آدم‌های خسته و خواب آلوده‌ای را دیده‌اید که هر روز صبح به جای اینکه سرحال و با انرژی باشند، دائما خمیازه می‌کشند و ویروس کسالت را در همه‌جا پراکنده می‌کنند؟ وقتی هم که از آنها سئوال می‌کنید، می‌گویند «دیشب اصلا نتوانستم بخوابم». گاهی هم از خرخر کردن همسرشان گله می‌کنند و می‌گویند: «دیشب یک ساعت هم نخوابیدم، می‌خواستم بالش را روی دهانش بگذارم!»
بیخوابی، کم خوابی و یا اختلالاتی نظیر خرخر کردن، از مشکلات رایجی هستند که شاید در هر خانواده‌ای بشود یک نمونه آن را پیدا کرد. اختلالاتی که اگر درمان شوند، نه تنها از مشکلات فردی که به آنها مبتلاست کاسته می‌شود، بلکه بسیاری از معضلات اجتماعی که در نتیجه این اختلالات عارض می‌شود نیز برطرف خواهند شد.
گفتگوی ما با دکتر محمد بیات، متخصص جراحی دهان و فک و صورت و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران را در این باره بخوانید. دکتر بیات دبیر همایش تشخیص و درمان اختلالات خواب است که جمعه اول تیر ماه سال جاری، در بیمارستان شریعتی تهران برگزار می‌شود.
- از تعریف خواب طبیعی شروع کنیم؟
همانطور که می‌دانید یک سوم عمر ما در حالت خواب طی می‌شود و در صورتی که خواب خوبی نداشته باشیم، فعالیت‌های زمان بیداریمان نیز دچار اختلال خواهد شد. در حقیقت، در گذشته‌های خیلی دور، خواب یک پدیده راز آلود بود که اطلاعات زیادی در مورد آن نداشتیم، اما از 50 سال پیش، تقریبا تحقیقات دقیق‌تری شروع شد که منجر به شناخت شرایط طبیعی خواب و اختلالات موجود در این زمینه شد.
البته تقسیم‌بندی‌های متفاوتی هم در این زمینه وجود دارد که در مدلی از آن، خواب دارای دو فاز اصلی فعال و غیرفعال است و بر اساس میزان حرکات چشم در حین خواب اندازه‌گیری می‌شود. تقریبا 60 تا 90 دقیقه بعد از شروع خواب، فاز فعال شروع شده و حدود 20دقیقه طول می‌کشد که در واقع خواب اصلی همان فاز فعال است.
درست مثل اینکه یک سیستمی روشن می‌شود، کنترل شده و دوباره خاموش می‌شود و به شکل کلی نوعی بازتوانی در این زمینه اتفاق می‌افتد. در این شرایط و برای اینکه ما از یک خواب طبیعی بهره‌مند شویم تقریبا باید 4 فاز فعال را طی کنیم و به همین دلیل است که نیاز به 6 تا 8 ساعت خواب در طول شبانه روز داریم. البته اگر بخواهیم خواب طبیعی را از نظر کیفی مورد بررسی قرار دهیم، خوابی آرام، بدون بیداری و بدون عوارضی مثل خرخر یا وقفه تنفسی را خواب طبیعی می‌گویند.
- و به چه مواردی اختلالات خواب می‌گویند؟
جالب است بدانید که شایع‌ترین اختلال خواب، بیخوابی است که در واقع اختلال نیست بلکه همان عدم خواب است و به دلایل متفاوتی نظیر استرس‌های روحی – روانی، شرایط بد خواب و یا بیماریها می‌تواند به وجود آید.
در این میان چیزی که حائز اهمیت است اختلالات حین خواب است که شایع‌ترین آنها «سندرم قطع تنفس حین خواب» است که منجر به نوعی کمبود اکسیژن مزمن می‌شود. این اختلال می‌تواند در نتیجه علل مختلفی که شایع‌ترین آنها انسداد در مسیر تنفس است به وجود آید که این انسداد هم می‌تواند از ابتدای مسیر تنفس یعنی بینی شروع شده و تا پایین‌ترین قسمت ریه که دیافراگم است ادامه یابد. مسائلی مثل انحراف بینی، پولیپ، بزرگی شاخکهای بینی، لوزه سوم و بزرگی لوزه‌ها در رابطه با قسمت بینی وجود دارد.
در رابطه با قسمت دهان و فک و صورت هم مهمترین آنها اختلالات اسکلتی مثل رشد ناقص ناحیه صورت است، مثل رشد ناقص ناحیه میانی صورت(عقب بودن)، کوچک بودن و عقب بودن فک پایین، کوچکی و عقب بودن چانه، بزرگی زبان، بلند بودن کام لب و زبان کوچک، چربی زیاد دور گردن و همینطور تا ناحیه شکم و شرایط خوابیدن (طاق باز) همه می‌تواند منجر به انسداد یا تنگ شدن راههای تنفسی شود.
- این اختلالات در سنین خاصی به وجود می‌آید؟
از نظر سنی باید بگویم که در واقع در تمام سنین به وجود می‌آید، اما معمولا بعد از 40 سالگی تشخیص داده می‌شود، در مردها شایع‌تر از زن‌هاست و در خانم‌ها هم قبل از سنین یائسگی شیوع کمتری دارد ولی بعد از آن بیشتر می‌شود.
- علایم این اختلالات چیست؟
از مهمترین علایم آن، خرخر کردن حین خواب است که معمولا به این شکل که چند دقیقه بعد از خوابیدن به علت تنگی مسیر عبور هوا در حلق و لرزش زبان کوچک، صدایی به وجود می‌آید، عارض می‌شود.
وضعیت خطرناک‌تر زمانی پیش می‌آید که خرخر کردن ادامه پیدا کند و منجر به قطع تنفس شود که اگر10 ثانیه بیشتر طول بکشد و تعداد آن هم زیاد باشد، حتما نیاز به درمان دارد. این مشکل، عوارضی نظیر خستگی صبحگاهی، کوفتگی، خواب آلودگی، افسردگی، اختلالات شخصیت مثل عصبانیت، ناتوانی جنسی و مشکلات شغلی و اجتماعی به دنبال دارد و در زمینه مشکلات قلبی- عروقی و ریه نیز ممکن است منجر به سکته‌های قلبی و برخی از بیماری‌های ریوی شود که در بسیاری از موارد، بیمار با شکایت از این عوارض مراجعه می‌کند بی‌آنکه بداند مشکل او اساسا یکی از انواع اختلالات خواب است.
- در این صورت، چگونه باید این اختلال را تشخیص داد؟
برای پی بردن به نوع مشکل باید به متخصص آن مراجعه کرد چرا که بسته به دلایل ایجاد اختلال، بیماری در زمینه‌های متفاوت مورد بررسی قرار می‌گیرد. مثلا اگر فردی دچار مشکلی در راههای تنفسی بینی باشد باید به متخصص گوش و حلق و بینی مراجعه کند، اما ناهنجاری‌های فک و صورت و کام و زبان کوچک و زبان، معمولا نیاز به مراجعه به جراح فک و صورت دارد و برای مسائل قلبی، ریوی و عصبی هم باید به متخصصین مربوطه همان رشته مراجعه کنند.
جالب است بدانید یکی از تخصص‌هایی که به بررسی اختلالات خواب می‌پردازد، گوارش است، چرا که ثابت شده بسیاری از مشکلات گوارشی مثل ریفلاکس معده، می‌تواند دلیلی برای ایجاد اختلال خواب باشد. در این میان آزمایشگاهها و مراکز کنترل اختلال خواب هم وجود دارند که با استفاده از روشهای آزمایشگاهی و تصویربرداری‌های ویژه، محل انسداد را پیدا می‌کنند و سپس فرد را به متخصص مربوطه ارجاع می‌دهند.
- درمانهای ویژه ای هم برای این اختلالات وجود دارد؟
ببینید، درمان‌ها بسته به سطح اختلال، به چند دسته تقسیم می‌شوند که از توصیه‌های ابتدایی شروع می‌شود و پس از اینکه تشخیص به نتیجه رسید، معمولا بیماری درجه‌بندی می‌شود و اشکالی از ساده، متوسط و شدید را در بر می‌گیرد که در موارد ساده‌تر با کنترل‌های خانگی تا حدی بهبود پیدا می‌کند.
- کنترل‌های خانگی؟
بله! کنترل‌هایی مثل رژیم غذایی سبک برای شب‌ها، حذف مواد محرک مغز مثل قهوه، شکلات و غذاهای چرب یا مناسب کردن محیط خواب که هوای مطبوعی داشته باشد، بدون نور و سر و صدا باشد را مجموعا مراقبت‌های خانگی می‌گویند.
- این که می‌گویند اگر بالش را از زیر سر کسانی که خرخر می‌کنند تکان دهیم، مشکل رفع می‌شود تا چه حد صحت دارد؟
خب این یکی از تغییراتی است که در نوع خوابیدن می‌توان ایجاد کرد، مثل همانی که گفتیم بهتر است طاق باز نخوابند. یعنی با ایجاد تغییری در شکل فیزیکی خوابیدن، نفس کشیدن تسهیل می‌شود و ممکن است در بهبود این روند نقش داشته باشد.
- چسب‌های بینی چطور؟
چسبها هم همین نقش را دارند یعنی روند تنفس را تسهیل می‌کنند و در موارد ساده بیماری می‌توانند کارساز باشند.
- درمانهای سطوح بعدی شامل چه چیزهایی است؟
این روش‌ها از درمانهای دارویی تا جراحی را شامل می‌شود، مثلا برای موارد متوسط، نورولوژیست‌ها، متخصصان داخلی و گوارش بیشتر از روشهای دارویی و مدیکال استفاده می‌کنند که شایع ترین آنها استفاده از دستگاه c-pap است. این دستگاه که به شکل ماسک است، با ایجاد فشار مثبت هوا در ریه، باعث برطرف شدن اختلال می‌شود اما استفاده از آن کمی دشوار است.
روش درمانی ساده دیگری هم که وجود دارد، استفاده از بعضی پروتزهایی است که بدون جراحی در داخل حلق و دهان کار گذاشته می‌شود و مسیرتنفس را باز نگه می‌دارد. اما آخرین راه در رابطه با برطرف کردن این اختلالات، جراحی است که شامل جراحی‌های ناحیه بینی و حلق است مثل درمان انحراف اختلال بینی، پولیپ، هایپرتروفی‌ها، لوزه سوم و بعد از تمام اینها درمانهای فک و صورت که جالب است بدانید که موفق‌ترین روش درمانی تا کنون، همین جا به جا کردن استخوان فک بوده که گاهی موفقیت 100 درصد دارد.
روش جراحی دیگری که در این زمینه انجام می‌شود، مربوط به تخلیه چربی‌های گردن تا شکم است، زیرا در موارد وجود چاقی در این نواحی، کنترل حجم چربی به خصوص در ناحیه گردن و شکم، بسیار موثر است.
- لیزر درمانی چقدر مؤثر است؟
برای درمان در نسوج نرم که شامل زبان، کام نرم و زبان کوچک است از روشهای رادیو فرکانس و لیزر هم استفاده می‌کنند که تاثیرخوبی هم دارد و از آنجایی که از درمانهای سرپایی به حساب می‌آید، طرفداران بیشتری هم دارد و بیماران استقبال بیشتری از آن می‌کنند که در بسیاری از افراد اگر خرخر را هم از بین نبرد در بهبود کیفیت خواب بسیار موثراست.
- این امکان وجود دارد که بدون وجود هیچ دلیل جسمی و فیزیکی باز هم اختلال خواب ایجاد شود؟
بله، استرس و اختلالات عصبی- مغزی می‌توانند اختلال خواب ایجاد کنند، به این معنا که در برخی موارد ما هیچ اختلال آناتومیکی پیدا نمی‌کنیم که به این موارد اختلالات مرکزی می‌گویند. اما در برخی موارد دیگر، مجموعه‌ای از اختلالات جسمی و عصبی وجود دارد که به آنها اختلالات مختلط می‌گویند. بنابراین ممکن است در نتیجه استرس و مشکلات روحی- روانی هم اختلالات خواب به وجود آیند.
