نکته جالب توجه اینجاست که بیشتر انتشار و توزیع این برگه‌های تاریخ‌ساز در منطقه ما صورت می‌گرفت. نخستین اعلامیه‌ها هم در همین کوچه‌پسکوچه‌های منطقه ما توزیع شد. شما تنها با مطالعه این 2 صفحه می‌توانید اسرار زیادی از تأثیر اعلامیه‌ها در شکل‌گیری تاریخ معاصر ایران کشف کنید و در جریان تلاش‌های بی‌شمار مردم انقلابی منطقه ما برای انتشار این برگه‌های تاریخ‌ساز قرار بگیرید.
- اعلامیه توسط چه کسانی نوشته می‌شد؟
اعلامیه‌ها توسط افراد معروف نوشته می‌شدند. اعلامیه‌هایی که از طرف امام‌خمینی(ره) و دیگر مراجع منتشر می‌شدند از طریق مهر مخصوصشان روی برگه‌ها مشخص می‌شدند و اهالی با همین مهر آنها را می‌شناختند. جامعه مدرسین هم از دیگر گروه‌هایی بودند که اعلامیه منتشر می‌کردند که افرادی مثل آیت‌الله مشکینی در آن عضویت داشتند. اعضای جامعه مدرسین از چهره‌های برجسته دینی و سیاسی در کشور بودند، لذا حرف‌هایشان برای مردم حجت تلقی می‌شد. این گروه از جامعیت بیشتری نسبت به دیگر گروه‌ها برخوردار بود و در شهر قم مرکزیت داشت. شهید مطهری، شهید بهشتی، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله‌موسوی اردبیلی و... نیز از جمله افرادی بودند که در تهران و شهرستان‌ها به‌عنوان رهبران انقلاب شناخته می‌شدند و سخنرانی‌ها و گفته‌هایشان به‌صورت اعلامیه منتشر می‌شد. تمام اعلامیه‌هایی که در کشور منتشر می‌شد هم راستا با روش امام(ره) بود. اگر گاهی بعضی از افراد در منطقه ما اعلامیه‌هایی منتشر می‌کردند که با روش امام‌خمینی(ره) تعارض داشت، آن اعلامیه به سرعت جمع می‌شد و به دست مردم نمی‌رسید. شناسایی این قبیل از اعلامیه‌ها هم کار سختی نبود، چراکه روش امام‌خمینی(ره) از همان ابتدا مشخص و واضح بود.
- اعتبار اعلامیه‌ها چگونه تأیید می‌شد؟
وقتی اعلامیه‌ای به‌صورت یک تکه کاغذ قرار است بین مردم منتشر شود باید برای مخاطب نشانی از اعتبار داشته باشد. از 3 طریق اعلامیه‌هایی که به دست مردم می‌رسید از لحاظ اعتبار قابل تأیید بود؛ یکی از این روش‌ها مهری بود که زیر نوشته‌ها می‌خورد. امام خمینی(ره) و مراجع، نوشته‌های خود را با مهر‌های مخصوص به خود، تأیید و معتبر می‌کردند. مهر مراجع بین مردم به‌عنوان حجت تلقی می‌شد. دومین روش این بود که اعلامیه‌ها باید توسط گروه‌های مورد تأیید انقلاب و مردم که بیشتر در منطقه ما بودند چاپ و منتشر می‌شد. گروه‌هایی مثل فریاد اسلام، ندای امام، ندای امت و... گروه‌هایی بودند که به دلیل اینکه شناسایی نشوند با اسم‌های مستعاری که بین مردم شناخته شده بود به چاپ و نشر اعلامیه‌ها در منطقه ما می‌پرداختند. سومین روش برای مطمئن شدن از اعتبار یک اعلامیه رجوع به پخش‌کننده‌ها بود. یعنی مردم با توجه به اعتبار و نام و نشانی که از پخش‌کننده‌های منطقه ما سراغ داشتند به اعلامیه‌هایی که از جانب آنها می‌رسید اعتماد می‌کردند. اما اهداف و خط‌مشی انقلاب به قدری توسط امام‌خمینی(ره) و انقلابیون واضح و شفاف شده بود که مردم می‌توانستند یک اعلامیه جعلی را از یک اعلامیه واقعی تشخیص بدهند.
- تنها اعلامیه جعلی چرا و کجا منتشر شد؟
طی چندین سالی که اعلامیه‌ها نقش رسانه‌های گروه‌های انقلابی را بین مردم ایفا می‌کردند تنها یک مورد پیش آمد که اعلامیه‌ای دروغین در منطقه ما منتشر شود. این اعلامیه که به دست ساواک و با قصد و منظور از پیش تعیین شده منتشر شد، به نام امام خمینی(ره) بود. اما از آنجایی که اهداف انقلاب و مسیر حرکت‌های آن به روشنی از سوی امام(ره) مشخص شده بودند اهداف شوم این اعلامیه به‌زودی در بین مردم آشکار شد و قضیه جعلی بودن آن لو رفت. وقتی مردم به مطالب درج شده در این اعلامیه مشکوک شدند برای اطمینان بیشتر آن را پیش امام‌خمینی(ره) بردند. امام(ره) هم فرمودند که این کار، باید کار ساواک باشد و مردم باید هوشیار باشند که گاهی ممکن است دشمن چنین کارهای موازی انجام دهد. بعد از استفتا از امام(ره) این اعلامیه به سرعت جمع‌آوری شد. چون ساواک در بین جریانات مذهبی نفوذ نداشت این اعلامیه در اماکن مذهبی منتشر نشد، غیر از تعدادی از مساجد که آنها هم به سرعت جمع‌آوری شدند. تمام اعلامیه‌هایی که از سوی امام(ره) و افراد و گروه‌های انقلابی منتشر می‌شدند مستقیم خود شاه را مورد انتقاد قرار می‌دادند. اگر اعلامیه‌ای منتشر می‌شد که به جای شخص شاه به دیگر گروه‌ها می‌پرداخت معلوم بود که این اعلامیه متعلق به امام(ره) و گروه‌های انقلابی نیست.
- اعلامیه چگونه تکثیر و منتشر می‌شد؟
اعلامیه‌ها بعد از نوشته شدن باید تکثیر می‌شدند. تکثیر اعلامیه‌ها هم از طریق چاپ آنها اتفاق می‌افتاد که چاپ هم در آن زمان به وسیله دستگاه‌های استنسیل یا از طریق کپی کردن آنها در محله‌های مختلف منطقه انجام می‌شد. در بعضی موارد برای تکثیر اعلامیه‌ها از دستگاه‌های کپی ادارات و مدارس منطقه استفاده می‌شد البته به‌صورت مخفیانه. در موارد دیگر هم از دستگاه‌های مغازه‌های تکثیر استفاده می‌شد که با دادن پول قابل توجهی به مغازه‌دار به‌صورت شبانه از دستگاه‌های آنها استفاده می‌شد. این مغازه‌ها اکثراً در بازار تهران بودند. البته گاهی هم خود مغازه‌دار‌های بازار که از نیروهای انقلابی محسوب می‌شدند امکانات خود را رایگان برای چاپ اعلامیه اختصاص می‌دادند و نیروهای انقلابی به‌طور مخفیانه و پشت درهای بسته از شب تا صبح را به تکثیر اعلامیه‌ها مشغول می‌شدند. اعلامیه‌ها بعد از تکثیر باید برای انتشار به بخش‌های مختلف شهر منتقل می‌شد. افرادی که کارتن اعلامیه‌ها را دریافت می‌کردند مشخص بودند. غیر از این افراد، کارتن‌های حاوی اعلامیه‌ها به مساجد، زیارتگاه‌ها، حرم امامزاده‌ها و مکان‌هایی که مردم به‌صورت جمعیتی در آنجا حضور داشتند مثل هیئت‌ها و مجالس، منتقل می‌شدند.
مهم‌ترین اعلامیه تاریخ انقلاب اسلامی
هر یک از اعلامیه‌هایی که در طول تاریخ شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران منتشر شد در جایگاه خودش مهم و تأثیرگذار بود، اما بعضی از این اعلامیه‌ها نقش خاصی داشتند. اعلامیه‌ای که ضربه شدیدی به دستگاه حاکمیت شاهنشاهی وارد کرد اعلامیه تعطیلی 15 خرداد در سال 1357 بود که در منطقه ما و مخصوصاً در بازار تهران توزیع شد. برای حکومت غیر‌قابل تصور بود که هم زمان در سراسر ایران بازار‌ها و مغازه‌ها تعطیل شوند. اعلامیه‌ای که در نیمه شعبان سال 57 منتشر شد و امام خمینی(ره) طی این اعلامیه جشن در این روز را تحریم اعلام کردند، یکی از مهم‌ترین اعلامیه‌های تاریخ انقلاب اسلامی به شمار می‌رود. ساواک برنامه‌هایی را ضمن اجرای این جشن طراحی کرده بود که با این کار تمام نقشه و برنامه‌هایشان خنثی شد. اعلامیه منصوب به 17 شهریور یکی دیگر از اعلامیه‌های تاریخ‌ساز است. با اتفاقی که در 17 شهریور در منطقه ما افتاد و کشتار و خونریزی که حکومت به بار آورد همه وحشت کرده بودند و فکر می‌کردند که مبارزه به بن‌بست می‌رسد. اما با انتشار اعلامیه امام خمینی(ره) که در آن بیان کرده‌اند که ای کاش در بین شما بودم و به شهادت می‌رسیدم و مقایسه‌ای که بین شهدای 17 شهریور با شهدای کربلا داشتند باعث شد نهضت انقلاب جان دوباره‌ای بگیرد و منفی‌بافی‌ها از بین برود.
قاسم تبریزی، پژوهشگر تاریخ معاصر در منطقه ما از نقش اعلامیه‌ها در شکل‌گیری انقلاب می‌گوید
اعلامیه حرف اول را می‌زد
به زمانی بیندیشید که هیچ تلفن همراه، ماهواره و کامپیوتری وجود نداشت. پس پیام‌ها، پایگاه‌ها، ایمیل‌ها، شبکه‌های اجتماعی، تالارهای گفت‌و‌گو و هر آنچه از طریق این سیستم‌ها امکان اطلاع‌رسانی را فراهم می‌کردند نیز وجود نداشتند. آن وقت یک گروه انقلابی را تصور کنید که بدون در دست داشتن روزنامه یا شبکه‌های تلویزیونی می‌خواهند اهداف خود و دشمنانشان را به گوش یک ملت برساند. درست در زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران، گروه‌های انقلابی از هیچ یک از امکانات اطلاع‌رسانی برخوردار نبودند، اما یک رسانه منحصربه‌فرد و ویژه داشتند که به آن اعلامیه می‌گفتند. اعلامیه‌ها گرچه تنها کاغذ‌هایی ساده بودند، اما یک انقلاب بزرگ و تأثیرگذار در سطح خاورمیانه را رقم زدند. بررسی رسالت اعلامیه‌ها در وقوع انقلاب اسلامی ایران هدف ما در گفت‌و‌گو با یکی از معروف‌ترین پژوهشگران تاریخ معاصر، یعنی قاسم تبریزی بود.
- اعلامیه‌ها قبل از انقلاب اسلامی نقش یکی از رسانه‌ها را در بحث اطلاع‌رسانی ایفا می‌کردند. با توجه به این نکته از تاریخچه شکل‌گیری و چگونگی ایجاد این رسانه و ترویج آن در بین اقشار مختلف مردم بگویید؟
باید ابتدا موقعیت نیروهای مذهبی در آن زمان را بیان کنیم. انقلابیون در آن دوران نه روزنامه‌ای داشتند، نه مجله‌ای و نه امکانات رسانه‌ای به معنای امروزی مثل پایگاه و وبلاگ که بتوانند با کمک آن پیامشان را به مردم برساند. از این‌رو تنها 2 امکان برای رساندن پیامشان وجود داشت که یکی اعلامیه بود و دیگری نوارهای کاست. اعلامیه‌ها را می‌توان در 3 بخش تقسیم کرد؛ اعلامیه‌های حضرت امام(ره) که از نجف و پاریس می‌آمد، اعلامیه مراجع تقلید و جامعه مدرسین و روحانیت و مواردی که خطبا و شخصیت‌ها می‌نوشتند، سوم، اعلامیه‌هایی بودند که در جریانات اسلامی و در مسیر روش امام(ره) توسط گروه‌هایی مثل فجر اسلام، ندای اسلام، ندای امت و اخوان‌المسلمین نوشته می‌شدند. در حقیقت اینها اسم‌هایی بودند که وقتی افرادی در یک گروه با هم یک کار مشترک را شروع می‌کردند برای خود می‌گذاشتند. لذا سیستم اطلاعاتی ساواک نمی‌توانست آنها را پیدا کند. اعلامیه‌ها توسط همین جریانات اسلامی تکثیر می‌شدند و افراد خاص با ارتباطات خاصی که داشتند آنها را منتشر می‌کردند. محل انتشار هم اکثراً در مساجد، حسینیه‌ها، اماکن مقدس و گاهی در هیئت‌ها بود، از این‌رو افراد پخش کننده همیشه نا‌شناس بودند. مثلاً اگر کسی را با اعلامیه دستگیر می‌کردند می‌گفت من از جا مهری مسجد یا از لای مفاتیح برداشتم. اعلامیه‌ها در بین رسانه‌های انقلابیون حرف اول را می‌زد و توانسته بود در سطح وسیعی نفوذ پیدا کند و بعد از آن نوار‌ها بودند که در مرتبه دوم اطلاع‌رسانی قرار داشتند. با توجه به تشنگی مردم و عطششان به دانستن، اعلامیه‌ها با استقبال خوبی از سوی آنها مواجه می‌شد.
- چرا انقلابیون برای اطلاع‌رسانی از اعلامیه استفاده می‌کردند؟ اصلاً اعلامیه‌ها چه ویژگی‌هایی داشت که از باقی رسانه‌ها تأثیرگذار‌تر بودند؟
در آن زمان انقلابیون رسانه دیگری در اختیار نداشتند و کتاب هم متعلق به خواص بود. اما اعلامیه‌ها تک صفحه‌ای بودند یا در نهایت به 3 صفحه می‌رسیدند از این‌رو مطالعه آنها راحت و سریع بود و به سادگی هم می‌شد آنها را به دیگری منتقل کرد. انتقال و جابه‌جایی سریع، سرعت انتقال پیام و دسترسی راحت از ویژگی‌های اعلامیه‌ها بودند مثلاً کسانی که اعلامیه همراه داشتند حتی اگر به پست ساواکی‌ها می‌خوردند به راحتی می‌توانستند آن را از بین ببرند، اما مثلاً مطالعه کتاب چندین ساعت وقت لازم داشت و انتقالش سخت‌تر بود.
- اعلامیه‌ها شامل چه نوع اطلاعاتی می‌شدند و در پی چه نوع آگاهی‌بخشی و تأثیراتی بر افراد و جامعه بودند؟
اعلامیه‌ها در آن دوران 3 ویژگی داشتند. یک اینکه تحلیلی از اوضاع روز می‌دادند و حوادث، وقایع و جریانات را روشن می‌کردند، دوم اینکه راه مبارزه را نشان می‌دادند و سوم اینکه ضریب هوش، نگرش و بینش افراد را عمیق می‌کردند. لذا حتی وقتی امروز هم ما برای تحقیقات تاریخی به اعلامیه‌ها رجوع می‌کنیم متوجه می‌شویم که اعلامیه تا چه اندازه به‌صورت فشرده در خود اطلاعات جای داده‌اند. برای اینکه بفهمیم یک اعلامیه در چه دوره‌ای، با چه موضوعی، برای چه قشری و در رابطه با چه جریانی انتشار پیدا کرده است نزدیک به چندین صفحه اطلاعات می‌توان درباره یک اعلامیه نوشت، چراکه افرادی که اعلامیه‌های را در آن زمان می‌خواندند خودشان در جریان حوادث و کوران وقایع بودند.
- با توجه به خاص بودن اعلامیه‌ها پس باید نگارش آنها از دستور خاصی تبعیت می‌کرد یا به دست افراد خاصی نوشته و تنظیم می‌شدند؟
نویسنده اعلامیه نه تنها باید یک فرد سیاسی و آگاه باشد، بلکه باید هم مخاطب را بشناسد، هم دشمن را و هم راه عمل را فراروی مخاطب قرار دهد. نویسنده اعلامیه باید از طریق اعلامیه‌ای که می‌نویسد بتواند ضریب هوش مخاطب خود را نسبت به جریان‌سازی موازی که ممکن بود دشمن انجام دهد بالا ببرد لذا هر کسی نمی‌تواند اعلامیه بنویسد.
