- درباره نویسنده: کاظم معتمدنژاد
مطالعات و تحقیقات علمی برای آینده‌نگری ارتباطی و اطلاعاتی، به منظور شناخت نقش توسعه‌ای وسایل و تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات و کمک به سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت مملکتی و تحقق هدف‌های توسعه ملی، در دهه‌های اخیر در کشورهای پیشرفتهء جهان و بسیاری از ممالک در حال توسعه، اهمیت و ضرورت ویژه‌ای پیدا کرده‌اند.
با ارزیابی و بازنگری نظریه‌های توسعه‌بخشی ارتباطات، برای بررسی و پژوهش دربارهء کاربرد وسایل و تکنولوژی های ارتباطی در جهت اجرای برنامه‌های توسعهء ملی و نیز ایجاد شرایط بهبود این کاربرد، از طریق پیشرفت و گسترش کمّی و کیفی ارتباطات، آمادگی بیشتری فراهم می‌شود. به این منظور، می‌توان از یک طرف، امکانات بهره‌برداری از انواع ارتباطات و وسایل ارتباطی در راه پیشبرد برنامه‌های گوناگون توسعهء اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، همچون صنعتی‌سازی، پیشرفت کشاورزی، گسترش سوادآموزی و آموزش عمومی، بهبود بهداشت همگانی، تنظیم خانواده و کنترل جمعیت، حراست محیط زیست و مقابله با آلودگی را طرف توجه قرار داد و از طرف دیگر، ضرورت های توسعهء وسایل و تکنولوژی‌های مختلف ارتباطی و بهبود عملکردهای آنها در مسیر تأمین منافع و مصالح همگانی جامعه را، بررسی کرد.
ارتباطات و وسایل ارتباطی نوین، که خود از شاخصهای مهم توسعهء ملی بشمار می‌روند، از عوامل مؤثر در موفقیت برنامه‌های توسعه نیز شناخته می‌شوند. به همین لحاظ، در چند دههء گذشته، نه تنها تحت تأثیر شرایط بین‌المللی و جاذبه‌های جهانی نظریه‌ها و الگوهای توسعه‌بخشی ارتباطات، بلکه به سبب اوضاع و احوال خاص کشورهای جهان سوم و احساس نیاز مبرم آنها به بهره‌برداری از امکانات ارتباطی در پیشبرد برنامه‌های عمرانی و تحکیم استقلال و وحدت ملی، به نقش مثبت ارتباطات در ایجاد زمینه‌های مناسب برای اجرای برنامه‌های توسعه، توجه فراوان مبذول گردیده است. به عبارت روشن‌تر، در بسیاری از کشورها، از ارتباطات به منزلهء بازویی توانا و اهرمی نیرومند در سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های توسعهء ملی کمک گرفته شده است. به گونه‌ای که علاوه بر توجه ویژه به ضرورت توسعهء امکانات و وسایل و تکنولوژی‌های ارتباطی در این سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها، ارتباطات به مثابهء یکی از ارکان اساسی و عناصر ضروری تحقق هدف‌های گوناگون توسعه در قالب برنامه‌های مملکتی، جای خاص خود را کسب کرده‌اند.
بنابراین، با توجه به اهمیت و نقش برجستهء ارتباطات در برنامه‌های توسعه، بررسی و تحقیق درباره کارآیی هر چه بیشتر آنها در زمینه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، بسیار ضروری است.
باید یادآور شد که در دهه‌های اخیر، در مورد کاربردهای ارتباطات و مخصوصا وسایل ارتباط جمعی در پیشرفت برنامه‌های توسعهء ممالک جهان سوم، از سوی محققان و متخصصان غربی و جهان سومی و بعضی از سازمانهای بین‌المللی و به ویژه یونسکو، تحقیقات فراوان و گوناگونی انجام یافته‌اند، که توجه به نمونه‌های مهم و معتبر آنها می‌تواند برای پیشبرد پژوهشهای مشابه در ایران نیز سودمند باشد.
مطالعات و تحقیقاتی که در این زمینه‌ها، در دوره‌های قبل و بعد از انقلاب از طرف محققان ایرانی راجع به ایران صورت گرفته‌اند هم اگر چه معدود و همچنین محدود بوده‌اند، در عین حال می‌توانند به عنوان نخستین پیشینه‌های پژوهشی ارتباطات توسعه در کشور، مفید واقع شوند.
۱. پژوهشهای مربوط به جهان سوم
صرفنظر از مطالعات و تحقیقات مشهوری که در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰۱، به وسیلهء پژوهشگران آمریکایی در مورد کاربرد ارتباطات برای "نوسازی جوامع" در حال توسعه و "نشر نوآوری‌ها" در این جوامع صورت گرفته‌اند و در شماره‌های گذشتهء مجلهء رسانه به آنها پرداخته شده است، اکثر پژوهش‌هایی که در همین دوره یا پس از آن، از طرف محققان جهان سومی دربارهء کاربرد ارتباطات در خدمت توسعه انجام یافته‌اند، بیشتر زمینه‌های توسعهء روستایی، گسترش سوادآموزی و آموزش عمومی و کنترل جمعیت و تنظیم خانواده را در بر گرفته‌اند.
- تحقیقات در مورد استفادهء جمعی روستائیان از برنامه‌های رادیویی سرتاسری هند، که در نیمه دوم دههء ۱۹۵۰، با کمک یونسکو و همکاری محققان هندی، در جهت توسعهء روستاهای این کشور صورت گرفته‌اند، (۱) از نخستین پژوهشهای جهان سومی‌ها در این زمینه، محسوب می‌شوند. پژوهش "لاکشما نارائو"، محقق هندی، تحت عنوان "ارتباط و توسعه: مطالعه‌ای دربارهء دو روستای هند"، که موضوع رسالهء دکترای او را تشکیل می‌داد و در سال ۱۹۶۶، از سوی دانشگاه "مینه‌سوتا" در ایالات متحدهء آمریکا انتشار یافت (۲)، نیز از پژوهشهای پیشگام در این مورد است.
- پژوهش‌هایی هم که در دهه‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ راجع به کاربرد وسایل ارتباط جمعی در توسعهء روستایی و آموزش سالمندان، در کشورهای آمریکای لاتین به عمل آمدند، نمونه‌های قابل توجهی بشمار می‌روند. تحقیقات انجام شده در این‌باره، در چارچوب برنامه‌های "کوشش فرهنگی مردمی" در کشور کلمبیا (۳)، و پژوهشهای دیگری که در همین زمینه، در قالب برنامه‌های "جنبش آموزش بنیادی" در برزیل صورت گرفته‌اند (۴)، از اهمیت خاصی برخوردارند.
- تحقیقاتی که در نیمهء دوم دههء ۱۹۶۰، با کمک یونسکو و دولت سنگال در چارچوب یک "طرح نمونه برای کاربرد وسایل ارتباطی (سمعی و بصری) در آموزش بزرگسالان" در آفریقا، انجام یافته‌اند، از جمله نخستین کوشش‌های پژوهشی مربوط به این زمینه، در قارهء یاد شده، محسوب می‌شوند. (۵)
پژوهشهای مربوط به اقدامات دولت جمهوری متحد تانزانیا، در زمینهء استفاده از رادیو، برای کمک به پیشبرد برنامه‌های توسعهء ملی و به ویژه توسعهء روستایی، سوادآموزی و آموزش بزرگسالان و همچنین بهداشت و رفاه اجتماعی، نیز اهمیت ویژه‌ای دارند. (۶) باید یادآور شد که کوشش‌های این دولت در کاربرد رادیو جهت بسیج همگانی در راه تحقق هدف‌های توسعه، در دهه‌های اخیر، طرف توجه خاص رژیم‌های انقلابی و ترقی‌خواه جهان سوم قرار گرفته‌اند و از سوی محققان رادیکال و انتقادگر غربی و جهان سومی نیز به عنوان نمونه‌های موفق، با دیده تحسین نگریسته شده‌اند. (۷)
در کنار این پژوهش‌ها، می‌توان از کوشش‌های دولت انقلابی کوبا در طول نخستین سالهای حکومت جدید، برای استفاده از وسایل ارتباط جمعی و مخصوصا رادیو، در مقابله با بیسوادی، یاد کرد. در سال ۱۹۶۱ که از طرف این دولت، به عنوان "سال آموزش" اعلام گردید، در پاسخ تقاضای فیدل کاسترو رهبر کوبا برای داوطلب شدن یکهزار نفر از افراد دارای حد اقل دیپلم تحصیلات متوسطه، برای مقابله با بیسوادی، پنج هزار تن و از جمله بسیاری از پزشکان و مهندسان، آمادهء همکاری شدند و در اجرای شعار "آموزش مردم به وسیلهء مردم"، توانستند در طول دورهء نه ماههء مبارزه با بیسوادی، همراه با برنامه‌های رادیویی مخصوص سوادآموزی و استفاده از شیوه‌های شعرسرایی و آهنگ‌سازی و نقاشی و پوستر سازی، تمام مردم کوبا را به حرکت درآورند و تعداد بیسوادان آن کشور را، که در آغاز این سال برابر با ۴۲ درصد کل جمعیت کوبا بود، به چهار درصد کاهش دهند و همراه این مبارزه، یک جنبش بزرگ انقلاب فرهنگی در تمام زمینه‌های زندگی اجتماعی، پدید آورند.
توجه به تحقیقاتی که دربارهء تجربیات چند دههء اخیر جمهوری خلق چین، در مورد کاربرد ارتباطات در دگرگونی اساسی این کشور وسیع و پرجمعیت صورت گرفته‌اند، نیز ضروری است. برنامه‌های انقلابی دولت جدید چین در طول دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ برای استفاده از ارتباطات در چارچوب هدف‌های کلی توسعهء ملی، که با "کوشش‌های تبلیغی توده‌ای" ۱ همراه بوده‌اند، از تمام امکانات ارتباطی-ارتباطات میان فردی، ارتباطات گروهی و ارتباطات جمعی - بهره گرفته‌اند. کارگردانان این برنامه‌ها، با کاربرد ارتباطات و بسیج همگانی بسیار گستردهء مردم، توانسته‌اند در زمینه‌های گوناگون توسعهء ملی و از جمله، مبارزه با بیسوادی و اصلاح زبان چینی، پیشرفت کشاورزی و توسعهء روستایی، گسترش شبکه‌های بزرگراه‌ها و راه آهن‌ها، تداوم آمادگی نظامی برای مقابله با تهدیدهای احتمالی خارجی، توسعهء سرتاسری صنایع کوچک و نیز انقلاب فرهنگی، موفقیت‌های مهمی بدست آورند. هر چند که در برخی زمینه‌ها، به ویژه برنامه‌های انقلاب فرهنگی، بر اثر تندروی‌های انقلابی، آثار و نتایج منفی نیز به بار آمده بودند.
در دهه‌های اخیر، همان‌گونه که قبلا گفته شد، تحقیقات در مورد نقش ارتباطات در توسعهء ملی کشورهای جهان سوم در دنیا گسترش یافته‌اند. در این زمینه، برخی از مراکز پژوهشی ارتباطات که در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در سطح جهانی و منطقه‌ای تشکیل شده‌اند، فعالیت‌های منظم و مداومی را دنبال می‌کنند. "انستیتوی فرهنگ و ارتباطات" در "مرکز شرق و غرب" دانشگاه هاوایی و "مرکز آسیایی پژوهش ارتباطات جمعی و اطلاعات" ۲ در سنگاپور، از مهم‌ترین مراکز پژوهشی مذکور بشمار می‌روند.
این مراکز، با برگزاری سمینارها و کنفرانس‌های تخصصی و انجام پژوهشهای مختلف - که اغلب برمبنای نظریه‌ها و الگوهای غربی توسعه بخشی ارتباطات استوارند - و همچنین انتشار کتاب‌ها و مجله‌ها، کوشش‌های مطالعاتی و تحقیقاتی خود را ادامه می‌دهند.
برخی مراکز پژوهشی دیگر، مانند بخش تحقیقات ارتباطی "بنیاد داک هامرشولد" در استکهلم، پایتخت سوئد، "انستیتوی ارتباطات جمعی هند" در دهلی، "انستیتوی مطالعات فراملی آمریکای لاتین" در مکزیکو، پایتخت مکزیک و "مرکز پژوهشهای ارتباطی" دانشگاه لستر در انگلستان، از جمله مراکزی هستند، که تحت تأثیر کوشش‌های محققان انتقادگر در اوائل دههء ۱۹۷۰، برخلاف الگوهای غربی پژوهشهای ارتباطات، با توجه به سلطهء ارتباطی و اطلاعاتی غرب در جهان سوم، تحقیقات خود را با دیدگاه‌های انتقادی دنبال می‌کنند.
برای شناخت بیشتر دربارهء برخورد این دو نوع دیدگاه در مطالعات و تحقیقات ارتباطی کنونی مربوط به جهان سوم، توجه به دو اثر پژوهشی، که تقریبا، به‌طور همزمان، دربارهء نقش اطلاعات در توسعهء ملی هند، انتشار یافته‌اند، ضروری است. در یکی از این دو اثر، تحت عنوان، "انقلاب اطلاعاتی هند"، که با همکاری "اورت راجرز"، استاد معروف آمریکایی و یک محقق هندی تدوین گردیده، (۱۰)، دیدگاه خوشبینانهء غربی در مورد آثار مثبت "انقلاب ارتباطات" و "جامعهء اطلاعاتی" در توسعهء هند، عرضه شده است و در اثر دیگر، که با عنوان "وسایل ارتباط جمعی و زندگی روستایی: مطالعه در مورد هند"، توسط "پل هارتمن"، محقق "مرکز پژوهشهای ارتباطی" دانشگاه لستر انگلستان و دو متخصص هندی تهیه گردیده، با تأکید بر دیدگاه‌های رادیکال، کاربرد اصولی ارتباطات در پیشرفت روستاهای هند، مورد مطالعه قرار گرفته است. (۱۱)
پژوهشهای مربوط به ایران
برای شناخت سوابق مطالعات و تحقیقات دربارهء نقش ارتباطات در"نوسازی" و توسعهء ایران، باید از یک‌سو، تفکیک زمانی در نظر گرفت و دوره‌های قبل و بعد از انقلاب اسلامی را از هم متمایز ساخت و از سوی دیگر، پژوهش‌هایی را که محققان غربی یا ایرانی، در خارج ایران، در این زمینهء انجام داده‌اند، از پژوهشهای انجام شده در داخل ایران، تفکیک نمود و به صورت جداگانه، ارائه داد. به همین جهت، در این‌جا، ابتدا تحقیقات و مطالعاتی که در دورهء پیش از انقلاب در خارج و داخل کشور صورت گرفته‌اند و پس از آن، بررسی ها و پژوهشهای انجام شده در خارج و داخل کشور، در دورهء پس از انقلاب، معرفی می‌شوند.
الف. دورهء پیش از انقلاب
مطالعات و تحقیقات راجع به کاربرد ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی در توسعهء ایران تا آخرین سالهای پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، به شکل منظم و با هدف و برنامهء مشخص، انجام نمی‌یافتند و تنها می‌توان، برخی کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های تحصیلی و بعضی پژوهشهای موردی پراکنده را، که از سوی ایرانیان مقیم خارج یا داخل کشور و یا محققان غربی تهیه و تدوین گردیده بودند و تمام یا بخشهایی از آنها به نحوی به زمینه‌های توسعه‌بخشی ارتباطات، مربوط می‌شدند. جزء اینگونه مطالعات و تحقیقات به‌شمار آورد. از سال های نیمهء دههء ۱۳۴۰ هجری شمسی (۱۹۶۰)، پژوهشهای ارتباطی دربارهء توسعه‌بخشی ارتباطات در داخل کشور نیز طرف توجه قرار گرفتند و به تدریج نخستین کوشش‌های منظم در این مورد آغاز گردیدند و برخی از مؤسسات عالی آموزشی و پژوهشی و بعضی از وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی، به مطالعات و تحقیقات در مورد ارتباطات و توسعه، دست زدند.
پژوهشهای خارج کشور
در میان پژوهشهای اجتماعی منتشر شده در خارج کشور، اولین اشاره‌ها به نقش توسعه‌بخشی وسایل ارتباط جمعی ایران را، صرفنظر از کتاب "گذر از جامعهء سنتی" تألیف "دانیل لرنر" آمریکایی، می‌توان در کتاب‌هایی همچون نوسازی ایران، تألیف دکتر امین بنایی، پژوهشگر ایرانی مقیم آمریکا، (۱۲) "ایران: توسعهء سیاسی در یک جامعهء در حال دگرگونی"، تألیف "لئونارد بایندر"، محقق آمریکایی دربارهء جوامع خاورمیانه (۱۳)، و "سیاست ایران: گروه‌ها، طبقه‌ها و نوسازی"، تألیف "جیمز بیل"، محقق ایران شناس آمریکایی(۱۴)، که از اوائل دههء ۱۹۶۰ تا اوائل دههء ۱۹۷۰، در اوج گسترش نظریه‌های غربی"نوسازی" جهان سوم نگاشته شده‌اند، به‌دست آورد.
نخستین مقاله‌های تخصصی ارتباطی چاپ شده در غرب، که به گونه‌ای، تأثیر ارتباطات جمعی در تحولات ایران را مطرح کرده‌اند، شامل مقالهء "دیوید مک کلیلاند"، محقق مشهور آمریکایی، با عنوان "خصلت ملی و رشد اقتصادی در ترکیه و ایران" (۱۵)، مقالهء دکتر غلامحسین رازی، محقق ایرانی مقیم ایالات متحدهء آمریکا، تحت عنوان "مطبوعات و نهادهای سیاسی ایران: تجزیه و تحلیل محتوای روزنامه‌های اطلاعات و کیهان"(۱۶) و مقالهء دکتر امین بنایی، با عنوان "نقش وسایل ارتباط جمعی در ایران"اند. این مقاله‌ها، به ترتیب در سالهای ۱۹۶۳، ۱۹۶۸ و ۱۹۷۱، در کتاب "ارتباطات و توسعهء سیاسی"، "مجله خاورمیانه"، و کتاب "ایران در برابر سالهای ۱۹۷۰"، در آمریکا انتشار یافته‌اند. (۱۷)
- دکتر حمید مولانا، استاد ایرانی علوم ارتباطات در ایالات متحدهء آمریکا، نخستین محقق ارتباطی مقیم خارج از کشور است، که از اوائل دههء ۱۹۶۰، به بررسی نقش ارتباطات در توسعهء کشورهای جهان سوم و از جمله ایران، پرداخته است. وی از آن زمان در برخی از مقاله‌هایی که به گردهمایی‌های ارتباطی بین‌المللی ارائه کرده، یا در مجله‌ها و کتابهای تخصصی ارتباطات منتشر نموده، به‌طور غیرمستقیم یا مستقیم، اهمیت وسایل ارتباطی در توسعهء ایران را مورد توجه قرار داده است.
از میان این مقاله‌ها، مخصوصا می‌توان، مقالهء "نقش روزنامه‌نگاری در کشورهای در حال توسعه"، ارائه شده در سمینار بین‌المللی روزنامه‌نگاری "بنیاد آلمان"، در اکتبر ۱۹۶۳ در برلن (۱۸)، مقالهء "به سوی نظریه‌ای دربارهء نظام‌های ارتباطی: یک برداشت توسعه‌ای"، منتشر شده در سال ۱۹۶۷در مجله "گازت"، چاپ هلند(۱۹)، مقالهء ارتباطات جمعی، نخبگان و نظام‌های ملی در خاورمیانه، عرضه شده به نهمین کنفرانس جهانی "انجمن بین المللی تحقیق در ارتباطات جمعی"، در سال ۱۹۴۷ در لایپزیک(۲۰)، مقالهء "مطبوعات و توسعهء ملی در خاورمیانه"منتشر شده در سال ۱۹۷۶، در مجلهء "اینتلکت" چاپ آمریکا (۲۱) و همچنین مقالهء "روندهای ارتباطات جمعی در جوامع خاورمیانه"، مندرج در کتاب "سیاستهای ارتباط جمعی، در فرهنگ‌های در حال دگرگونی»، چاپ شده در سال ۱۹۷۷ در آمریکا (۲۲)، را یادآوری کرد.
- دکتر اصغر فتحی، استاد ایرانی رشتهء جامعه‌شناسی دانشگاه "کالگاری" در ایالت آلبرتای کانادا هم از محققانی است که در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ پژوهش‌هایی در مورد ریشه‌ها و زمینه‌های تاریخی ارتباطات و تجددخواهی در ایران، از دورهء مشروطیت به بعد، انجام داده و مقاله‌هایی دربارهء آنها در کتاب‌ها و مجله‌های تخصصی غربی منتشر کرده است. (۲۳)
از اواسط دههء ۱۹۳۵ شمسی (۱۹۷۰میلادی)، عده‌ای از دانشجویان ایرانی دانشگاه‌های غربی نیز با توجه به اهمیت وسایل ارتباطی در دگرگونی‌های کشورهای جهان سوم، برای تهیهء پایان نامه‌های تحصیلی خود، به مطالعه و تحقیق دربارهء ارتباطات و توسعه در ایران پرداختند.
رسالهء دکتر علی محمدی، تحت عنوان "ارتباطات پشتیبان توسعه و مراکز تعلیماتی برای نواحی روستایی در ایران"، که در سال ۱۹۷۶، برای اخذ درجهء دکترا در رشتهء تعلیم و تربیت، به دانشگاه کلمبیا در نیویورک ارائه گردید (۲۴)، از پایان نامه‌هایی است که در زمینهء مذکور، در ایالات متحده آمریکا، تدوین شده‌اند.
رسالهء دکتر یحیی خاکزاد در مورد "نقش تلویزیون در زندگی اجتماعی ایران"، ارائه شده به دانشگاه "مون پلیه" در فرانسه، در سال ۱۹۷۶، برای گذراندن دکترای سیکل سوم جامعه‌شناسی حقوقی (۲۵)، رسالهء دکتر اسد الله نوروزی همکار سابق سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، تحت عنوان "وسایل ارتباطی و توسعهء ملی در ایران: مطالعهء مبتنی بر آینده‌نگری"، که در سال ۱۹۷۷، برای دریافت درجهء دکترای دولتی ادبیات و علوم انسانی، به دانشگاه پاریس ۵ (دانشگاه رنه دکارت) عرضه شد (۲۶) و همچنین رسالهء خانم دکتر مهشید اشرف، دربارهء "اهمیت وسایل ارتباط جمعی، ب ه ویژه تلویزیون در فرآیند نوسازی: مورد ایران"، که در سال ۱۹۷۸، برای اخذ درجهء دکترای سیکل سوم علوم انسانی در دانشگاه پاریس ۵ (دانشگاه رنه دکارت)، ارائه گردید (۲۷)، نیز از رساله‌های عرضه شده در زمینهء یاد شده، در خارج کشور به شمار می‌روند.
لازم به یادآوری است که محقق اخیر، به دنبال رسالهء مذکور و در تکمیل تحصیلات عالی خویش، رسالهء دیگری تحت عنوان "تلویزیون و فرآیند توسعه: مورد ایران"، در سال ۱۹۷۹، به منظور دریافت درجهء دکترای دولتی علوم سیاسی، به دانشگاه پاریس ۲، عرضه کرده است (۲۸)، که شکل کامل شدهء همان رساله قبلی است.
در همان سالهای نیمهء دههء ۱۹۷۰ که در شرایط سرعت گرفتن و گسترش یافتن برنامه‌های نوسازی غربی در ایران، بار دیگر مانند اوائل دههء ۱۹۵۰ توجه محققان غربی و مخصوصا آمریکایی به کشور ما جلب شده بود، یکی از پژوهشگران معروف علوم ارتباطات، به نام "الیهو کاتز"، که در سالهای جنگ جهانی دوم و پس از آن در دانشگاه‌های ایالات متحدهء آمریکا تدریس می‌کرد و در پژوهشهای تجربی "پل لازار سفلد"، محقق اتریشی الاصل مقیم این کشور در زمینه‌های شناخت مخاطبان و آثار اجتماعی ارتباطات، با او همکاری داشت و در سالهای بعد، به عنوان استاد انستیتوی ارتباطات دانشگاه عبری اورشلیم، در اسرائیل به خدمت پرداخت، پژوهش‌هایی در مورد نقش رادیو - تلویزیون در کشور ما و چند کشور دیگر جهان سوم (الجزایر، برزیل، قبرس، اندونزی، نیجریه، پرو، سنگال، سنگاپور، تانزانیا و تایلند) انجام داد.
پژوهشگر مذکور، که در جریان این تحقیقات، برای ایران مقام ویژه‌ای در نظر گرفته بود، برنامه‌ای هم به منظور مسافرت به کشور ما ترتیب داد و در سمپوزیوم "طرح آینده‌نگری" سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران راجع‌به "سیاستهای ارتباط جمعی در جوامع در حال توسعهء شتابان"، که در سال ۱۳۵۴ در مشهد تشکیل شد و در صفحات آینده به آن اشاره خواهد شد، نیز شرکت کرد.
در مجموعهء پژوهشهای الیهو کاتز و همکاران او دربارهء چند کشور جهان سوم و از جمله ایران، کوشش بر آن بود، تا بر ابعاد فرهنگی این جوامع و به خصوص، "اصالت فرهنگی" و "هویت فرهنگی" آنها، که در مجموعهء تحقیقاتی اوائل دههء ۱۹۵۰ و گزارش نهایی آن در مورد کشورهای خاورمیانه در کتاب "گذر از جامعه سنتی"، به آنها توجه نشده بود، تأکید گذاشته شود. به همین لحاظ، در طرح پژوهشی مقدماتی وی دربارهء "نقش رادیو و تلویزیون در برخی از کشورهای در حال توسعه"، که در سال ۱۹۷۳، از سوی "انستیتوی بین‌المللی رادیو و تلویزیون» در لندن تکثیر شد (۲۹) و در گزارش جداگانه‌ای که سال بعد، در قالب طرح مذکور برای "مورد ایران"، در انستیتوی ارتباطات دانشگاه عبری اورشلیم، منتشر گردید (۳۰) و نیز در مقاله‌ای که یک سال پس از آن به سمپوزیوم "طرح آینده‌نگری سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران"در مشهد ارائه شد (۳۱) و بالاخره در گزارش نهایی این تحقیقات، که در سال ۱۹۷۷، به صورت کتابی تحت عنوان "رادیو - تلویزیون در جهان سوم: وعده‌ها و عملکردها" از طرف دانشگاه هاروارد، در آمریکا انتشار یافت (۳۲)، همه جا ضمن یادآوری کاستی‌های پژوهشهای مربوط به "گذر از جامعه سنتی"، ضرورت "دگرگونی‌های اجتماعی"، با در نظر گرفتن "تداوم فرهنگی" در جوامع در حال توسعه، خاطر نشان گردیده است.
به اینگونه، در شرایطی، که از اوایل دههء مذکور، بر اثر انتقادهای محققان رادیکال غربی و جهان سومی و کوشش‌های یونسکو و جنبش کشورهای غیرمتعهد برای مقابله با نابرابری جهانی ارتباطات و عدم تعادل بین‌المللی اطلاعات، و برقراری "نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات"، الگوی غربی توسعه‌بخشی ارتباطات برای ممالک در حال توسعه، جاذبه قبلی خود را از دست داده بود، با انتشار کتاب جدید الیهو کاتز و ارائهء یک "الگوی متناوبی" به جای "الگوی واحد نوسازی"، نوعی همسازی با اوضاع و احوال جدید، صورت گرفت.
در همین جهت، پیش از آن نیز - همان‌گونه که در مقالهء قبلی نویسنده در مجلهء رسانه به آن پرداخته شده است - با انتقادهای "اورت راجرز"، مؤلف معروف کتاب "نشر نوآوری‌ها" از نظریه نوسازی دانیل لرنر که در سال ۱۹۷۵ در مقاله‌ای تحت عنوان "گذر از الگوی حاکم"(۳۳)، انعکاس یافت، نخستین گام‌ها در راه هواداری از "الگوی متناوب" توسعه بخشی ارتباطات برای جهان سوم برداشته شده بود. در حالی‌که «کاتز» و «راجرز» هم مانند «لرنر»، خود از نظریه‌پردازان و الگوسازان نظام سرمایه‌داری غربی در زمینه‌های ارتباطات، در دهه‌های ۱۹۴۰، ۱۹۵۰، ۱۹۶۰ بوده‌اند.
II .مطالعات و تحقیقات داخل کشور
پژوهشهای تخصصی در مورد نقش ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی در زمینه‌های مختلف توسعه، که از اواسط دههء ۱۳۴۰ هجری شمسی (۱۹۶۰میلادی) در داخل ایران نیز مورد توجه قرار گرفته بودند، با تأسیس نخستین مؤسسات عالی آموزشی و پژوهشی ارتباطات و اقدام بعضی از وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی، به انجام مطالعات و تحقیقات دربارهء کاربرد وسایل و تکنولوژی‌های ارتباطی در زمینه‌های عمرانی، سوادآموزی و آموزش عمومی و بهداشت و تنظیم خانواده و نظایر آنها، به مراحل عملی رسیدند و در آستانهء انقلاب اسلامی ایران، از پیشرفت و گسترش قابل ملاحظه‌ای برخوردار شدند.
۱. از تأسیس دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی
مطالعات و تحقیقات در مورد نقش توسعه‌بخشی وسایل ارتباط جمعی، در داخل ایران، از اواسط دههء یاد شده، همزمان با نخستین تجربه‌های آموزش تخصصی ارتباطات، به ویژه روزنامه‌نگاری و روابط عمومی و تأسیس "دانشکدهء علوم ارتباطات اجتماعی" و انتشار مجلهء "تحقیقات روزنامه‌نگاری" -که با اوج کوشش‌های یونسکو برای ترویج نظریه‌ها و الگوهای غربی کاربرد ارتباطات در توسعهء کشورهای جهان سوم و مخصوصا چاپ کتاب معروف "ویلبر شرام" محقق مشهور آمریکایی دربارهء "وسایل ارتباط جمعی و توسعهء ملی" تقارن یافته بودند - طرف توجه قرار گرفت.
در اوایل پاییز سال ۱۳۴۳ شمسی، در مراسم افتتاح "دورهء عالی روزنامه‌نگاری" مؤسسهء کیهان - که در سال ۱۳۴۶، به گشایش "مؤسسهء عالی مطبوعات و روابط عمومی" و سپس با تغییر نام آن در سال ۱۳۵۰، به ایجاد "دانشکدهء علوم ارتباطات اجتماعی" منتهی گردید- پروفسور "ژاک لئوته" رئیس "مرکز آموزش روزنامه‌نگاری" دانشگاه استراسبورگ فرانسه (وابسته به یونسکو)، که برای افتتاح این دوره به تهران دعوت شده بود؛ سخنرانی خود را به اهمیت وسایل ارتباط جمعی و نقش روزنامه‌نگاران در توسعهء و پیشرفت ممالک در حال توسعه، اختصاص داد(۳۴).
به دنبال انتشار کتاب معروف ویلبر شرام دربارهء ارتباطات جمعی و توسعهء ملی، که در سال ۱۹۶۴ (۱۳۴۳ شمسی)، از سوی یونسکو منتشر شد، در ایران نیز به کاربرد ارتباطات جمعی در توسعهء ملی توجه خاص پدید آمد. مدتی بعد، در مجلهء "تحقیقات روزنامه‌نگاری"، مقاله‌هایی راجع به نقش وسایل ارتباطی و خبری در توسعهء اقتصادی و پیکار با بیسوادی، انتشار یافتند (۳۵) و بخشهایی از کتاب مذکور نیز در مجلهء نگین منتشر شدند (۳۶). در سال ۱۳۴۸، خلاصه‌ای از این کتاب، به وسیلهء دکتر ابراهیم رشیدپور، عضو هیئت علمی دانشکدهء علوم تربیتی دانشگاه تهران، تحت عنوان "ارتباط جمعی و رشد ملی: نقش روزنامه، رادیو، فیلم، تلویزیون و سایر وسایل ارتباطی در تحولات اجتماعی"، در مجموعهء "انتشارات مؤسسهء مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران"، با پیشگفتاری به قلم دکتر احسان نراقی، رئیس وقت این مؤسسه، منتشر گردید (۳۷). برخی از مباحث این کتاب، قبلا نیز در مجلهء تحقیقات روزنامه‌نگاری، انتشار یافته بودند. (۳۸)
دانشکدهء علوم ارتباطات اجتماعی هم، با آنکه هدف اساسی آن آموزش تخصصی رشته‌های ارتباطی بود، در کنار فعالیت‌های آموزشی و انتشاراتی خود، کوشش‌های پژوهشی را نیز طرف توجه قرار داده بود. در میان این کوشش‌ها، بعضی طرحهای تحقیقاتی و برخی مقاله‌های عرضه شده به سمینارها و کنفرانس‌های ارتباطی بین‌المللی، به مسائل توسعه‌بخشی ارتباطات، مربوط می‌شدند.
پژوهش راجع به "محتوای برنامه‌های رادیو ایران"، که در سال ۳۵۳۱ به دومین مجمع بحث دربارهء "خانواده و فرهنگ" در دانشگاه تهران ارائه گردید(۹) و بر نقش‌های آگاه‌کننده و آموزش دهندهء رادیو برای کمک به پیشرفت‌های اجتماعی کشور، تأکید گذاشته بود و "طرح تحقیق در زمینهء نقش ارتباطات در توسعهء کشاورزی ایران"، که در سال ۱۳۵۶ با همکاری استادان این دانشکده و دانشکدهء کشاورزی دانشگاه تهران، از سوی مرکز تحقیقات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، تهیه و تدوین شد و نیز طرح تحقیقی که در سال ۱۳۵۷دربارهء "استفاده از وسایل ارتباط جمعی در مقابله با آلودگی محیط زیست"، از طرف مرکز تحقیقات مذکور برای "سازمان ملی حفاظت محیط زیست" آماده گردید، از جمله طرحهای پژوهشی یاد شده بشمار می‌آیند.
مقالهء عرضه شده، از سوی نویسنده، به سمینار مطالعات ارتباطی پیشرفته در "انستیتوی ارتباطات شرق و غرب" دانشگاه هاوایی در تابستان ۱۹۷۷ (۱۳۵۶شمسی)، راجع به "تأثیرات ارتباطات بر جامعهء ایران" (۴۰)، که نقش‌های گوناگون وسایل ارتباط جمعی در کشور را بررسی کرده بود، مقاله‌ای تحت عنوان "ارتباطات و غربی‌سازی: وسایل ارتباط جمعی و هویت فرهنگی در ایران"، که نویسنده به یازدهمین کنفرانس جهانی "انجمن بین‌المللی تحقیق در ارتباطات جمعی" در تابستان ۱۹۸۷ (۱۳۵۷ شمسی) در شهر ورشو در لهستان، ارائه کرده بود (۴۱) و جنبه‌های منفی وابستگی‌های فرهنگی ارتباطی ایران را تجزیه و تحلیل نموده بود و همچنین مقاله‌ای با عنوان "ارتباطات و قدرت در ایران" که از طرف نویسنده به سمینار "ارتباطات و جهان سوم" در بهار ۱۹۷۹ (۱۳۵۸شمسی) در دانشگاه "دیژون" فرانسه عرضه شده بود (۴۲) و عوارض منفی کاربردهای اجتماعی نامطلوب وسایل ارتباط جمعی در دورهء پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران را، مورد بحث قرار داده بود، نیز جزء فعالیت‌های پژوهشی دانشکدهء علوم ارتباطات اجتماعی در زمینه‌های یاد شده، محسوب می‌شوند.
۲. تا تأسیس و تعطیل پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران
پژوهشهای تخصصی دربارهء توسعه بخشی ارتباطات، به صورت منظم، در اواسط دههء ۱۳۵۰ شمسی (دهه ۱۹۷۰میلادی)، با تأسیس "پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران"، رو به پیشرفت گذاشتند. این پژوهشکده، در سال ۱۳۵۵شمسی، به کوشش دکتر مجید تهرانیان - فارغ التحصیل رشتهء اقتصاد سیاسی از دانشگاه هاروارد آمریکا- که پس از بازگشت به کشور و همکاری با سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، به مطالعات و تحقیقات تخصصی در زمینهء ارتباطات و توسعه، پرداخته بود و "طرح آینده‌نگری" این سازمان را تدوین کرده بود - و با همکاری سازمان مذکور و سازمان برنامه و بودجه، ایجاد شد.
برای آشنایی با هدف‌ها و برنامه‌های تحقیقاتی این پژوهشکده، می‌توان از متن کتابچه‌ای که در مهرماه ۱۳۵۵، به منظور معرفی آن انتشار یافته بود، کمک گرفت:
«پی‌ریزی پژوهشکده، از طرح آینده‌نگری سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، که در سال ۲۵۳۳ (۱۳۵۳شمسی) شروع به کار کرد، آغاز شد. در قالب این طرح پژوهش‌هایی انجام شد و بخش تلویزیون ملی ایران بود... از آنجا که یکی از هدف‌های اساسی طرح آینده‌نگری، پی‌ریزی فعالیت‌های پژوهشی سازمان در زمینهء خدمات پشتیبانی ارتباطی در توسعهء ملی بود، پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعه ایران با همکاری سازمان برنامه و بودجه پس از پایان طرح در سال ۲۵۳۵ (۱۳۵۳شمسی)، آغاز به کار کرد.
عوامل تاریخی مهمی که در زمینهء توسعهء ارتباطی جهان به علم ارتباطات شکل داده است، در واقع تا حدود زیادی هدف‌های پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران را نیز تعیین می‌کنند. هدف اساسی پژوهشکده، انجام پژوهشهای بنیادی و کاربردی در علوم ارتباطی و توسعهء ملی و گسترش نقش پشتیبانی اطلاعات و ارتباطات در توسعهء فرهنگی، آموزشی، اقتصادی و اجتماعی کشور است. بنابراین، هدف‌های پژوهشکده را می‌توان به زمینه‌های پژوهشی زیر خلاصه کرد:
- پژوهش بنیادی در زمینه‌های علوم اجتماعی و تکنولوژی ارتباطات به منظور تحکیم مبانی و گسترش ابزار علم ارتباطات به عنوان یک علم چندرشته‌ای جدید.
- پژوهش بنیادی در مورد نقش اطلاعات و ارتباطات در گسترش و به هم پیوستگی سنت‌های فرهنگی، علمی و آموزشی ارزنده و بارور گذشتهء ایران و عناصر جدید اکتسابی به منظور شناخت نقش پشتیبانی رسانه‌ها در بازآفرینی فرهنگ ملی، هماهنگ با دگرگونی‌های مادی کشور.
- پژوهش، آموزش و رایزنی در زمینه‌های توسعهء فرهنگی و هنری، به منظور فراهم آوردن وسایل ترجمهء عناصر اصیل فرهنگ ملی و منطقه‌ای ایران، به زبان و قالب‌های رسانه‌های همگانی (چاپ، رادیو، تلویزیون، سینما).
- پژوهش، آموزش و رایزنی در زمینه‌های آموزش‌های چندرسانه‌ای، به منظور بالا بردن کمیت و کیفیت آموزش در تمام سطوح.
- پژوهش، آموزش و رایزنی در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی توسعهء ملی و ارتباطی کشور، به منظور شناسایی و شناساندن نقش پشتیبانی رسانه‌ها در ایجاد هماهنگی بیشتر میان بخش‌های پیشاهنگ و کندرو جامعه و اقتصاد ملی.
- پژوهش و آموزش در زمینهء شبکه‌های ارتباطی لازم برای پشتیبانی از توسعهء ملی در زمینه‌هایی مانند سوادآموزی، آموزش روش‌های نوین کشاورزی، آموزش بهداشت و تنظیم خانواده، درمان از راه دور.
- پژوهش، آموزش و مشاوره در زمینه‌های ارتباطی گسترش روابط بین‌المللی، به منظور ایجاد تفاهم و همکاری‌های فرهنگی و اقتصادی بین ایران و دیگر کشورهای جهان... (۴۳)
پژوهشکده، زیر نظر یک شورای عالی، مرکب از رئیس سازمان برنامه و بودجه و مدیرعامل سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران و چند نفر از شخصیت‌های دولتی دیگر قرار داشت و ریاست آن نیز از همان آغاز، به عهدهء دکتر مجید تهرانیان، که عضویت شورای عالی را هم دارا بود، سپرده شده بود. فعالیت‌های پژوهشکده، سه زمینهء پژوهشی، آموزشی و مشاورتی را دربر می‌گرفتند و بر پنج محور اصلی، شامل بررسی‌های ارتباطی - فرهنگی، بررسیظ های ارتباطی- آموزشی، بررسی‌های ارتباطی-اجتماعی، بررسی‌های ارتباطی-اقتصادی و بررسی‌های ارتباطی- بین‌لمللی، استوار شده بودند.
در طول مدت فعالیت پژوهشکده، طرحهای تحقیقاتی گوناگونی طرف توجه گردانندگان و همکاران آن قرار گرفته بودند؛ که برخی از آنها، پیش از تعطیل پژوهشکده در سال ۱۳۵۹ به مرحلهء تدوین و انتشار رسیدند و بعضی دیگر، بر اثر تعطیل آن، ناتمام ماندند.
مهم‌ترین طرحهای پژوهشی ارتباطی منتشر شده، که مستقیما به کاربرد ارتباطات در زمینه‌های مختلف توسعه، مربوط می‌شدند و اغلب نیز پیش از گشایش رسمی پژوهشکده، در قالب طرح آینده‌نگری سازمان رادیو - تلویزیون ملی ایران، تهیه گردیده بودند، بدین قرارند:
- نقش رسانه‌ها در پشتیبانی توسعهء ملی (۴۴)
- نقش رسانه‌ها در پشتیبانی توسعهء اقتصادی (۴۵)
- نقش رسانه‌ها در پشتیبانی توسعهء سیاسی (۴۶)
- نقش رسانه‌ها در پشتیبانی توسعهء فرهنگی (۴۷)
- رده‌بندی پیشنهادی برنامه‌های رادیو-تلویزیون در پشتیبانی توسعهء ملی (۴۸)
-اندیشهء پیشرفت: پیشگفتاری بر نظریه‌های رشد اقتصادی و ارتباط جمعی (۴۹)
طرحهای پژوهشی ارتباطی دیگری مانند" «بحران انرژی و ارتباطات بین‌المللی"، "نقش رسانه‌های همگانی در ارتباطات سیاسی ایران"، "سیمای زن در رسانه‌های همگانی"، "بررسی تطبیقی نقش رسانه‌های همگانی، در توسعهء آسیای باختری"، "کاربرد آموزشی رسانه‌های همگانی در توسعهء روستایی ایران"، "مطالعهء رفتارهای اجتماعی و رسانه‌های همگانی در توسعهء روستایی ایران"، و "مطالعهء رفتارهای اجتماعی و رسانه‌های همگانی"، که در مدت فعالیت پژوهشکده در مراحل تهیه و تدوین بودند، ظاهرا انتشار نیافتند.
دو طرح پژوهشی دیگر دربارهء "گرایشهای فرهنگی و نگرشهای اجتماعی در ایران"(۵۰) و "استفاده از منبر به عنوان یک وسیلهء ارتباط جمعی" (۵۱) نیز به مرحلهء انتشار رسیدند و طرح پژوهشی "رسانه‌های همگانی و تحول اجتماعی در شهر سنتی یزد"(۵۲)، که با همکاری مرکز سنجش افکار سازمان رادیو - تلویزیون ملی تهیه شده بود، به صورت خلاصه، به زبان انگلیسی منتشر گردید.
ترجمهء یکی از انتشارات تخصصی یونسکو، تحت عنوان "به سوی سیاستهای ارتباطی واقع‌بینانه"(۵۳)، نیز به کوشش پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران صورت گرفت.
گردانندگان پژوهشکده، در آستانهء تأسیس آن، در چارچوب برنامه‌های طرح آینده نگری سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، یک سمپوزیوم بین المللی دربارهء سیاستهای ارتباط جمعی در جوامع در حال توسعهء شتابان در تابستان ۱۳۴۵ شمسی در مشهد برگزار کردند، که چند تن از محققان و متخصصان ارتباطی مشهور غربی، با دیدگاه‌های خوشبینانهء معمول در جوامع آزادی‌گرا، از جمله، "ایتیل دوسولاپول" و الیهو کاتز نیز در آن شرکت داشتند. مجموعهء مقاله‌های این سمپوزیوم، که نظریه‌ها و سیاستهای مربوط به ارتباطات توسعه بخش، نقش‌های جدید وسایل ارتباط جمعی در توسعهء ملی و نیز تجربه‌های ملی در سیاستهای ارتباطی را دربر می‌گرفت، در همان سال به صورت پلی کپی از طرف طرح آینده‌نگری یاد شده، تکثیر شد. دو سال بعد هم مجموعهء نسبتا کاملی از این مقاله‌ها به شکل کتاب در انگلستان منتشر گردید. (۵۴)
گزارشی در مورد سمپوزیوم مذکور نیز پیش از آن، از سوی پژوهشکده، به صورت پلی کپی، (۵۵)انتشار یافته بود.
چند هفته پیش از برگزاری سمپوزیوم مذکور، در قالب فعالیت‌های «طرح آینده‌نگری»، سمیناری با مشارکت گروهی از متخصصان و محققان ایرانی عضو سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران و خارج از آن، برای بررسی در مورد "نقش رسانه‌های همگانی در توسعهء ملی ایران" در اردیبهشت ۱۳۵۴ شمسی، در شیراز برگزار شده بود. در این گردهمایی، چارچوب نظری «طرح آینده‌نگری»، ساخت کنونی و آیندهء تکنولوژی و مدیریت رسانه‌ها و از جمله سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، نقش رسانه‌ها در توسعهء خبری و فرهنگی، توسعهء سیاسی و اقتصادی و توسعهء علمی - آموزشی ایران و وضع پیام‌گیران و رسانه‌های همگانی و همچنین گزارش نظرآزمایی سرشناسان فرهنگی و سیاسی ایران، مورد بحث و بررسی قرار گرفته بودند. گزارش کامل این گردهمایی نیز دو سال بعد در مجموعهء انتشارات مشترک سروش (انتشارات سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران) و پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران، منتشر گردید. (۵۶)
پژوهشکده، در کنار فعالیت‌های پژوهشی خود، از بهار ۱۳۵۶، یک مجلهء تخصصی به نام "نامهء پژوهشکده"، به زبان فارسی انتشار می‌داد، که تا پیش از پیروزی انقلاب، به صورت جداگانه به زبان انگلیسی (۵۷) نیز منتشر می‌شد. نامهء پژوهشکده از شمارهء سوم، با تاریخ پاییز ۱۳۵۷، با قطعی جدید و درحالی که زیر نام آن عبارت بررسی‌های فرهنگ و توسعه اضافه شده بود، انتشار یافت.
در سالهای ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷، چند تن از استادان آمریکایی علوم ارتباطات، به دعوت پژوهشکده به تهران آمدند و در قالب سمینارهای تخصصی آن، راجع به مسائل پژوهشی ارتباطات و توسعه، با محققان ایرانی، به همکاری پرداختند. در میان این دعوت شدگان، دو چهرهء سرشناس آمریکایی، شامل دانیل لرنر و ایتیل دوسولاپول استادان معروف انستیتوی تکنولوژی ماساچوست (ام. آی. تی) نیز حضور داشتند.
لرنر که تا اواخر پاییز سال ۱۳۵۷، در تهران مانده بود، با همکاری پژوهشکده و مرکز سنجش افکار سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، برای بازنگری نتایج پژوهش بیست و پنج سال پیش در مورد "گذر از جامعه سنتی: نوسازی خاورمیانه"، در مدت اقامت در ایران به تحقیق جدیدی دست زد، که بر اثر انقلاب، ناتمام ماند و فقط گزارش مختصری از آن به صورت پلی کپی تکثیر گردید. (۵۸)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، برنامه‌ها و فعالیت‌های پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران دچار رکود شدند. زنده یاد دکتر علی اسدی، قائم مقام قبلی رییس پژوهشکده، که سرپرستی آن را عهده‌دار شده بود، کوشش فراوان کرد، تا برنامه‌های قبلی را دنبال کند. ادامهء چند طرح تحقیقاتی و تجدید انتشار نامهء پژوهشکده در شکل و محتوای تازهء آن، از اواخر سال ۱۳۵۷ و نیز عرضهء چند کتاب جدید در مجموعهء انتشارات پژوهشکده (۵۹)، از مساعی مهم وی در این دوره بشمار می‌روند. در سال ۱۳۵۹، تحت تأثیر تحولات داخلی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، فعالیت‌های پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران، متوقف گردیدند و سرانجام با ادغام آن در قالب "مؤسسهء مطالعات و تحقیقات فرهنگی"، وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی، این پژوهشکده به کلی از میان رفت و برنامه‌های پژوهشی آن در زمینهء ارتباطات و توسعه، به فراموشی سپرده شدند.
دکتر مجید تهرانیان، مؤسس و رییس پژوهشکدهء مذکور، که از زمان اوج انقلاب در خارج کشور به سر می‌برد، مدت کوتاهی با دانشگاه آکسفورد انگلستان همکاری داشت. وی در سالهای ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰ (۱۳۵۸و ۱۳۵۹شمسی)، در قسمت ارتباطات و اطلاعات یونسکو، در مقر اصلی این سازمان در پاریس کار می‌کرد. پس از آن به ایالات متحدهء آمریکا رفت و از چند سال پیش، به عنوان استاد علوم ارتباطات در دانشگاه هاوایی، به فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی خود ادامه می‌دهد. وی در این مدت، مطالعات و تحقیقات خویش در مورد ارتباطات و توسعه را گسترش داده و کتاب‌ها و همچنین مقاله‌های متعددی در نشریات تخصصی ارتباطی منتشر کرده است، که در صفحات بعد و نیز مأخذشناسی پایان مقاله، به مهم‌ترین آنها، اشاره خواهد شد. او در تابستان ۱۳۷۱، به دعوت وزارت امور خارجه، جهت شرکت در یک گردهمایی راجع به آسیای میانه، برای نخستین بار بعد از انقلاب به ایران بازگشت و پس از آن نیز برای تدریس در دورهء دکترای فرهنگ ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع)، به تهران آمد.
۳. کوشش‌های تحقیقاتی سازمانهای دولتی برای کاربرد ارتباطات در برنامه‌های توسعه
علاوه بر کوشش‌هایی که در مراکز دانشگاهی برای پژوهش در زمینه‌های ارتباطات توسعه صورت می‌گرفتند، از اواخر دههء ۱۳۴۰ شمسی، در بعضی از وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی، از جمله وزارت اطلاعات و جهانگردی سابق و وزارت بهداری و وزارت آموزش و پرورش نیز به کار برد ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی در برنامه‌های مختلف مملکتی، توجه پیدا شده بود.
الف) ارتباطات عمرانی
وزارت اطلاعات و جهانگردی در این زمان، یک بخش مطالعاتی تخصصی به نام «ارتباطات عمرانی» ایجاد کرده بود. همکاران این بخش، برمبنای نظریه‌ها و الگوهای غربی توسعه بخشی ارتباطات، بررسی هایی در مورد استفاده از وسایل ارتباط جمعی در راه پشتیبانی از برنامه‌های توسعه و عمران کشور انجام می‌دادند و در برخی سمینارها و کنفرانس‌های بین‌المللی و منطقه‌ای نیز شرکت می‌کردند. گزارش "پیشنهادهای مقدماتی برای تأسیس یک نظام ارتباطی پشتیبانی توسعه در ایران"، که در سال ۱۳۵۰ شمسی به گردهمایی ترتیب یافته از سوی برنامهء ملل متحد برای توسعهو صندوق ملل متحد برای حمایت کودکان (یونیسف) در زمینهء ارتباطات پشتیبان توسعه، ارائه شده بود(۶۰). و همچنین مقاله‌ای دربارهء "ارتباطات برای توسعه: نظام ارتباطات توسعهء ملی ایران"، که در سال ۱۳۵۴، به سمینار "انستیتوی بین المللی رادیو-تلویزیون"، راجع به "انگیزش، اطلاعات و ارتباطات برای توسعه در کشورهای آفریقایی و آسیایی"در لندن عرضه گردیده بود (۶۱) نمونه‌هایی از کوشش‌های مطالعاتی و تحقیقاتی بخش ارتباطات عمرانی وزارتخانهء مذکور در دورهء پیش از انقلاب، بشمار می‌روند.
ب) ارتباطات و تنظیم خانواده
در همین دوره، برنامه‌های خاص مطالعات و تحقیقات دربارهء کاربرد ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی در زمینه‌های بهداشت و تنظیم خانواده، نیز از طرف وزارت بهداری، دنبال می‌شدند. برای آشنایی با این برنامه‌ها می‌توان، از پیش‌نویس گزارش نهایی "طرحهای ارتباطی اصفهان" در مورد تنظیم خانواده، که در سالهای ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ شمسی، به سرپرستی "رابرت گیلسپی" و مهدی لقمانی، و با همکاری یونسکوصورت گرفته‌اند، استفاده کرد(۶۲). طرحهای مذکور شامل چهار طرح بزرگ و چندین طرح کوچکتر بوده‌اند، در میان چهار طرح بزرگ، طرح یکم، به مطالعه برنامه‌های تبلیغاتی وسایل ارتباط جمعی در فعالیت‌های تنظیم خانواده در استان اصفهان، اختصاص داشته است. طرح دوم، ارزیابی نتایج آموزش فشرده برای تنظیم خانواده در دو منطقهء کوچک تحت پوشش تبلیغات وسایل ارتباط جمعی و فعالیت کارکنان ویژهء طرح را مورد نظر قرار داده است. طرح سوم، مطالعه دربارهء امکان استفاده از کارمندان متخصص در برنامه‌های تنظیم خانواده را برگرفته است و طرح چهارم، به بررسی چگونگی گسترش استفادهء مداوم از قرص‌های ضدبارداری، مربوط بوده است.
خلاصهء گزارش‌های طرحهای بزرگ یکم و دوم، که بیشتر بر مطالعهء کاربرد وسایل ارتباط جمعی در پیشبرد برنامه‌های تنظیم خانواده استوار بوده است، به صورت جداگانه نیز در یکی از انتشارات تخصصی یونسکودر زمینهء ارتباطات و توسعهء روستایی، در سال ۱۹۷۷(۱۳۵۶شمسی)، انتشار یافته است. (۶۳)
پ) ارتباطات برای سوادآموزی و آموزش
در دورهء پیش از پیروزی انقلاب، نقش ارتباطات در پیشبرد برنامه‌های سوادآموزی، آموزش عمومی و همچنین آموزش دانشگاهی هم طرف توجه قرار گرفته بود و سازمان‌ها و مؤسسات دولتی مختلف در این زمینه کوشش‌ها و فعالیت‌هایی را دنبال می‌کردند.
برای کاربرد وسایل ارتباط جمعی، در جهت مقابله با بیسوادی، از سوی "انستیتوی بین المللی شیوه‌های سوادآموزی سالمندان"، که در این دوره با همکاری وزارت آموزش و پرورش و سازمان پیکار با بیسوادی در تهران تأسیس شده بود، پژوهش‌هایی انجام می‌گردیدند. در میان این پژوهش‌ها، چگونگی استفاده از رادیو در آموزش سالمندان، به سبب امکانات وسیع کاربرد این وسیلهء مهم ارتباطی برای بیسوادان، اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده بود. (۶۴)
از طرف وزارت آموزش و پرورش نیز مطالعات و تحقیقاتی در جهت استفاده از وسایل ارتباطی، برای پیشرفت برنامه‌های آموزشی مدارس و مخصوصا دبیرستان‌ها، صورت می‌گرفتند(۶۵). کاربرد ارتباطات و تکنولوژی‌های آموزشی، در برنامه‌های درسی دبیرستانی و دانشگاهی هم، از سوی دانشکده‌های تربیت معلم، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران و همچنین دانشگاه آزاد، مورد توجه واقع شده بود و به همین جهت، کتاب‌ها و نشریات گوناگونی در این زمینه، منتشر می‌گردیدند(۶۶). توجه به محتوای این کتاب‌ها و به خصوص، شناخت بعضی از مؤسسات آمریکایی منتشر کنندهء آنها، تأثیرهای اقتباس مستقیم و غیرمستقیم شیوه‌های غربی استفاده از وسایل و تکنولوژی‌های ارتباطی در مسیر نوسازی را مشخص می‌سازد. در آن دورهء شیوه‌های مستقل محققان جهان سوم، برای کاربرد ارتباطات در راه پیشرفت و گسترش سوادآموزی و آموزش عمومی، به‌طور کلی در ایران مورد بی‌توجهی قرار گرفته بودند و حتی می‌توان گفت به فراموشی سپرده شده بودند تا آنکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با ترجمهء آثار برخی از این محققان، مانند پائولو فریره برزیلی، تا حدودی خلاء موجود در این زمینه برطرف گردید.
دورهء پس از انقلاب
در دورهء پس از پیروزی انقلاب و استقرار جمهوری اسلامی، مطالعات و تحقیقات دربارهء توسعه بخشی وسایل و تکنولوژی‌های ارتباطی، از سوی پژوهشگران ایرانی، در خارج و داخل کشور ادامه یافته‌اند. بدیهی است که پژوهشهای ارتباطی این دوره، به سبب تغییر شرایط قبلی می‌بایست در مقایسه با آنچه پیش از انقلاب انجام می‌گرفت، تفاوت‌هایی داشته باشند و ویژگی‌هایی پیدا کنند. اما چون برخی از مطالعات و تحقیقات عرضه شده در دورهء جدید، در اوضاع و احوال پیشین آغاز شده بودند و علاوه بر آن، بعضی از پژوهشگران، به ویژه در داخل ایران، نیز با وجود دگرگونی‌های انقلابی و همچنین گسترش دیدگاه‌های انتقادی رادیکال و جهان سومی در زمینهء ارتباطات و توسعه، همان دیدگاه‌های حاکم غربی را دنبال می‌کردند، بسیاری از پژوهشهای جدید، عملا با دورهء پیش، تمایزهای زیادی نداشته‌اند.
I . پژوهشهای خارج کشور
در خارج کشور، مهم‌ترین و بیشترین پژوهشهای نظری مربوط به ارتباطات و توسعه در ایران، در دورهء پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، از سوی دکتر مجید تهرانیان و دکتر حمید مولانا، ارائه شده‌اند.
در این پژوهش‌ها بیشتر بر علل شکست برنامه‌های نوسازی ایران و کاربردهای نادرست وسایل ارتباط جمعی در حفظ قدرت خودکامهء سیاسی و گسترش وابستگی‌های فرهنگی خارجی، تأکید گردیده است.
- یکی از نخستین مقاله‌هایی که دکتر مجید تهرانیان در دورهء پیش از پیروزی انقلاب، در خارج کشور انتشار داد، مقاله‌ای با عنوان "ایران: ارتباطات، از خود بیگانگی و انقلاب"بود، که در مارس ۱۹۷۹ (اسفند ۱۳۵۷) در مجله "اینتر مدیا" در لندن منتشر گردید(۶۸).
در سال ۱۹۷۹؛ دو مقالهء دیگر وی نیز در ایالات متحدهء آمریکا و فرانسه، انتشار یافتند. یکی از این مقاله‌ها، تحت عنوان "نظریهء توسعه و سیاست ارتباطی: الگوهای در حال دگرگونی"، در شمارهء اول یک سالنامهء جدید تخصصی، به نام "پیشرفت در علوم ارتباطی"، در ایالات متحدهء آمریکا، به چاپ رسید. مقالهء دیگر او با عنوان "ارتباطات و توسعهء بین المللی: برخی ملاحظات نظری"، که به "کمیسیون بین المللی یونسکو برای مطالعه دربارهء مسائل ارتباطات" عرضه شده بود، در مجلهء "فرهنگ‌ها"، متعلق به سازمان یونسکو، در پاریس منتشر شد(۷۰)
در سال ۱۹۸۰ میلادی (۱۳۵۹ شمسی)، مقالهء دیگری از دکتر تهرانیان تحت عنوان "ارتباطات و انقلاب در ایران: گذر از یک الگو"، در مجلهء "مطالعات ایرانی" در امریکا انتشار یافت (۷۱)، که مکمل مقالهء سال قبل او در سالنامهء "پیشرفت در علوم ارتباطی" بشمار می‌رود.
در همان سال، در حالی که در قسمت ارتباطات و اطلاعات یونسکو در پاریس، به کار اشتغال داشت، یکی از کارهای پژوهشی او، با عنوان "شاخصهای اجتماعی - اقتصادی و ارتباطی در برنامه‌ریزی توسعه: مطالعهء موردی ایران"، که قبلا تهیه شده بود و در ماه ژوئن ۱۹۷۹ (خرداد ۱۳۵۸شمسی) به یونسکو ارائه گردیده بود، با برخی تجدید نظرها، در مجموعهء "ارتباط و جامعه" یونسکو، منتشر شد(۷۲). در سال مذکور، مقالهء دیگری از او، با عنوان "نفرین تجدد: دیالکتیک نوسازی و ارتباطات" در مجلهء بین‌المللی علوم اجتماعی، یکی دیگر از مجله‌های تخصصی یونسکو در پاریس به چاپ رسید (۷۳).لازم به یادآوری است که این مقاله نیز براساس تجربهء نوسازی ایران و نقش ارتباطات در فرایند این نوسازی در رژیم گذشته، تهیه گردیده بود.
در سال ۱۹۸۲(۱۳۶۱ شمسی)، مقاله‌ای تحت عنوان "وابستگی و دو گانگی ارتباطات در ایران"، در شمارهء ماه مه آن سال مجلهء اینتر مدیا در لندن، از دکتر تهرانیان منتشر شد(۷۴)، که در آن، وضع و کاربرد ارتباطات در دوره‌های قبل و بعد از انقلاب، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. دو سال بعد هم، پژوهش گسترده‌تری که در همین زمینه، با عنوان "وابستگی و دوگانگی ارتباطات در جهان سوم" تهیه کرده بود، در ایالات متحدهء آمریکا به چاپ رسید(۷۵).
در ماه سپتامبر ۱۹۸۲ (۱۳۶۱شمسی)، دکتر تهرانیان یک مقاله نیز، تحت عنوان "نظریهء توسعه و ایدئولوژی‌های رسالت‌آمیز: وابستگی، ارتباط و دموکراسی در جهان سوم"، در کنفرانس جهانی انجمن بین‌المللی تحقیق در ارتباطات جمعی که در پاریس برگزار شد، ارائه داد. (۷۶)
مقاله‌ای تحت عنوان "ارتباط و انقلاب در آسیا: سلطهء غرب و استقرار فرهنگی در ژاپن و ایران"، که وی مطالب اصلی آن را قبلا تهیه کرده بود و نخستین بار، به صورت کوتاه در مجلهء انگلیسی زبان پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران و به شکل مفصل، در مجلهء انگلیسی زبان دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، منتشر شده بود، در سال ۱۹۸۴(۱۳۶۳شمسی)، به صورت کاملتر در مجلهء ارتباطات دانشگاه کیوتو در ژاپن انتشار یافت. (۷۷)
از مقاله‌های دیگری که دکتر تهرانیان در سالهای بعد و در کشورهای غربی منتشر کرد، مقاله‌ای با عنوان "تکنولوژی‌های ارتباطی و توسعهء جهانی" منتشر شده در ماه مه ۱۹۸۸ (اردیبهشت ۱۳۶۷شمسی)، در مجلهء اینتر مدیا چاپ لندن، جالب توجه است(۷۸). او در این مقاله، راجع به چگونگی برداشت‌های کنونی دربارهء تکنولوژی‌های نوین ارتباطی، چهار نوع دیدگاه را مطرح نموده و به ترتیب، از هواداران بسیار خوشبین و نیز مخالفان بسیار بدبین این تکنولوژی‌ها و همچنین دیدگاه بی‌طرفانه و بالاخره، دیدگاه معتقد به تأکید بر ساختارهای اجتماعی حاکم بر تکنولوژی‌های مذکور، نام برده است. وی با یادآوری‌های مکرر دربارهء تجربهء ناموفق نوسازی پرشتاب ایران در دورهء رژیم سابق و عکس العمل‌های انقلابی علیه آن، روندهای کنونی توسعه در جهان را نیز تشریح کرده و ضمن آنها، فراملی‌گرایی اقتصاد جهانی در کشورهای مرکزی سرمایه‌داری، قبیله‌گرایی سیاسی در ممالک پیرامونی جهان سوم، دموکراسی‌گرایی ارزش‌ها در کشورهای نیمه پیرامونی و مطلق‌گرایی‌های کنترل و نظارت در سراسر دنیا را، تجزیه و تحلیل نموده است.
او در یکی از آخرین مقاله‌های خود با عنوان "ارتباط، صلح و توسعه"، که در سال ۱۹۹۰ (۱۳۶۹شمسی)، در کتابی به نام "ارتباط‌گری برای صلح: دیپلماسی و مذاکره"، در ایالات متحده منتشر شده است (۷۹)، نیز با در نظر گرفتن اصول کلی مطالعات پیشین خویش، نقش‌های جدید ارتباطات در کمک به توسعهء جوامع معاصر در سطح‌های محلی، منطقه‌ای و جهانی و پاسداری از صلح و آرامش بین‌المللی را بررسی کرده است.
در کتاب دیگر این پژوهشگر، تحت عنوان "تکنولوژی‌های قدرت، ماشین‌های اطلاعاتی و دورنماهای دموکراسی"(۸۰)، که با پیشگفتار "یوهان گالتونگ"، محقق رادیکال مشهور نروژی، در سال ۱۹۸۹ (۱۳۶۸شمسی) در آمریکا به چاپ رسیده است، ترکیب تکامل یافتهء نظریات وی مقاله‌های مهم سالهای اخیر او، ملاحظه می‌شود.
این کتاب، دارای دو بخش عمده است. در بخش اول، شرایط تاریخی و زمینه‌های نظری تحول تکنولوژی‌های ارتباطی و نیز نقش‌های این تکنولوژی‌ها در قدرت سیاسی، دموکراسی و توسعه، مطالعه شده‌اند.
در این بخش، با تأکید بر تکنولوژی‌های ارتباطی، به عنوان تکنولوژی‌های مؤثر در تحقق توسعهء دموکراتیک، چهارگونه الگوی جهانی، شامل الگوهای دموکراتیک سرمایه‌داری، الگوهای دموکراتیک کمونیستی، الگوهای دموکراتیک جماعت‌گرا و الگوهای مطلق‌گرای ضد دموکراتیک، معرفی شده‌اند. بخش دوم کتاب به وعده‌ها، خطرات و دورنماهای تکنولوژی‌های ارتباطی اختصاص یافته و در مباحث مختلف آن، به ترتیب از وعده‌های "دموکراسی تلویزیونی"، خطرات یک کابوس اورولی و دورنماهای آینده در کشورهای مرکزی سرمایه‌داری و ممالک پیرامونی، سخن گفته شده است. مؤلف، در مبحث آخر کتاب، با ارائه "چشم‌اندازهای دموکراسی جماعت‌گرا" و یادآوری نمونه‌هایی همچون جنبش سبزها در آلمان، که به هواداری از حفظ محیط زیست، پدید آمده است، به یک نتیجه‌گیری آرمانی پرداخته است.
در مباحث گوناگون این کتاب، تجربیات ناموفق رژیم سلطنتی گذشته راجع به کاربرد ارتباطات در روند نوسازی غربی ایران، نقش‌های مؤثر ارتباطات سنتی اسلامی در بسیج اجتماعی بسیار گستردهء مردمی در دوران انقلاب و گرایشهای قاطع نظام جدید اسلامی، بر حفظ و حراست هویت فرهنگی، مورد تأکید قرار گرفته‌اند.
-دکتر حمید مولانا، در دورهء پس از انقلاب، مقاله‌های متعددی دربارهء نقش ارتباطات در شرایط قبلی جامعهء ایرانی، اهمیت ارتباطات سنتی در شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی و کاربردهای ارتباطی در دوران حکومت جمهوری اسلامی، به سمینارها و کنفرانس‌های بین‌المللی و منطقه‌ای و همچنین سمینارها و کنفرانس‌های داخل ایران ارائه کرده و در نشریات تخصصی غربی انتشار داده است.
اولین مقالهء دکتر مولانا در این دوره، راجع به مقابلهء ارتباطات سنتی با تکنولوژی‌های نوین ارتباطی در جریان انقلاب اسلامی، در تابستان ۱۹۷۹ (۱۳۵۸شمسی) در مجلهء "جورنال آو کامیونیکیشن"، در ایالات متحدهء آمریکا، به چاپ رسید (۸۱).
در پاییز همان سال، همزمان با بحران ناشی از اشغال سفارت آمریکا در تهران، وی مقاله‌ای با عنوان "روابط ایالات متحدهء آمریکا و ایران، از ۱۹۵۴ تا ۱۹۷۸ میلادی (۱۳۳۳ تا ۱۳۵۷شمسی) : نمونه‌ای از سلطهء فرهنگی"، به کنفرانس سالانهء "انجمن مطالعات خاورمیانه"، در ایالت یوتا عرضه کرد (۸۲)، که شکل کاملتر آن، تحت عنوان "نقش وسایل ارتباطی در منازعهء ایالات متحده و ایران"(۸۳)، در سال ۱۹۸۴، در کتابی به نام "وسایل خبری در منازعهء ملی و بین‌المللی"، انتشار یافت. در این مقاله، عوارض منفی کاربرد ارتباطات جمعی در جریان نوسازی ایران و نیز در سطح روابط بین المللی، بررسی شده بودند.
او در همین دوره، مقالهء دیگری با عنوان "ارتباطات برای دگرگونی سیاسی: انقلاب ایران"، تهیه کرد، که در سال ۱۹۸۴، در کتابی به نام "ارتباطات جهانی"، در نیویورک منتشر گردید. (۸۴)
دکتر مولانا، در پژوهشی که در اوایل دههء ۱۹۸۰میلادی(۱۳۶۰شمسی)، در زمینهء "جریان بین المللی اطلاعات"، برای یونسکو انجام داد و در سال ۱۹۸۵ میلادی (۱۳۶۴شمسی)، از سوی این سازمان، در مجموعهء "گزارش‌ها و مقاله‌ها دربارهء ارتباطات جمعی"، در پاریس انتشار یافت، در فصل دوم آن، تحت عنوان "خبرها و نظرها"، نیز آثار نامطلوب وسایل ارتباطی، در تقلید از غرب و همچنین تصویرسازی نادرست از نوسازی غربی در ایران را تجزیه و تحلیل کرده است (۸۵). این انتقادها در کتاب او به نام "اطلاعات سراسر زمینی و ارتباطات جهانی: مرزهای جدید روابط بین‌الملل"، که بخشهایی از پژوهش مذکور را در بر دارد و در همان سال در نیویورک به چاپ رسیده است، نیز انعکاس یافته‌اند(۸۶). در همین کتاب، طی فصلی که به "تکنولوژی اطلاعات و نظام‌ها و سیاستهای کشورهای در حال توسعه" اختصاص یافته، بر اهمیت ارتباطات سنتی در توسعهء جوامعی نظیر ایران پس از انقلاب اسلامی، چین، هند و تانزانیا، تأکید گذاشته شده است. (۸۷)
در سالهای بعد هم دکتر مولانا با استفاده از مسافرت‌هایی، که به مناسبت‌های گوناگون، از جمله شرکت در کنفرانس بین‌المللی دفاع مقدس، سمینار نمایندگان خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران در خارج کشور، کنفرانس بین‌المللی اندیشهء اسلامی، سمینار بین‌المللی خلیج فارس و ششمین کنفرانس عمومی شبکهء خبرگزاری‌های جنبش کشورهای غیرمتعهد، به ایران انجام داد، سخنرانی‌هایی ایراد کرد و گزارش‌هایی در مورد این مسافرت‌ها، با تأکید بر نقش ارتباطات در تحولات جدید ایران، تهیه نمود، که به گردهمایی‌های ارتباطی و یا نشریات تخصصی غربی، ارائه شده‌اند.
از میان این نوشته‌ها و پژوهش‌ها، می‌توان مقالهء وی در مورد"ارتباط جمعی در خاورمیانه: مأخذها و مأخذگاه‌ها"، منتشر شده در سال ۱۹۸۶ میلادی (۱۳۶۵شمسی)، در "راهنمای جهانی وسایل ارتباطی و ارتباطات"، گردآوری پرفسور "جان لنت" آمریکایی(۸۸) و همچنین مقالهء دیگر او دربارهء "نظام‌های وسایل ارتباطی و ارتباطات در خاورمیانه"، انتشار یافته در چاپ تازهء کتاب خاورمیانه زیر نظر "مایکل آدامس"، در سال ۱۹۸۸ میلادی (۱۳۶۷شمسی) در ایالات متحدهء آمریکا(۸۹) را، که در آنها، از جایگاه تازهء ارتباطات جمعی ایران و شرایط پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سخن گفته شده است، نام برد.
مقالهء او دربارهء "هدف‌های تبلیغ، از نظر اسلام: به سوی یک نظریهء ارتباطی و اصول اخلاقی"، که در بهمن‌ماه سال ۱۳۶۸ (ژانویهء ۱۹۸۹)، به هفتمین کنفرانس اندیشهء اسلامی در تهران عرضه شده و در همان سال در کتابی به نام "حقوق عمومی و علوم سیاسی تطبیقی" در اسپانیا منتشر گردیده است (۹۰) و مقالهء دیگر وی در مورد"ارتباطات، اصول اخلاقی و سنت اسلامی"، منتشر شده در کتاب "اصول اخلاقی ارتباطات و دگرگونی جهانی"، زیر نظر توماس کوپر در سال ۱۹۸۹میلادی(۱۳۶۸ شمسی) در ایالات متحده آمریکا (۹۱) نیز شایان توجه‌اند. باید یادآوری کرد، دکتر مولانا که مطالعه دربارهء چارچوب اخلاقی عملکرد ارتباطات جمعی را از سال‌ها پیش دنبال کرده بود، در سالهای دههء ۱۹۹۰، تحت تأثیر شرایط تازهء پس از پیروزی انقلاب اسلامی و مسافرت‌های اخیر خود به ایران، بر نقش اخلاق اسلامی در این زمینه، تأکید بیشتری گذاشته است.
مقالهء بعدی او، تحت عنوان "جامعهء مدنی، جامعهء اطلاعاتی و جامعهء اسلامی: یک چشم‌انداز تطبیقی" (۹۲) که در تابستان ۱۹۹۰ میلادی (۱۳۶۸شمسی)، به چهارمین گردهمایی بین‌المللی ارتباطات و فرهنگ در دانشگاه شهر لیو بلیانادر یوگسلاوی سابق (اسلوونیای کنونی)، ارائه شده بود(۹۳)، شکل کامل‌تری از دیدگاه‌های او درباره جامعه اسلامی کنونی در برابر جوامع جدید غربی را بدست می‌دهد. در همین زمینه، دیدگاه‌هایی که وی در سال ۱۳۶۹ شمسی برای ارائه به میزگرد مجلهء نامه فرهنگ؛ نشریه معاونت امور بین الملل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دربارهء "تبادل نابرابر در فرهنگ کنونی جهان" بیان کرده بود، نیز جالب توجه است. (۹۴)
در سالهای آخر دههء ۱۹۸۰ و سالهای اول دههء ۱۹۹۰، مطالعات دکتر مولانا در زمینهء ارتباطات و توسعه، گسترش بیشتری پیدا کردند. در سال ۱۹۸۸میلادی(۱۳۶۷شمسی)، پژوهش او با عنوان "تکنولوژی ارتباطی و توسعه" که طبق تصمیم پنجمین اجلاسیهء شورای بین‌الدول برنامهء بین المللی یونسکو برای توسعهء ارتباطات در ماه مه ۱۹۸۵ جهت تهیه گزارشی براساس مطالعات و تجربیات گذشته، راجع به کاربرد تکنولوژی نوین فضایی در راه توسعه و به ویژه، توسعهء آموزش، علم و فرهنگ و توسعهء روستایی، از طرف دبیرخانهء یونسکو تهیه آن به وی واگذار شده بود، در مجموعهء "گزارش‌ها و مقاله‌های راجع به ارتباطات جمعی" در پاریس، انتشار یافت. (۹۵)
وی در تابستان همان سال، به دنبال مسافرتی که چند ماه پیش به ایران کرده بود، مقاله‌ای نیز تحت عنوان "ارتباطات و توسعهء فرهنگی: گزارشی از ایران"، به کنفرانس سالانهء انستیتوی بین المللی ارتباطات در واشنگتن ارائه داد. (۹۶)
یکی از مهم‌ترین مطالعات دکتر مولانا در مورد ارتباطات و توسعه، کتاب "گذر از نوگرایی: ارتباطات و دگرگونی جامعه"نام دارد، که با همکاری خانم «لوری ویلسون»، دانشجوی پیشین او در دوره دکترای ارتباطات بین المللی در دانشگاه آمریکن در شهر واشنگتن و استادیار وقت علوم ارتباطات، تألیف گردیده و در سال ۱۹۹۰ میلادی (۱۳۶۹شمسی)، در نیویورک منتشر شده است. (۹۷)
این کتاب، چنانکه از نام آن پیداست نوعی پاسخ و معارضه، در برابر کتاب معروف دانیل لرنر، موسوم به گذر از جامعه سنتی: نوسازی خاورمیانه - که سی سال پیش از آن منتشر شده بود - بشمار می‌رود. به همین جهت، یادآوری‌ها و اشاره‌های گوناگونی دربارهء ایران و اسلام در آن، مشاهده می‌شوند.
کتاب مذکور، دارای پیشگفتاری به قلم دکتر مولاناست و به دنبال آن، مباحث اصلی، در ۹ فصل ارائه گردیده‌اند. در فصل یکم، واژهء توسعه و ریشه‌گیری تاریخی آن بررسی شده است. فصل دوم، به مطالعهء توسعه‌گرایی اختصاص یافته است و ضمن آن، ارتباطات، دگرگونی و تحول، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند. در فصل سوم، نظریه‌ها و رویکردهای مربوط به ارتباطات و توسعه، و دیدگاه‌ها و الگوهای گوناگون آن، مانند رویکردهای علّی (ارتباطات به عنوان علت یا عامل توسعه) دانیل لرنر و دیوید مک کلی لاند، رویکردهای فایده‌جویانه، نظیر الگوی نشر اورت راجرز و رویکردهای ساختاری، همچون گزارش کمیسیون مک براید و نوشته‌های هربرت شیلر آمریکایی، آرماند ماتلار فرانسوی و سس هاملینک هلندی، به بررسی انتقادی گذاشته شده‌اند و پس از آن، سه‌گونه الگوی ارتباطات و توسعه، شامل الگوهای لیبرال-کاپیتالیست، مانند الگوی موردنظر دانیل لرنر و همکاران او، الگوی مارکسیست-سوسیالیست، مبتنی بر اندیشه‌های مارکس، انگلس و لنین، و الگوهای توحیدی-رهایی‌خواهی، بر اساس افکار پائولو فریره و دکتر علی شریعتی، معرفی گردیده‌اند.
فصل چهارم کتاب، دربارهء فرهنگ، جامعه و ارتباطات است. در این فصل، سه نظریهء مهم مربوط به این زمینه‌ها - جبری‌گرایی تکنولوژیک، نظریهء اقتصاد سیاسی، و دیدگاه‌های عرضه شده در مطالعات فرهنگی و فرانوگرایی- مورد بحث واقع شده‌اند و سپس دیدگاه خاص مؤلف دربارهء "نظریه همگرا"، ارائه گردیده است. در فصل پنجم، برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌های ارتباطات برای توسعه، بررسی شده‌اند. فصل ششم، تکنولوژی‌های ارتباطی و توسعه و چگونگی کاربرد آنها و نیز زمینه‌ها و حوزه‌های عملکرد این تکنولوژی‌ها، در سطح‌های کلان و خرد را طرف توجه قرار داده است.
در فصل هفتم، راجع‌به "ارتباطات دور و آثار آنها، اهمیت رادیو و تلویزیون و همچنین ماهواره‌ها، بررسی گردیده‌اند. فصل هشتم، به کاربرد تکنولوژی‌های فضایی در توسعهء اجتماعی-اقتصادی، تخصیص داده شده است. این فصل، که همان پژوهش قبلی عرضه شده به یونسکو را دربر دارد، بر اهمیت اینگونه تکنولوژی‌ها، در توسعهء ممالک جهان سوم، انواع کاربردهای آنها و نیز نمونه‌هایی از مطالعات و تجربیات مربوط به تکنولوژی‌های مذکور، در سطح‌های بین‌المللی و منطقه‌ای و کشورهای مختلف جهان، تأکید گذاشته است.
فصل نهم، که آخرین فصل کتاب است، به افراد و جماعات: ارتباطات و دگرگونی جامعه اختصاص یافته است و ضمن آن، دگرگونی کل جوامع، برمبنای جهان‌بینی‌های فلسفی غربی و شرقی و به ویژه اسلامی و بحران‌های نظری و علمی کنونی دنیا، مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.
- دکتر اصغر فتحی هم در دورهء پس از انقلاب، پژوهشهای خود را دربارهء تأثیر ارتباطات در نوسازی و انقلاب‌های ایران ادامه داده است. یک مقالهء او تحت عنوان "ارتباطات و سنت در انقلاب: نقش منبر اسلامی"، در تابستان ۱۹۷۹میلادی(۱۳۵۸شمسی)، در کنار مقالهء یاد شده دکتر مولانا، در مجلهء معروف جورنال آو کامیونیکایشن، در آمریکا انتشار یافت (۹۸)، مقالهء دیگر وی با عنوان، "نقش نویسندگان و روزنامه‌نگاران در جوامع در حال نوسازی: یک مطالعهء موردی از ایران"، در تابستان ۱۹۸۴میلادی (۱۳۶۳ شمسی) به پانزدهمین کنفرانس جهانی انجمن بین المللی تحقیق در ارتباطات جمعی در پراگ پایتخت چکسلواکی، ارائه گردید (۹۹). از این محقق، مقاله‌ای نیز تحت عنوان "دیدگاه‌های کسروی دربارهء نویسندگان و روزنامه‌نگاران: مطالعه‌ای راجع به جامعه‌شناسی نوسازی" در بهار ۱۹۸۶میلادی(۱۳۶۵شمسی) در مجلهء مطالعات ایرانی در ایالات متحدهء آمریکا منتشر شد(۱۰۰). یکی از آخرین پژوهشهای او، هم به صورت مقاله‌ای با عنوان "استراتژی‌های ارتباطی و دگرگرنی جوامع جهان سوم: دو مطالعهء موردی از ایران"، در تابستان ۱۹۹۰ میلادی (۱۳۶۹شمسی) به هفدهمین کنفرانس جهانی انجمن بین المللی تحقیق در ارتباطات جمعی، در شهر "بلد" یوگسلاوی سابق، عرضه گردید. (۱۰۱)
- خانم "آنابل سربرنی-محمدی"، و همسر وی دکتر علی محمدی، نیز در دورهء پس از انقلاب، مطالعات و تحقیقاتی راجع به نقش ارتباطات در نوسازی ایران و همچنین انقلاب اسلامی انجام داده‌اند. خانم سربرنی- محمدی که در سالهای پیش از انقلاب همراه همسرش در ایران بسر می‌برد و ضمن همکاری با پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران، سرپرستی مجلهء انگلیسی‌زبان پژوهشکده را به عهده داشت، در سالهای بعد از انقلاب، مدتی در انگلستان با مرکز پژوهشهای ارتباطی دانشگاه لستر همکاری می‌کرد و در همین زمان، با کمک چند پژوهشگر و حمایت‌های سازمان یونسکو، تحقیق مهمی راجع‌به "اخبار خارجی در وسایل ارتباطی جمعی جهان"، انجام داد. وی مدتی بعد به ایالات متحدهء آمریکا مسافرت کرد و با دپارتمان هنرها و علوم ارتباطی در کوئینس کالج، دانشگاه شهر نیویورک، به همکاری پرداخت.
او رسالهء دکترای خود را، تحت عنوان "قدرت سنت: ارتباطات و انقلاب ایران"در سال ۱۹۸۵ (۱۳۶۴ شمسی) در دانشگاه کلمبیا، در نیویورک گذراند (۱۰۲) و خلاصه‌ای از این رساله را نیز به صورت مقاله‌ای با عنوان "وسایل ارتباطی کوچک برای یک انقلاب بزرگ در ایران"، در بهار ۱۹۹۰، در مجلهء بین‌المللی سیاست، فرهنگ و جامعه منتشر کرد (۱۰۳) و سال بعد هم مقاله‌ای تحت عنوان "همبستگی وسایل ارتباطی در جهان سوم: نگاهی مبتنی بر نظریات والتر اونگ به ایران"، در کتابی به نام "وسایل ارتباطی، هشیاری و فرهنگ"، که مجموعهء مقالاتی دربارهء اندیشه‌ها و آثار والتر اونگ را تشکیل می‌دهند، انتشار داد(۱۰۴).
وی از تابستان ۱۳۷۱شمسی، که ریاست «مرکز پژوهشهای ارتباطی در دانشگاه لستر را به عهده گرفته، در انگلستان بسر می‌برد و از سال گذشتهء به دنبال تعطیل مرکز یاد شده، با دانشگاه لندن همکاری می‌کند.
دکتر علی محمدی، هم که در سالهای دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ همراه همسرش در ایالات متحدهء آمریکا اقامت داشت و در برنامهء مطالعات ارتباطی، در مدرسهء جدید پژوهش اجتماعی، در نیویورک، تدریس می‌کرد، پژوهشهای خویش در مورد ایران را تعقیب نموده است. وی در مقاله‌ای تحت عنوان "امپریالیسم فرهنگی و هویت فرهنگی"، که در سال ۱۹۹۰، در کتابی به سرپرستی یک استاد آمریکایی و خود او و همسرش در آمریکا انتشار یافته (۱۰۵) از کاربرد ارتباطات جمعی در جریان نوسازی ایران در دورهء پیش از انقلاب انتقاد کرده است. دکتر محمدی در دو دههء اخیر چند بار به ایران مسافرت نموده و طی این مسافرت‌ها، در سازمان سابق برنامه و بودجه و مرکز سابق آموزش و گسترش رسانه‌ها وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سخنرانی‌هایی در زمینهء ارتباطات و از جمله ارتباطات و توسعه، ایراد کرده است.
یک مصاحبهء او دربارهء نقش وسایل ارتباطی در جهان سوم، نیز در پاییز ۱۳۶۹ شمسی، در مجله رسانه به چاپ رسیده است.
- محقق ایرانی دیگری که در دورهء پس از انقلاب به مطالعه و تحقیق اجتماعی دربارهء یکی از وسایل ارتباطی در ایران، پرداخته، دکتر حمید نفیسی است. او در مقاله‌ای با عنوان سینما به منزلهء یک ابزار سیاسی که در سال ۱۹۸۰ (۱۳۵۹شمسی) در کتابی به نام "ایران نوین: دیالکتیک تداوم و تغییر"، زیر نظر خانم "نیکی کدی" و یک محقق دیگر آمریکایی، در ایالات متحده منتشر شد(۱۰۷)، با تجزیه و تحلیل محتوای فیلم‌های ایرانی در دورهء پیش از پیروزی انقلاب، کاربرد منفی این وسیلهء مهم ارتباطی در دوران نوسازی ایران را مورد انتقاد قرار داده است. وی در سال ۱۹۸۷میلادی (۱۳۶۶شمسی)، مقاله‌ای با عنوان "توسعهء یک سینمای اسلامی در ایران"، در نشریهء سالانه "امور جهان سوم" انتشار داده (۱۰۸) و در سال ۱۹۹۱ میلادی (۱۳۷۰شمسی) نیز مقاله‌ای با عنوان مشابه مقالهء اخیر، در کتابی به نام "ایران: و فرهنگ سیاسی در جمهوری اسلامی"، که زیر نظر "سامیه فرسون" و مهرداد مشایخی در لندن به چاپ رسیده، منتشر کرده است. (۱۰۹)
در میان رساله‌های دورهء دکترای دانشگاه‌های آمریکا، که پس از پیروزی انقلاب به این دانشگاه‌ها ارائه شده‌اند، نیز می‌توان نمونه‌های بسیار محدودی دربارهء ارتباطات و توسعه در ایران، پیدا کرد:
- دکتر اسد الله معتمدنژاد، استادیار سابق گروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، پایان‌نامهء تحصیلات دکترای خود را تحت عنوان "رابطهء سواد و تیراژ روزنامه در یک کشور در حال توسعه: نمونهء ایران"، در سال ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۸ شمسی)، در دانشگاه بین المللی ایالات متحده، در سان‌دیگو (کالیفرنیا)، گذرانده است.
- خانم دکتر شهلا قریب، فارغ التحصیل ایرانی دیگر دانشگاه‌های آمریکا، نیز رسالهء دکتری خویش را با عنوان "ارزیابی منابع و مجراهای اطلاعاتی گزینشی مورد استفاده برای بهبود عملکردهای مزرعه کاری در میان مزرعه‌کاران ایرانی"، در سال ۱۹۹۰ به دانشگاه ایالتی کانزاس، ارائه کرده است.
برخلاف تعداد بسیار کم رساله‌های مربوط به ارتباطات و توسعه در ایران، رساله‌هایی که از طرف فارغ التحصیلان ایرانی، دربارهء پوشش خبری رویدادهای مهم ایران در دورهء انقلاب اسلامی و دورهء پس از انقلاب و از جمله جریان گروگانگیری در سفارت آمریکا، به دانشگاه‌های ایالات متحده ارائه شده‌اند و در مبحث بعدی معرفی خواهند گردید، فراوانترند.
برخی از متخصصان و محققان غربی هم در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مقاله‌ها و کتاب‌هایی در مورد نقش ارتباطات در نوسازی و توسعه در ایران، تهیه کرده‌اند، که می‌توان مهم‌ترین آنها را یادآوری نمود:
- "ویلیام بیمن" آمریکایی که در فاصلهء سالهای ۱۹۷۶ تا ۱۹۷۹، در ایران با سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، همکاری داشته و شاهد جریان انقلاب نیز بوده است، بعد از آن، پژوهش‌هایی دربارهء ارتباطات و فرهنگ و ادب ایران منتشر کرده است. در میان آثار او مقالهء مربوط به "نقش فرهنگی وسایل ارتباط جمعی در ایران: انقلاب ۷۹-۱۹۷۸ و پس از آن" که در سال ۱۹۸۴، در کتابی به نام "وسایل خبری در منازعهء بین المللی" زیر نظر " «آندریو آرنود" و "ویمال دیسانایاک"، در آمریکا انتشار یافته، در زمینهء مورد نظر، جالب توجه است(۱۱۲). در این مقاله، از کاربرد نادرست وسایل ارتباطی در دورهء نوسازی غربی ایران انتقاد شده است و بر دگرگونی نقش آنها در دورهء پس از انقلاب تأکید گردیده است.
- مقالهء خانم "فرانسین تیموتی ماهک"، با عنوان "عکس العمل ناهنجارانه در برابر نوسازی، به مثابهء پیش‌درآمد انقلاب ۱۹۷۹" با استناد ویژه به داستان «خواب زمستانی» خانم گلی ترقی، که در زمستان ۱۹۹۰ میلادی(۱۳۶۸شمسی) در مجلهء "تمدن‌ها" چاپ بروکسل، منتشر شده است، نمونهء دیگری از پژوهشهای خارجی دربارهء ارتباطات و نوسازی در ایران بشمار می‌رود. (۱۱۳)
- "یان ریشار"، پژوهشگر ایرانشناس فرانسوی نیز که در سالهای اخیر مقاله‌ها و کتابهای متعددی در مورد انقلاب اسلامی ایران و فرهنگ شیعی، انتشار داده، در یک کتاب منتشر شده زیر نظر او، به نام"میان ایران و غرب: اقتباس و جذب اندیشه‌ها و تکنیک‌های غربی در ایران"، مقاله‌هایی از محققان ایرانی و فرانسوی، در زمینه‌های گوناگون از جمله، کتاب و سینما، به چاپ رسانده است، که در آنها، پیشینه‌ها و زمینه‌های تأثیر غرب در ایران، مقاله‌هایی از محققان ایرانی و فرانسوی، در زمینه‌های گوناگون از جمله، کتاب و سینما، به چاپ رسانده است که در آنها پیشینه‌ها و زمینه‌های تأثیر غرب در نوسازی و توسعهء ایران، بررسی گردیده‌اند. (۱۱۴)
II . مطالعات و تحقیقات داخل کشور
در دورهء پس از انقلاب، مطالعات و تحقیقات در زمینه ارتباطات و توسعه، متأسفانه در داخل کشور، آن‌گون که ضرورت ایجاب می‌کرد، طرف توجه قرار نگرفته‌اند. تعطیل دانشکدهء علوم ارتباطات اجتماعی سابق، که در آخرین سالهای فعالیت خود، به پژوهشهای مربوط به ارتباطات توسعه‌بخش، توجه یافته بود و مخصوصا انحلال پژوهشکدهء علوم ارتباطی و توسعهء ایران، که هدف اصلی تأسیس آن گسترش مطالعه و تحقیق در مورد کاربرد ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی در جهت راه گشایی توسعهء کشور بود، در متوقف شدن اینگونه پژوهش‌ها، تأثیر شدید باقی گذاشتند.
در این میان، برنامه‌های تحقیقاتی بعضی از وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی، مانند وزارت اطلاعات و جهانگردی سابق، وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و وزارت کشاورزی، برای استفاده از ارتباطات در راه تحقق هدف‌های خاص آنها در زمینه‌های عمرانی، سوادآموزی، تنظیم خانواده و توسعهء روستایی، نیز به سبب شرایط ناشی از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و همچنین تغییر سیاست‌ها و خط مشی‌های دولت، متوقف ماندند.
در سالهای اخیر، به ویژه پس از پایان جنگ، بار دیگر، توجه برخی از مؤسسات دولتی و سازمانهای آموزشی و پژوهشی، به ضرورت انجام مطالعات و تحقیقات دربارهء توسعه‌بخشی ارتباطات، جلب شده است. کوشش وزارت سابق جهاد سازندگی برای انجام پژوهش هایی در مورد استفاده از وسایل ارتباط جمعی در پیشبرد توسعهء روستایی و اقدام سازمان برنامه و بودجه، به برگزاری سخنرانی‌ها و برنامه‌های پژوهشی دربارهء ارتباطات و توسعه و مخصوصا تأسیس دانشگاه پیام نور و پخش برنامه‌های آموزشی آن از طریق سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و همچنین پخش برنامه‌های درسی وزارت آموزش و پرورش از سوی این سازمان از جمله اقدامات امیدبخش، در این زمینه بشمار می‌روند.
احیای رشتهء علوم ارتباطات اجتماعی، که حدود ۱۰سال، تنها به عنوان یک گرایش کاربردی علوم اجتماعی در دانشگاه علامه طباطبایی فعالیت داشت، به صورت یک رشتهء مستقل دانشگاهی با دو شاخهء روزنامه‌نگاری و روابط عمومی و مخصوصا تأسیس دورهء فوق لیسانس این رشته در دانشگاه مذکور، به تربیت نیروی انسانی متخصص، برای مطالعات و تحقیقات ارتباطی و از جمله ارتباطات توسعه بخش، کمک کرده است. دروس جدیدی که دربارهء ارتباطات در کشورهای جهان سوم، در برنامهء آموزشی دوره لیسانس علوم ارتباطات پیش‌بینی شده‌اند، برای تقویت مبانی این گونه مطالعات و تحقیقات، نقش مهمی ایفا نمودند. برنامهء آموزشی دوره فوق لیسانس هم که از سال ۹۶۳۱ کار خود را آغاز کرد، اصولا بر نیاز مبرم کشور به پژوهشهای موردنظر در این زمینه، استوار گردیده است و به همین جهت، دروس تخصصی مهمی همچون ارتباطات و توسعهء اجتماعی، جهان سوم در برابر امپریالیسم ارتباطی و خبری؛ برنامه‌ریزی و سیاستگذاری ملی ارتباطات، روزنامه‌نگاری برای توسعه و تکنولوژی‌های ارتباطی آموزشی، که در این دوره، همراه با کارهای تحقیقی خاص آنها ارائه می‌شوند و با پایان‌نامه‌های تحصیلی بسیاری از دانشجویان دربارهء مسائل مختلف ارتباطات توسعه‌بخش، تکمیل می‌گردند، در آماده ساختن فارغ التحصیلان آن، برای گسترش و پیشرفت این نوع پژوهش‌ها، سهم اساسی دارند.
سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران هم در چند سال اخیر، به ضرورت گسترش پژوهش در ارتباطات و توسعه، توجه پیدا کرده است و در مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه‌ای این سازمان، کوشش‌های تازه‌ای در این‌باره، دنبال می‌شوند. برگزاری جلسات سخنرانی در زمینه‌های مختلف ارتباطی و مخصوصا ارتباطات و توسعهء ملی، که در سال ۱۳۶۷ آغاز شدند(۱۱۵) و اقدام برای انتشار فصلنامه فرهنگ ارتباطات ه نخستین شمارهء آن، در پاییز همان سال با چند مقاله و گزارش در مورد ارتباطات و از جمله ارتباطات در جهان سوم و فرهنگ، توسعه و ارتباط جمعی در جهان سوم، تکثیر گردید و ترجمهء برخی مقالات خارجی و تکثیر آنها به صورت جزوه‌های مستقل(۱۱۶)، از نخستین کوشش‌های مرکز یاد شده، برای گسترش پژوهشهای مورد نظر در این زمینه، بشمار می‌روند. این مرکز در سالهای اخیر، برای برگزاری سمینارهایی دربارهء ارتباطات و توسعه نیز اقدام کرده است. انجام پژوهش‌هایی در مورد رابطه تبلیغات و توسعه ملی (۱۱۷) و همچنین نقش انحصارات تبلیغاتی بین‌المللی در شکل‌گیری تحولات اجتماعی جهان سوم (۱۱۸)، که به ترتیب از سوی گروه مطالعات اقتصادی و گروه مطالعات سیاسی این مرکز، تهیه و تدوین و در سال ۱۳۷۰شمسی، تکثیر شده‌اند، از مهم‌ترین کوشش‌های اولیهء آن در این زمینه، محسوب می‌شوند.
اقدامات معاونت مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از طریق مرکز سابق آموزش و گسترش رسانه‌ها و مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، برای انتشار فصلنامهء تخصصی رسانه، برگزاری سمینارهای بررسی مسائل مطبوعات ایران، با همکاری گروه علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، انجام پژوهش‌هایی دربارهء مطبوعات و مخصوصا عملکردها و کاربردهای آنها و نیز چاپ چند کتاب تخصصی در زمینهء ارتباطات را، نیز باید از کوشش‌های جدید دولتی در جهت استفاده از وسایل ارتباط جمعی در تحقق هدف‌های توسعه و پیشرفت ملی به حساب آورد.
در سالهای اخیر، با چاپ گزارش‌های میزگردها و مقاله‌های مختلف دربارهء "ارتباطات توسعه" و "توسعهء ارتباطات"، در شماره‌های فصلنامهء رسانه به تقویت منابع فارسی مربوط به آنها، کمک شایان توجهی صورت گرفته است. تشکیل سمینارهای مذکور هم که مهم‌ترین هدف آنها، فراهم کردن زمینه‌های پژوهش و برنامه‌ریزی و سیاستگذاری ملی ارتباطی بشمار می‌روند و در گزارش‌های گردانندگان آنها و همچنین بسیاری از مقاله‌های عرضه شده، بر اهمیت توسعه و پیشرفت مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی و کاربرد آنها در راه تحقق برنامه‌های توسعه کشور، تأکید شده‌اند، نیز از لحاظ تأثیر در ایجاد شرایط ذهنی مناسب، برای اجرای طرحهای پژوهشی ارتباطی و تسهیل سیاستگذاری و برنامه‌ریزی ملی ارتباطات، نتایج مطلوبی پدید آورده‌اند. انتشار کتابهای تخصصی ارتباطات و از جمله، مجموعهء مقالات سمینارهای مذکور و ترجمهء کتاب دکتر حمید مولانا به نام گذر از نوگرایی: ارتباطات و دگرگونی جامعه -که در صفحات قبل معرفی گردید- نیز به لحاظ کمک به تقویت منابع علمی فارسی مورد نیاز برای مطالعات و تحقیقات، دربارهء ارتباطات توسعه و توسعهء ارتباطات، بسیار سودمند بوده‌اند.
پی‌نویس‌ها:
(۱). منظور نویسنده، شرایط غیرعادی کاربرد نظارتی و امنیتی تکنولوژی‌های جدید ارتباطی، در رمان ۱۹۸۴ اثر معروف جرج اورول داستان‌نویس انگلیسی است.
(۲). این پژوهش، به توصیهء اینجانب، به وسیله یونس شکرخواه به فارسی ترجمه شده است و با عنوان "جریان بین‌المللی اطلاعات: گزارش و تحلیل جهانی"، در تهران، از سوی "مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها"، در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بهار ۱۳۷۱ ش، در ۲۲۰ صفحه، انتشار یافته است.
(۳). این کتاب، توسط یونس شکرخواه به فارسی ترجمه شده است و با عنوان "گذر از نوگرایی: ارتباطات و دگرگونی جامعه"، از طرف "مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها"، در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در پاییز ۱۳۷۱ انتشار یافته است. بخشی از این کتاب، تحت عنوان "سه نگرش به ارتباطات و توسعه" نیز قبلا از سوی مترجم آماده شده و در مجله "رسانه"، سال دوم، ش ۳، پاییز ۱۳۶۹ ش، صص ۱۲ تا ۱۶، منتشر گردیده است.
(۴). خلاصه‌ای از گزارش این پژوهش، با عنوان"پوشش جهانی رسانه‌های آمریکا" به وسیله محمد سعید ذکائی به فارسی برگردانده شده و در مجله رسانه سال دوم، ش ۳، پاییز ۱۳۷۰، صص ۱۲ تا ۱۹به چاپ رسیده است.
(۵). والتر اونگ، متفکر و محقق معروف آمریکایی، دارای آثار مهمی راجع به نقش سوادآموزی در جوامع معاصر و به ویژه جهان سوم است.
(۶). این مقاله، به وسیله محمد سعید ذکائی، به فارسی ترجمه شده و با همین عنوان در مجله رسانه، سال دوم، ش ۴، زمستان ۱۳۷۰، صص ۵ تا ۳۱ منتشر گردیده است.
(۷). این کتاب، به فارسی ترجمه شده و با مشخصات زیر، منتشر گردیده است: ایران و اقتباس‌های فرهنگی مشرق از مغرب زمین: مجموعه مقالاتی زیر نظر یان ریشار، ترجمه ابو الحسن سروقد مقدم. مشهد: آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی، ۱۳۶۹ ش، ۳۰۴ص.
(۸). این نشریه، به کوشش احمد میر عابدینی، پژوهشگر قدیمی این مرکز و همکاران وی، تهیه شده بود و متأسفانه شماره‌های بعدی آن، منتشر نگردیدند.
منابع:
۱. J.C.Mathur, and Paul Neurath. An Indian Experiment in Farm Radio Forums, Paris: Unesco, ۱۹۵۹; B.P. Bhatt and P.F. Krishnamoorthy, Radio Broadcasting Serves Rural Development, Paris: Unesco (Reports and Papers on Mass Communication, No.۴۸), ۱۹۶۵.
۲. Y.V.Lakshmana Rao, Communication and Development: A Study of Two Indian Villages, Minneapolis: University of Minnesota Press, ۱۹۶۶.
۳. Hernando Bernal Alarcon, Effectiveness of the Radio Schools of "Accion Cultural Popular" of Columbia, Madison: University of wisconsin, ۱۹۷۶; luis Ramiro Beltran, "Social Structure and Rural Development Communication in Latin America: Radiophonic Schools of Colombia, "Paper presented at the Summer Conference on Communication and Group Transformation for Development, East-West Communication Institute, the East-West Center, Honolulu, Hawaii, June ۲۹ to July ۱۱, ۱۹۷۵.
۴. Marina Bandeira . MEB: Movimento de Educacao de Base. Report of the Regional Andean on Seminar on non-formal education. Bogota, IICA-CIR, ۲۴-۳۰ October ۱۹۷۱.
۵. Pilot Project in the use of Communication Media for adult Education in Africa, Unesco, "Mass Media and African Context: An Evaluation of Senegal's Pilot Project, Paris: Unesco, (Reports and Papers on Mass Communication, No. ۶۹), ۱۹۷۳.
۶. Budd L. Hall, Revolution in Rural Education: Health Education in Tanzania, Dar es Salam: Institute of Adult Education, University of Dar es Salam, ۱۹۷۳; Budd L.Hall and Tony Dodds, "Voices for Development: the Tanzania National Radio Study Campaigns, "Cambridge, U.K.: International Extension College, Cambridge, University, ۱۹۷۴.
۷. G?ran Hedebro, Communication and Social Change in developing Nations, Ames, Iowa: Iowa State University Press, ۱۹۸۲, pp. ۷۳-۸۸.
۸. Ibid., pp. ۸۴-۸۵; L. Huberman and Paul M. Sweezy, Socialism in Cuba, New York: Monthly Review Press, ۱۹۶۹.
۹. Alan P.L. Liu, Communication and National Integration in Communist China, Berkely: University of California Press, ۱۹۷۱, ۲۲۵ pp.; Godwin C.Chu, Radical Change Through Communication in Mao's China, Honolulu: the University Press of Hawaii, ۱۹۷۷, ۳۶۰ pp.
۱۰. Arvind Singhal and Everett. M. Rogers, Indian's Information Revolution, New Delhi: Sage. ۱۹۸۹, ۲۴۴ pp.
۱۱. Paul Hartmann. B.R. Patil and Anita Dighe, The Mass Media and Village Life : An Indian Study, New Delhi: Sage, ۱۹۸۹, ۲۸۶ pp.
۱۲. Amin Banani, The Modernization of Iran: ۱۹۲۱-۱۹۴۱, Stanford, Calif.: Stanford University Press, ۱۹۶۱.
۱۳. Leonard Binder, Iran: Political Development in a Changing Society, Berkely, Calif.: University of California Press, ۱۹۶۲.
۱۴. James A. Bill, The Politics of Iran: Groups, Classes and Modernization, Columbus: Charles E. Merrill, ۱۹۷۲.
۱۵. David C. Mc Clealland, "National Character and Economic Growth in Turkey and Iran," in Lucien Pye, ed., Communication and Political Development, Princeton N.J. Princeton University Press, ۱۹۶۳, pp. ۱۵۲-۱۸۱.
۱۶. Gholam Hossein Razi, "The Press and Political Institutions of Iran: A Content Analysis of Ettelaat and Kayhan," the Middle East Journal, Vol. ۲۲, ۱۹۶۸, pp. ۴۶۳-۷۴۷.
۱۷. Amin Bnai, "The Role of the Press [in Iran], "in Ehsan Yarshater, Iran Faces the Seventies, New York: Praeger, ۱۹۷۱, pp. ۳۲۱-۳۴۰.
۱۸. Hamid Mowlana, "The Role of Journalism in the Developing Countries," Paper presented to the International Seminar on Journalism, Sponsored by the German Foundation (Deutsche Stiftung), Berlin, October, ۱۹۶۳.
۱۹. Hamid Mowlana, "Towards a Theory of Communication Systems: A Developmental Approach," Gazette, Vol. ۱۷. No. ۱-۲, ۱۹۷۱, pp. ۱۷-۲۸.
۲۰. Hamid Mowlana , "Mass Communication Elites and National Systems in the Middle East, "Paper presented at the IX World Conference of International Association for Mass Communication Research (IAMCR), Leipzig, ۱۷-۲۱ September ۱۹۷۴.
۲۱. Hamid Mowlana, "The Press and National Development in the Middle East," Intellect, Vol. ۱۰۴, No. ۲۳۷۳, March ۱۹۷۶, pp. ۴۶۶-۴۶۸.
۲۲. Hamid Mowlana "Trends in Middel Eastern Societies," in George Gerbner, ed., Mass Media Policy in Changing Cultures, New York: John Wiley and Sons, ۱۹۷۷, pp. ۷۳-۸۲.
۲۳. Asghar Fathi, "Preachers as Substitutes for Mass Media: the Case of Iran ۱۹۰۵-۱۹۰۹, " in Elie Kedourie and Sylvia G. Haim, eds., Towards A Modern Iran: Studies in Thought, Politics and Society, London: Frank Cass, ۱۹۸۰, pp. ۱۶۹-۱۸۴.
۲۴. Ali Mohammadi, "Development-Support Communication and Instructional Learning Centers for Rural Areas in Iran," Ph.D. dissertation, Columbia University, New York, ۱۹۷۶.
۲۵. Yahya Khakzad, "Le Role de la Television dans la vie Sociale en Iran," Montpellier, Theses ۳e Cycle, Sociologie Juridique, Universite de Montpellier ۱, ۱۹۷۶.
۲۶. Assadollah Nowroozi, "Mass Media et Developement National en Iran: Etude Prospective," Paris, These Es-Lettres et Sciences Humaines, Universite de Rene Descartes (Paris V), ۱۹۷۷.
۲۷. Mahshid Ashraf, "L'Importance des Moyens de Communication de Masse, en Pariculier la Television dans le Processus de Modernisation: Le cas de l'Iran, Paris: These ۳e Cycle, en Sciences Humanines, Universite de Rene Descartes (Paris V), ۱۹۷۸.
۲۸. Mahshid Ashraf Nee Bekerman, "La Television et le Processus de Development: le cas de l'Iran," Paris: These de Science Politque, Universite de Paris II, ۱۹۷۹.
۲۹. Elinu Katz and George Wedell, "The Role of Broadcasting in National Development: A Study of Promise and Performance in the Broadcasting Services of Some Developing Countries," London: International Broadcast Institute, ۱۹۷۳.
۳۰. Elihu Katz and Dov Shinar, "The Role of Broadcasting in National Development: Iran Case Study," Jerusalem: Communication Institute, Hebrew University of Jerusalm, July ۱۹۷۴.
۳۱. Elihu Katz, "Cultural Continuity and Change: the Role of Mass Media," in Majid Tehranian, et al., eds., Communications Policy for National Development: A Comparative Perspective, London: Routeledge and Kegan Paul, ۱۹۷۷, pp. ۱۰۹-۱۲۹.
۳۲. Elihu Katz and George Wedell, Broadcasting in the Third World: Promise and Perfrmance, Cambridge, Mass.: Harward University Press, ۱۹۷۷, ۳۰۷ pp.
۳۳. Everett M.Rogers, "The Passing of Dominant Paradigm," Communication Research," Vol, ۳, No. ۲, April ۱۹۷۵, pp. ۲۱۳-۲۴۶.
۳۴. روزنامة کیهان، مهرماه ۱۳۴۳.
۳۵. محمدرضا عسگری. نقش وسائل خبری در توسعة اقتصادی. تحقیقات روزنامه‌نگاری، ش ۱۳، دی ماه ۱۳۴۷ ش، صص ۴ تا ۹
- وسائل ارتباط جمعی در خدمت پیکار با بیسوادی. تحقیقات روزنامه‌نگاری، ش ۱۶، شهریور ماه ۱۳۴۸ ش، صص ۳۴ تا ۳۸
۳۶. ویلبور شرام. وسائل ارتباط جمعی و توسعة ملی. ترجمة دکتر محمود عنایت. نگین، شماره‌های ۴۷ تا ۵۳، فروردین تا مهر ۱۳۴۸ ش.
۳۷. دکترابراهیم رشیدپور. ارتباط جمعی و رشد ملی: نقش روزنامه، رادیو، فیلم، تلویزیون، و سایر وسائل ارتباطی در تحولات اجتماعی. (ترجمه و تألیف). تهران: انتشارات مؤسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، ش ۶۳، ۱۳۴۸ ش، ص ۳۸۴. ۳۸. دکترابراهیم رشیدپور. توسعة وسائل ارتباط جمعی. تحقیقات روزنامه‌نگاری، ش ۱۰، فروردین ۱۳۴۷ ش، صص ۲۱ تا ۲۸
- نقش رادیو و تلویزیون در خانه‌های فرهنگ روستایی. تحقیقات روزنامه‌نگاری، ش ۱۳، دی ۱۳۴۷ ش، صص ۲۲ تا ۲۸
- توزیع وسائل ارتباط جمعی در دنیا و ممالک در حال توسعه. تحقیقات روزنامه‌نگاری، ش ۱۵، خرداد ۱۳۴۸ ش، صص ۱۲ تا ۱۵
۳۹. دکترصدرالدین الهی، دکترکاظم معتمدنژاد و مهدی محسنیان‌راد. بررسی محتوی برنامه‌های رادیو ایران: تجزیه و تحلیل مضامین گوناگون برنامه‌های رادیو ایران (فرستنده اول). تهران: انتشارات مرکز تحقیقات دانشکدة علوم ارتباطات اجتماعی، ۱۳۵۴ ش، ۹۷ ص.
۴۰. Kazem Motamed-Nejad, "Impact of Mass Media on Iranian Society," Honolulu, Hawaii: East-West Communication Institute, Advanced Summer Study Seminar, July-August ۱۹۷۷, ۱۵۰ pp.
۴۱. Kazem Motamed-Nejad, "Communication and Westernization: Mass Media and National Culture in Iran," Paper Presented at the XIth World Conference of the International Association for Mass Communication Research, Warsaw, September ۱۹۷۸, ۷۶-pp.
۴۲. Kazem Motamed-Nejad, "Information et Pouvoir en Iran," Etude Presentee au ۲eme Colloque de l' "Association francaise pour l'Etude du Tiers Monde" Sur L' Information et le Tiers Monde," Dijon: Mai-Juin ۱۹۷۹, in Annuaire du Tiers Monde, Vol. ۵, ۱۹۷۸-۷۹, Paris: Berger-Levrault, ۱۹۷۹, pp. ۱۸۵-۲۱۳.
۴۳. پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران: هدف، ساخت، برنامه‌ها، تهران: مهرماه ۲۵۳۵ (۱۳۵۵ ش)، صص ۵ و ۶
۴۴. دکترمجید تهرانیان. نقش رسانه‌ها در پشتیبانی توسعة ملی ایران. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران (پلی کپی) ۲۵۳۳ (۱۳۵۳ ش)، ۷۸ ص
۴۵. بیژن حمزه‌لو و ناصر هماپور. نقش رسانه‌ها در پشتیبانی توسعة اقتصادی. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران (پلی کپی) ۲۵۳۴ (۱۳۵۴ ش)، ۷۰ ص
۴۶. دکترویدا داودی. نقش رسانه‌ها در پشتیبانی توسعة سیاسی. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران (پلی کپی)، ۲۵۳۴ (۱۳۵۴ ش)، ۷۰ ص
۴۷. دکترعلی اسدی و هرمز مهرداد. نقش رسانه‌ها در پشتیبانی توسعة فرهنگی. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران (پلی کپی)، ۲۵۳۴ (۱۳۵۴ ش)، ۱۶۶ ص
۴۸. رده‌بندی پیشنهادی برنامه‌های رادیو تلویزیون در پشتیبانی توسعة ملی. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران (پلی کپی). ۲۵۳۵ (۱۳۵۵ ش)، ۵۶ ص.
۴۹. دکترمجید تهرانیان. اندیشة پیشرفت. پیشگفتاری بر نظریه‌های رشد اقتصادی و ارتباط اجتماعی. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران (پلی کپی).۲۵۳۷ (۱۳۵۷ش)، ۲۲۵ص.
۵۰. دکترعلی اسدی. گرایشهای فرهنگی و نگرشهای اجتماعی در ایران. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران (پلی کپی). ۲۵۳۶ (۱۳۵۶ ش)، ۲۶۷ص.
۵۱. دکترعلی اصغر فتحی. منبر، یک رسانه عمومی در اسلام. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران (پلی کپی). ۱۳۵۸ (۱۳۵۸ ش)، ۷۳ ص. ۵۲.
۵۲. Ali Assadi, "Television in Yazd: A Study of the Influence of Television on the Socio-Cultural Aspects of Life in Yazd," Tehran: Iran Communication & Development Institute (Mimeo), ۱۹۷۶, ۸۲
۵۳. جان. ای. آر. لی. به سوی سیاستهای ارتباطی واقع‌بینانه. ترجمه خسرو جهانداری. تهران: انتشارات مشترک سروش و پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران، ۲۵۳۶ (۱۳۵۶ ش)، ۱۴۴ ص
۵۵. Farhad Hakimzadeh.ed., "Mass Communications Policy in Rapidly Developing Societies: Report of the Mashad Symposium, Tehran: IRAN Communication & Development institute (Mimeo) , ۱۹۷۶, ۹۰ p.
۵۶. جمشید اکرمی (ویراستار). پیرامون ساخت و نقش رسانه‌ها: همایش شیراز. تهران: انتشارات سروش (انتشارات رادیو تلویزیون ملی ایران) و پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران ۲۵۳۶ (۱۳۵۶ ش)، ۴۷۸ ص
۵۷.Communications and Development Review
۵۸. دکترکاظم معتمدنژاد. «جهان سوم در برابر سلطة ارتباطی و اطلاعاتی غرب». رسانه، سال دوم، شمارة یکم، بهار ۱۳۷۰ ش، صص ۱۲ تا ۲۵
۵۹. بیژن حمزه‌لو. کتابشناسی موضوعی رسانه‌های همگانی. تهران. انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران، ۱۳۵۸ ش، ۹۹ ص
ـ دکتر چنگیز پهلوان، فرهنگ و برنامه‌ریزی. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران، ۱۳۵۸ ش، ۱۲۴ ص
ـ دکترعلی اسدی. مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی رسانه‌های همگانی. تهران: انتشارات پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعة ایران، ۱۳۵۸ ش، ۹۱ ص
۶۱. H. A.Anvari and G. Khalilzadeh Rezai, "Communication for Development: the National Iranian Development Communication System," Seminar on Motivation, Information and Communication For Development in African and Asian Countries, Sponsored by International Broadcast Institute, London, ۱۹۷۵.
۶۲. Robert Gillespie and Mehdi Loghmani, "The Esfahan Communication Projects", Final Report (Draft), Paris: UNESCO, May ۱۹۷۲.
۶۳. Robert Gillespie and Mehdi Loghmani, "The Esfahan Communication Projects for Family Planning - Iran, " Final Report (Draft), Paris: UNESCO, May ۱۹۷۲. Abstract in Juna E. Diaz Bordenave, Communication and Rural Development, Paris: UNESCO, ۱۹۷۷, pp, ۵۳-۶۰
۶۴. Richard C. Burk, the Use of Radio in Adult Literacy Education, Tehran: International Institute for Adult Literacy, ۱۹۷۷.
۶۵. فخرالسادات امین. تأثیر تماشای برنامه‌های تلویزیونی در معلومات عمومی دانش‌آموزان. تهران. سازمان تربیت معلم و تحقیقات تربیتی، مؤسسه تحقیقات و مطالعات تربیتی، ۱۳۴۴ ش، ۲۰ ص
- دکتر کامبیز محمودی. سنجش نظر دانش‌آْموزان نسبت به دروسی که از تلویزیون پخش می‌شود. تهران: سازمان تربیت معلم و تحقیقات تربیتی، مؤسسة تحقیقات و مطالعات تربیتی، ۱۳۴۴ ش، ۳۱ ص
-تلویزیون و تأثیر تربیتی آن. ماهنامة آموزش و پرورش. شمارة یک، مهرماه ۱۳۴۸ ش
-تلویزیون و نوجوانان. ماهنامة آموزش و پرورش، شمارة ۳، آدز ۱۳۴۸ ش
۶۶. در این‌باره می‌توان، منابع زیر را یادآوری کرد:
ـ استفاده از وسائل سمعی و بصری برای تشویق آموزش و پرورش. تهران: اداره روابط فرهنگی ایران و آمریکا، بدون تاریخ، ۳۸ ص
۶۷ .
- دکترکامبیز محمودی. آموزش سمعی و بصری. تهران: ایران مک گروهیل، ۱۳۴۳ ش، ۳۷ ص
- دکترابراهیم رشیدپور. آموزش سمعی و بصری (۲ جلد). تهران: انتشارات آرمان، ۱۳۴۸ و ۱۳۵۰ ش
ـ دکترابراهیم رشیدپور. تلویزیون آموزشی. تهران: آموزش سمعی و بصری و رادیو تلویزیون تربیتی، ۱۳۴۸ ش، ۴۴ ص
ـ دکترابراهیم رشیدپور. ارتباط و تکنولوژی آموزشی. تهران: بدون نام ناشر، ۲۵۳۵ (۱۳۵۵ ش)، ۲۳۸ ص
ـ ناصر موفقیان. تکنولوژی آموزشی. تهران: فرانکلین: مجموعه‌های اول، دوم و سوم، ۱۳۵۳ ش، ۶۴، ۶۶ و ۷۳ ص
ـ ناصر موفقیان. چند گزارش در زمینه تکنولوژی آموزشی. تهران: فرانکلین، ۱۳۵۳ ش، ۷۲ ص.
۶۷. پائولو فریره. آموزش ستمدیدگان. ترجمة احمد بیرشگ و یوسف الله راد. تهران: انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۴ ش (ترجمه دیگری از این کتاب، با عنوان «فرهنگ سکوت»، به وسیلة دکترعلی شریعتمداری به فارسی تهیه شده بود و در سال ۱۳۵۷ش از سوی انتشارات چاپخش، در تهران انتشار یافته بود).
ـ آموزش در جریان پیشرفت: ترجمة احمد بیرشک. تهران: انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۴ ش ـ آموزش شناخت انتقادی. ترجمة منصوره (شیوا) کاویانی. تهران: انتشارات آگاه، ۱۳۶۸ ش، ۱۱۲ ص
۶۸. Majid Tehranian, "Iran: Communication, Alienation, Revolution," Inter Media, London: International Institute of Communication, Vol. ۷, No. ۲, March ۱۹۷۹, pp. ۶-۱۲.
۶۹. Majid Tehranian, "Development Theory and Communication Policy: The Changing Paradigms, " in Melvin J.Voigt, ed., Progress in Communication Sciences, Norwood, N.J,: Alex, ۱۹۷۹.
۷۰. Majid Tehranian, "Communication and International Development: Some Theoretical Considertions," Cultures, Vol. ۶, No. ۳, ۱۹۷۹, pp. ۲۹-۳۷, Documents of International Commission for Study of Communication Problems, No. ۴۱, ۱۹۷۹; Also see, Media Asia, Vol. ۶. No. ۳, ۱۹۷۹, pp. ۱۵۷-۱۶۰; Traduction Francaise: Communication et Development International: Quelques Consideration Theoriques Cultures, Documents C.I.C., ۴۱, ۱۹۷۹
۷۱. Majid Tehranian , "Communication and Revolution in Iran: the Passing of a Paradigm, "Iranian Studies, Vol. ۱۳, Ni. ۱-۴, ۱۹۸۰, pp. ۵-۳۰.
۷۲. Majid Tehranian , "Socio-Economic and Communication Indicators in Developing Planning: A Case Study of Iran," Paris: UNESCO (Communication and Society, No.۵), ۱۹۸۰, ۱۲۶ p.
۷۳. Majid Tehranian "The Curse of Modernity: The Dialectics of Modernization and Communication," International Social Science Journal, Vol. ۳۲, No. ۲, ۱۹۸۰, pp. ۲۴۷-۲۶۳; Also see, Media Asia, vol. ۷, No. ۲, ۱۹۸۰, pp.۹۵-۱۰۲.
۷۴. Majid Tehranian , "Communication Dependency and Dualism in Iran," Inter Media, Vol. ۱۰, No. ۳, May ۱۹۸۲, pp. ۴۰-۴۵
۷۵. Majid Tehranian , "Dependency and Communication dualism in the Third World," in G. Wange and W. Dissanayake, eds., Continuity and Change in Communication Systems, Norwood, N.J.: Ablex, ۱۹۸۴
۷۶. Majid Tehranian , "Theorie de Developement et Ideologies Messianiques: Dependance, Communication et Ideologies Messianiques: Dependance, Communication et Democratie dans le Tiers Monde, " article Presente a la ۱۵e Conference Mondiale de l'Association International d'Etudes et recherches sur L'information (AIERI), Paris, September ۱۹۸۲.
۷۷. Majid Tehranian, "Continuity and Change in National Development: Reflection on Iran and Japen," Communication and Development Review, Vol, ۱. No.۲ and ۳, Summer ۱۹۷۷-, pp. ۱۰-۱۶; Also see, Majid Tehranian, "Continuity and Change in National Development: Reflection on Japan and Iran," Iranian Economic Revue (Faculty of Economics, Tehran University), No. ۳-۴, Summer ۱۹۷۷, pp. ۱۲۱-۱۷۶; Majid Tehranian," Communication and Revolution in Asia: Western Domination and Cultural Restoration in Japan and Iran," Keio Communication Review, No. ۵, March, ۱۹۸۴, pp. ۶۱-۹۰
۷۸. Majid Tehranian, "Information Technologies and World Development," Inter Media, Vol. ۱۶, No. ۳, May ۱۹۸۸, pp. ۳۰-۳۸
۷۹. Majid Tehranian , "Communication, Peace, and Development: A Communication Perspective," in Felipe Korzenny and Stella Tingtoomey, eds., Communicaing for Peace: Diplomacy and Negotiation, Newbury Park: Sage, ۱۹۹۰, pp.۱۵۷-۱۷۵
۸۰. Majid Tehranian , Technologies of Power: Information Machines and Democratics Prospects, Norwood, N.J.: Ablex, ۱۹۹۰, ۲۸۸ p.
۸۱. Hamid Mowlana, "Technology Versus Tradition: Communication in the Iranian Revolution," journal of Communication, Vol. ۲۹, No. ۳۰, Summer ۱۹۷۹, pp. ۱۰۷-۱۱۲
۸۲. Hamid Mowlana, "U.S.- Iranian Relations, ۱۹۵۴-۱۹۷۸: A Case of Cultural domination," paper presented at the annual Conference of the Middle East Studies Association, Salt Lake City, Utah, November ۸, ۱۹۷۹
۸۳. Hamid Mowlana, "The Role of the Media in the U.S.-Iranian Conflict," in Andrew and Wimal Dissanavake, eds., The News Media in National and International Conflict, Boulder, Col.: Westview Press, ۱۹۸۴, pp. ۷۱-۸۹
۸۴. Hamid Mowlana, "Communication for Political Change: The Iranian Revolution, "in George Gerbner and Marsha Siefert, eds., World Communications: A Handbook, New York, London: Longman, ۱۹۸۴, pp. ۲۹۴-۳۰۱.
۸۵. Hamid Mowlana, "International Flow of Information: A Global Report and Analysis," Paris: UNESCO, (Reports and Papers on Mass Communication, No. ۹۹), ۱۹۸۵, pp. ۱۹-۲۸.
۸۶. Hamid Mowlana, Global Information and World Communication: New Frontiers in International Relations, New York: Longman, ۱۹۸۵, pp. ۱۹-۴۶.
۸۷. Ibid., pp. ۱۶۰-۱۷۴.
۸۸. Hamid Mowlana and Ibrahim Al-Muhanna, "Mass Communication in the Middle East: Sources and Resources," in John Lent, ed., Global Guide to Media and Communication, Munich, Saur, ۱۹۸۶.
۸۹. Hamid Mowlana, "Mass Media Systems and Communications," in Michael Adams, eds., Middle East: A Handbook, New York: Facts on File Publications (Handbooks to the Modern World). ۱۹۸۸, pp. ۸۲۵-۸۳۹.
۹۰. Hamid Mowlana, "Objectives and Aims of Tabligh from the Islamic Viewpoint: Toward a Theory of Communication and Ethics," Paper Prepared for Presentation at the ۷th Conference on Islamic thought, Tehran, Iran, ۲۹-۳۱ January ۱۹۸۹; Published in Manual J. Pelaez, ed., Public Law and Comparative Political Science, Malaga, Spain. ۱۹۸۹.
۹۱. Hamid Mowlana, "Communication, Ethics, and the Islamic Tradition," in Thomas W. Cooper, eds., Communication Ethics and Global Change, New York: Longman, ۱۹۸۹, pp. ۱۳۷-۱۴۶.
۹۲. Hamid Mowlana, "Communication, World Order, and the Human Potential: Toward and Ethical Framework." In Andrew Arno and Wimal dissanavake, eds., The News Media in National and International Conflict, Boulder, Col.: Westview Press, ۱۹۸۴, pp. ۲۷-۳۵.
۹۳. Hamid Mowlana, "Civil Society, Information Society, and Islamic Society: A Comparative Perspective," Paper Presented at the Fourth International Colloquium on Communication and Culture, Ljubljana, Bled, Yougoslavia, August ۲۴-۲۵, ۱۹۹۰
۹۴. دکتر حمید مولانا «... انقلاب ارتباطات و آینده فرهنگی جهان». نامه فرهنگ، سال اول، شماره ۲، زمستان ۱۳۶۹ ش، ص ۱۱
۹۵. Hamid Mowlana, and Laurie J.Wilson, "Communication Technology and Development," Paris: UNESCO (Reports and Paper on Mass Communication, No.۱۰۱), ۱۹۸۸, ۵۰p
۹۶. Hamid Mowlana, "Communication and Cultural Development: A Report From Iran, " Paper Prepared For Delivery at the annual conference of the International Institute of Communication, Washington, D.C., Septmber ۱۲-۱۶, ۱۹۸۸, ۲۶ pp.
۹۷. Hamid Mowlana and Laurie J. Wilson, The Passing of Modernity: Communication and the Transformation of Society, NeW York: Longman, ۱۹۹۰, XVI + ۲۴۰ p.p.
۹۸. Asghar Fathi, "Communication and Tradition in Revolution: the Role of the Islamic Pulpit," Journal of Communication, Vol. ۲۹, No. ۳, Summer ۱۹۷۹, pp. ۱۰۲-۱۰۶.
۹۹. Asghar Fathi, "The Role of Writers and Journalists in Modernizing Societies: A Case Study From Iran," Paper Presented at the XIVth World Conference of International Association for Mass Communication Research (IAMCR), Prague, August, ۱۹۸۴, ۱۵ pp.
۱۰۰. Asghar Fathi, "Kasravi's Views on Writers and Journal ists: A Study in the Sociology of Modernization," Iranian Studies, Vol, ۱۹, No.۲, Spring, ۱۹۸۶, p. ۱۶۷
۱۰۱. Asghar Fathi, "Communication Strategies for Social Change in the Third World Societies: Two Cases From Iran, Paper Presented at the XVIIth world Conference of the" International Association For Mass Communication Research (IAMCR), Bled, Yougoslavia, August ۱۹۹۰, ۸ p.
۱۰۲. Annabelle Sreberny-Mohammdi, "The Power of Tradition: Communications and the Iranian Revolution," ph. D. dissertation, Columbia University, New York, ۱۹۸۵.
۱۰۳. Annabelle Sreberny-Mohammdi, "Small Media For a Big Revolution: Iran," International Journal of Politics, Culture and Society, Vol. ۳, No. ۳. Spring ۱۹۹۰, pp. ۳۴۱-۳۷۱.
۱۰۴. Annabelle Sreberny-Mohammdi, "Media Integration in the Third Wirld: An Ongian Look at Iran," in Bruce E. Gronbech, et al Media, Consciousness and Culture: Explorations of Wslter Ong's Thought, Newbury Park, Calif.: Sage. ۱۹۹۱, pp. ۱۳۳-۱۴۶.
۱۰۵. Ali Mohammadi, "Cultural Imperialism and Cultural Identity," in John Downing, Ali Mohammadi and Annabelle Sreberny-Mohammadi, Questioning the Media: A Critical Introduction, Newbury Park, Calif.: Sage, ۱۹۹۰, pp. ۲۶۷-۲۸۰.
۱۰۶. دهکده جهانی و موقعیت ما: گفت‌وگو با علی محمدی». رسانه، سال دوم، ش ۳، پاییز ۱۳۶۹ ش، صص ۴ تا ۱۰
۱۰۷. Hamid Naficy, "Cinema as a Political Instrument," in Michael E. Bonine and Nikki Keddie, eds., Modern Iran: the Dialectics of Continuity and Change, Albany, N.Y.: State University of New York Press, ۱۹۸۱, pp. ۳۴۱-۳۵۹, ۴۳۹-۴۴۰.
۱۰۸. Hamid Naficy, "The Development of an Islamic Cinema in Iran," Third World Affairs, ۱۹۸۷, pp.۴۴۷-۴۶۳.
۱۰۹. Hamid Naficy, "Islamicizing Cinema in Iran", in Samih K. Farsoun and Mehrdad Mashayekhi, eds., Iran: Political Culture in the Islamic Republic, London: Forthcoming.
۱۱۰. Assadollah Motamed-Nejad, "Iran: Relationship Between Literacy and Newspaper Circulation in a Developing Nation ," Ph.D. dissertation, United States International University, San Diego, ۱۹۷۹, ۱۳۹ p.
۱۱۱. Shahla Gharib, "Evaluation of Selected Sources and Channels of Information Used to Improve Farming Practicese Among Iranian Farmers," Ph.D. dissertation, Kansas State University, Kansas City, ۱۹۹۰, ۱۵۵ p.
۱۱۲. William O. Beeman. "The Cultural Role of the Media In Iran: The Revolution of ۱۹۷۸-۷۹ and After," in Andrew Arno and Winmal Dissanavake, eds., The News Media in National and International Conflict, Boulder, col.: Westview Press, ۱۹۸۴, pp. ۱۴۷-۱۶۶.
۱۱۳. Francine Timothy-Mahak, "Iran's Anomic Reaction to Modernization as a Prelude to the ۱۹۷۹ Revolution With Particular Refernce to the Novel "Winter Sleep, by Goli Taraqqi", Civilistation (Bruxelles), Numero Special" regards sur l'Iran," Vol. ۳۸, No. ۲, Fevrier ۱۹۹۰, pp. ۶۳-۸۳.
۱۱۴. Yann Richard, (Saus la direction de) entre L'Iran et l'occident: Adaptaion et Assimilation des Iddee et techniques occidentalles en Iran, Paris: Editions de la Maison des Sciences de l'homme, ۱۹۸۹, ۲۴۲p.
۱۱۵. در این مورد به سخنرانیهای زیر مراجعه شود. ـ دکترکاظم معتمدنژاد. مطالعات انتقادی در ارتباطات اجتماعی: سخنرانی ایراد شده در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۶۶ ش، در واحد تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه‌ها. تهران: واحد تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۸ ش، ۶۲ ص ـ دکترعلی اسدی. فرهنگ، توسعه و ارتباطات. سخنرانی ایراد شده در تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۶۷ ش، در واحد تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه‌ها. تهران واحد تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۸ ش، ۲۵ ص ـ دکترمهدی محسنیان‌راد. ایران در سه کهکشان مک لوهان: سخنرانی ایراد شده، در آذر ۱۳۶۷ ش، تهران: واحد تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه‌های صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۸ ش، ۲۳ ص
۱۱۶. جان. سی. مریل. وسایل ارتباطی و توسعة ملی. ترجمة محمود حقیقت کاشانی. تهران: واحد تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه‌های سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۷ ش ـ لسلی جی. مولر. وسایل ارتباط جمعی و اهداف ملی. ترجمة محمود حقیقت کاشانی. تهران: واحد تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه‌های سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۷ ش
۱۱۷. رابطة تبلیغات و توسعة ملی: زیر نظر محمد تقی احمدیان. تهران: مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه‌های صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، آذز ۱۳۷۰ ش، ۴۰۹ ص
۱۱۸. نقش انحصارات تبلیغاتی بین‌المللی در شکل‌گیری تحولات اجتماعی جهان سوم: زیرنظر مهرداد هرمز. تهران: مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌های صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، اسفند ۱۳۷۰ش، ۳۸۲ ص
*منبع: فصلنامه رسانه، شماره ۶۴، زمستان ۱۳۸۴
