنچه در نگاه اولیه بنظر می‌رسید تفاوت دارد. ساختمانی که می‌خواستیم به خانه‌مان تبدیلش کنیم، سازه‌ای صلب و نامنعطف دارد که از قضا از زمان طراحی اولیه‌اش مطابق با ایده‌های نوجوانی هجده ساله چندان تغییر نکرده است. آنچه در ابتدا امکاناتی سخاوتمندانه برای ایجاد و تغییر به نظر می‌رسید، در واقع چیزی جز پر کردن جاهای خالی با اشیائی مشخص و از پیش تعیین شده، نیست. کار، تحصیل، محل زندگی، جنسیت، سن و درجه جدیت رابطه. و باریکه‌ای کوچک برای ابراز عقاید شخصی در یک یا چند خط. اما این قالب‌های ثابت تنها بدنه صوری و عینی محدودیت‌ها را تشکیل می‌دهند. فضای فیس بوک ماهیتا فضایی تعاملی است که بر اساس ارتباط و تبادل با دیگری شکل می‌گیرد و کلیه سازو کارهای آن بالطبع در جهت افزایش کمی این فرآیند عمل می‌کنند. این امر رفته رفته منجر به پیدایش و تحکیم نظام ارزشی کمیت محوری می‌گردد که در آنجایگاه و اعتبار اعضا بر مبنای عددی که مبین بزرگی شبکه ارتباطی و میزان تایید جذب شده است، سنجیده می‌گردد.

در این میان افراد چاره‌ای ندارند جز اینکه برای ارتقاء یا حفظ جایگاه خود در این رقابت پنهان یا تصویری مطابق با طبع و سلیقه توده از خود ارائه دهند و یا منزوی شده و به هیات ناظران خاموش و تماشاگران پنهانی یی (voyeurist) در آیند که از فیس بوک به عنوان دوربین مخفی مدار بسته استفاده می‌کنند. البته بی‌شک شهسوارانی وجود دارند که به واسطه برخورداری از قدرت و استعداد ویژه می‌توانند جریان‌های جدیدی را تاسیس و راهبری کنند. صد البته که بسیاری از آنان بواسطه نام و جایگاهی که در خارج از محیط مجازی بدست آورده‌اند از چنین توان جریان سازی برخوردارند. به عبارت دیگر پروسه یارگیری و جذب مخاطب در شبکه اجتماعی و بر اساس تاثیر گذاری محتوایی چهره‌ای نا‌شناس صورت نپذیرفته، بلکه صورت شناخته شده قدرت تنها بر صفحه مجازی شبکه فرافکنده شده است.

استفاده کننده در اولین تجربه کنشگری و خروج از فضای ذهنی، آنگاه که می‌خواهد جمله‌ای را در بیان عقایدش در صفحه‌ای مشخص درج کند، بی‌درنگ خود را موضوع نگاه قضاوتگر جمع می‌یابد. توده‌ای بی‌شکل که گهگاه چهره‌هایی آشنا از آن برجسته شده و بیرون می‌زنند. Home یا خانه دوست داشتنی و امن نخستین به خانه شیشه‌ای «میرا» ئی* تبدیل می‌شود که در آن «برادر بزرگ*» همواره او را می‌نگرد.

در اینجا این بحث ممکن است مطرح شود که شبکه‌های اجتماعی بطور عام و فیس بوک دراین بحث بطور خاص همواره ابزارهایی در اختیار کاربران قرار می‌دهند تا کاربر با استفاده از آن ابزار‌ها بتواند حریم شخصی خود را تعریف نموده و برد نگاه دیگری را تا سرحد مرز دلبخواه محدود نماید. اما از آنجا که اس و اساس فراشد حضور در شبکه اجتماعی حول داد و ستد و بده بستان تایید و توجه غیر تعریف می‌شود، اعمال محدودیت و حصارکشی فضای شخصی نقض غرض حضور در چنین فضائی است. به عبارت دیگر صرفنظر کردن از مشاهده بازخورد جمعی نسبت به «تصویرمن» حذف صورت مساله و درستی حکم به انتفای مقدم است.

علاوه بر آن قرارگیری در جایگاه قضاوت شدن و تبدیل شدن به موضوع و ابژه نگاه دیگری، امری درونی و ذهنی است و سلسله ارزش‌های مورد وثوق بیرونی پس از کوتاه زمانی گشتن و پرسه زدن در فضای شبکه چنان درونی می‌گردد که با حذف یا محدود کردن فیزیکی میزان دسترسی دیگران، زدوده و نابود نمی‌شود. ولی کماکان این نقد را می‌توان مطرح کرد که نفس تبدیل شدن به موضوع و ابژه میل دیگران امری کلی، عام و انسانی بوده و مختص محیط مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیست. همگی ما در زندگی روزمره به سمت و سوی تصوری آرمانی که برساخته هنجارهای اجتماعی و سامانه ارزشی جمعی است در حرکتیم و آگاهانه یا ناآگاهانه می‌کوشیم تا تصورمان از خویش را بر آن تصویر ایده آل جمعی منطبق سازیم.

اما تفاوت از آنجا آغاز می‌شود که ما در زندگی روزمره به مدد تجربه زیستی واز طریق آزمون و خطا، از بدو تولد و به تدریج آموخته‌ایم که چگونه می‌توان ضرب بازخوردهای زمخت اجتماعی را کم کرد و با واقعیت‌های بیرونی به گونه‌ای تلطیف شده و تحمل پذیر مواجه گشت. انواع و اقسام مناسک و رسوم برای این منظور ابداع شده‌اند و همگی اعضای اجتماع به گونه‌ای نامحسوس ولی بسیار جدی و دقیق به این چارچوب‌های نامرئی و قوانین نانوشته پایبندند. یکی از موثر‌ترین این مکانیزم‌ها گریز از «کمی سازی» و پناه بردن به فضای قابل تفسیر و کیفی است. فضائی که در آن همواره می‌توان خود را قانع ساخت که اگر حتی کسی «ظرف مرا شکسته»، به یقین در پس این عمل ظاهریش التفاتی ویژه در کار بوده است.

در فیس بوک این در تاحد زیادی بسته می‌شود یا حداقل بسیار محدود می‌گردد. در این فضا محبوبیت فرد (دست کم برای خودش اگر حتی کلیه دریچه‌های دیده شدن را هم بسته باشد.) در قالب چند عدد نظیر تعداد دوستان، تعقیب کننده‌ها و تایید کننده‌ها (like‌ها) قابل سنجش، اندازه‌گیری و (ترسناک‌تر از همه) مقایسه است. عددی که جای هیچگونه تلطیف، تفسیر، خیال‌پردازی و خودفریبی (به مثابه ساز و کاری محافظت کننده) برای فرد باقی نمی‌گذارد.

در این محیط خواست قدرت به شکلی عیان و سنجش پذیر خود را به نمایش می‌گذارد و اصراری بر پنهان شدن زیر لفاف آیین‌های ضربه‌گیر قدیمی ندارد. حمله جهان نمادین و ایده آل‌هایش، در هیات نوعی هژمونی جمعی، به تصویر خیالی فردی آنچنان مستقیم و بی‌پرواست، که پناهگاه و پنهان‌گاه خلوت و ناروشنی برای هویت فردی باقی نمی‌گذارد. سوژه ضمن حفظ توهم انتخاب‌گری وامکان گزینش، که تضمین کننده استمرار حضور او در فضای مجازی است، تحت تاثیر جریان غالب فرادستی جمعی حرکت می‌کند.

اما مساله صرفا رویارویی بی‌واسطه با واقعیت تراش نخورده و آسیب زا نیست. عمده آن چیزی که در این فضا به عنوان واقعیت خام و طبیعی توسط افراد عرضه می‌شود، چیدمانی به شدت مهندسی شده از پدیده‌ها و رویدادهای زندگی است. شخص، غوطه‌ور در زندگی روزمره و لاجرم دست بگریبان با انواع امیال و خواسته‌های برآورده نشده، به ناگاه خود را در محاصره انسان‌های خوشبخت و بی‌دردی می‌بیند که آمال و آرزوهای دست نیافتنی او، بخش بدیهی زندگی روزمره آن‌ها است. حتی آگاهی نسبت به این مطلب که افراد با صرف وقت و وسواس بسیار، تنها گوشه‌های گزینش و بعضا ویرایش شده‌ای از زندگی شخصی و اجتماعی خود را در قالب عکس‌ها، ویدئو‌ها و دیوار نوشته‌ها در معرض دید سایرین قرار می‌دهند نیز کمک چندان به رفع این احساس ناخوشایند در آن‌ها نمی‌کند.

عامل دیگری که سبب تشدید این احساس «حسرت» و «حسادت» در کاربران می‌شود امکان سرک کشی در زندگی طبقات و کلاس‌های مختلف اجتماعی با درجه رفاه و شیوه زندگی متفاوت است. تحقیقات میدانی بسیاری موید این نظریه است که میزان رضایتمندی از زندگی با حضور در فیس بوک کاهش می‌یابد [۱]، [۲]، [۳]، [۴]

با وجود کلیه موارد ذکر شده، استفاده از فیس بوک و سایر شبکه‌های اجتماعی روز بروز در حال گسترش و فزونی است و علاوه بر آن حقیقت آن است که کمتر دیده شده کسی پس از تجربه قرارگیری در فضای این رسانه، آن را‌‌ رها کرده باشد. تحقیقات نشان می‌دهد که اعتیاد به این شبکه‌های اجتماعی به لحاظ شدت و پایداری با الکل و سیگار قابل قیاس است. [۵]، [۶]
تحلیل ساز و کار این جذابیت و کشش روز افزون، با وجود ناملایمات و ناخرسندی‌های برشمرده مترتب بر آن می‌تواند موضوع تحقیقات مختلف روان‌شناسانه، جامعه‌شناسانه و یا فلسفی باشند ولی بررسی کلی و اجمالی فرآیند پیوستن و ماندگاری کاربران در شبکه‌های اجتماعی نیز می‌تواند نتایجی حداقلی بدست دهد.

هر بازدید کننده معمولی که سرزدن به صفحه‌اش در face book در سبد نیازهای روانی روزمره‌اش قرار دارد، بنابر انگیزه‌ها و خواست‌های دانسته یا نادانسته‌ای به این فضا وارد می‌شود. انگیزه‌هایی آنچنان نیرومند که اغلب با گذشت زمان نیز کاستی نمی‌گیرند. این انگیزه‌ها را می‌توان در قالب دسته‌هایی طبقه بندی کرد.

نخستین عامل پبیش ران را می‌توان میل به دانستن به مثابه ابزار ناگزیر قدرت و شرط لازم دوام در عرصه رقابت دانست. قرار گرفتن در این جهان مجازی، بسان استقرار در برجک دیده بانی یی است که از ورای آن امکان پایش و رصد حرکت هر جنبنده‌ای سهل و میسر است. با این مزیت که فرد هر آنکه اراده کند تنها با فشار بر دکمه یا لمس صفحه‌ای شیشه‌ای می‌تواند از برج عاج خود به درون سوژه انسانی برگزیده‌اش هبوط کند.

این موضع، تحقق کهن رویای بشری در تصاحب جایگاه خدایگانی است که او را قادر می‌سازد آزادانه بی‌آنکه دیده یا درک شود به جهان درونی و راز آمیز انسان‌ها رسوخ کرده و زوایای وجودشان را آسوده خاطر لمس کند. با وجود آنکه چیزی که از این استراق نظر عاید می‌گردد جز نگاهی محدود از ورای سوراخ کلید به ویترینی دست چین و از پیش تدارک شده نیست، توهم تسخیر جایگاه قدرت در قالب فانتزی یی ناهشیار، چنان که در رویاهای بیداری اتفاق می‌افتد، نیز کماکان تجربه‌ای لذت بخش است. دست کم تا پیش از آنکه این ابر خیال در مواجهه با جهان نمادین بیرونی زدوده شود.

اما این برجک دیده بانی جذابیت دیگری نیز دارد و آن این است که می‌تواند از مبدا به مقصد نگاه تغییر ماهیت دهد.
اگر بپذیریم که میل وآرزومندی فردی اساسا به واسطه حضور و وجود دیگری معنا و مفهوم می‌یابد و تنها در محضر نگاه غیر، دستگاه مختصات ارزشی فردی قابل تعریف است، درک سازوکار بهره‌مندی از حظ و لذت ناشی از قرار گیری در موضع و مقام ابژه نگاه چندان دشوار نخواهد بود. امری که تحققش شاید درطول تاریخ تنها برای پادشاهان و امرا آنهم در مناسبت‌ها و مناسک ویژه می‌سر بوده است. اما از آنجا که چرخه ارضا میل و تحصیل لذت ذاتا خودبسنده و ایستا نبوده و به گونه‌ای ناگزیر در فراگردی مقایسه‌ای و در قیاس موضع استقرار فعلی با جایگاه مورد انتظار جمعی معنا می‌یابد، ذوق اولیه جایگیری در کانون و تبدیل شدن به موضوع و ابژه میل و خواست غیر، به سرعت جای خود را به رقابتی پایان ناپذیر برای ارتقای رتبه می‌دهد.

کسب احساس رضایت به عنوان انگیزه و عامل تداوم حضوراولیه، همواره در همسایگی نزدیکی از وضعیت فعلی است ولی هرگز فراچنگ نمی‌آید. از این رو مکانیزم رجوع و تکرار حضور را نه در کنشگری‌های لذت جویانه که در نوعی رویه دفع رنج بایستی جستجو کرد. به بیان دیگر نخست زمینه و امکان تجربه پدیده‌ای ناآزموده، در امتداد سویه‌های مشخصی از میل، فراهم می‌گردد وفرد با رویکردی لذتجویانه به این سامانه وارد می‌شود. در خلال این تجربه و حضور، خواست و تقاضایی پدیدار می‌شود که تا پیش از این اساسا وجود خارجی نداشته است. میل به ارضای این «خواست» جدید مراجعات اولیه را تضمین می‌کند و تداوم و استمرار این حضور رفته رفته خواست را به گونه‌ای «نیاز» مبدل می‌سازد. نیازی که طفره رفتن از پاسخ به آن قرین درد خواهد بود.

فرد در این حالت گویی گرفتار نفرینی «سیزیفی» می‌شود که بی‌مقصد و مقصودی مشخص تجربه‌ای دردناک و آسیب زا را تکرار می‌کند.

*میرا mortelle نام رمانی است اثر کریستوفر فرانک که توسط لیلی گلستان به فارسی برگردانده شده است

* اشاره به عبارت برادر بزرگ big brother در رمان 1984 اثر جرج ارول

• منبع: فرهاد کوهبر - سایت انسان‌شناسی و فرهنگ